با توجه به اصطفای حضرت مریم بر نساء العالمین که به صورت مطلق است تخصیص آن به روایت چگونه ممکن است؟

شیعه نیوز:
پرسش
با توجه به آیه 42 سوره آل عمران در بیان اصطفای حضرت مریم بر نساء العالمین که به صورت مطلق است و تخصیص آن به استناد روایات شیخ صدوق به قید دوران خویش خواهشمند است بفرمایید:
اوّلاً؛ آیا مشابه این موضوع، یعنی تخصیص آیه با روایت در موضوعات دیگر در اهل سنت وجود دارد؟
ثانیاً؛ آیا این محاجه، یعنی استناد به حدیث در مقابل صریح آیه کامل است.
ثالثاً؛ در قرآن کریم بیش از 34 مرتبه نام حضرت مریم با موضوعات مختلف برده شده که بعضاً حاوی فضایلی است که در طول تاریخ بشریت نمی توان برای زن و یا حتی برای مرد دیگری سراغ داشت؛ مانند دیدار و گفتگو با جبرییل، حمل حضرت عیسی بدون پدر، ارسال غذای آسمانی به طوری که موجب شگفتی پیامبر خدا، حضرت زکریا می شود و تطهیر وی از سوی حضرت حق و ... با این اوصاف آیا به صرف حدیث نقل شده که در هیچ یک از کتب اربعه نیست، می توان به افضلیت حضرت زهرا ( سلام الله علیها ) حکم داد؟
رابعاً؛ چنان چه بتوان به استناد حدیث "فاطمه بضعه منی"که ظاهراً می توان تواتر لفظی آن را برای اهل سنت نیز اثبات نمود حکم به افضلیت حضرت زهرا نمود آیا این استدلال، یعنی استناد به روایت در مقابل صریح آیه کامل است؟
خامساً؛ آیا می توان گفت: "حضرت مریم سیده نساءالعالمین بعد از حضرت زهرا ( سلام الله علیها ) است؟
خواهشمند است هر نکته دیگری که می توان در این خصوص بیان داشت به تفصیل مرحمت نمایید. و من الله التوفیق
پاسخ اجمالی

با توجه به استعمالات واژه عالمین در قرآن کریم و نظریات مفسران به دست می آید که این واژه تنها بر مردم یک بخش از زمان اطلاق می شود. همچنین موارد بسیاری در کتب اهل سنت نیز یافت می شود که در آن، آیات با روایات تخصیص می خورد. نیز شواهد بسیاری از تفاسیر اهل سنت و شیعه وجود دارد که استفاده می شود برتری حضرت مریم ( سلام الله علیها ) بر زنان عالمیان انحصاری نیست، بلکه دست کم تعداد دیگری از زنان نیز همسان با او بر زنان عالمیان برتری دارند که با این بیان، انحصاری برای حضرت مریم( سلام الله علیها ) باقی نمی ماند.

از این رو با توجه به این که معنای عالمین عام نیست و بر پایه استدلال صاحب تفسیر کبیر چون حضرت فاطمه ( سلام الله علیها ) در زمان حضرت مریم حضور نداشت؛ از این رو برتری حضرت مریم بر فاطمه زهرا ثابت نمی شود؛ و به اصطلاح فنی، اینکه فاطمه ( سلام الله علیها ) برتر از مریم( سلام الله علیها ) باشد، تخصیص آیات قرآن نیست، بلکه حضرت زهرا( سلام الله علیها ) تخصّصا از دایره شمول واژه "العالمین" خارج است.

و با توجه به تفسیر و روایات، حضرت مریم ( سلام الله علیها ) برترین زنان زمان خودشان و حضرت فاطمه ( سلام الله علیها ) برترین زنان از اولین تا آخرین هستند.

پاسخ تفصیلی

پاسخ را در ضمن چند بخش ارائه می کنیم سپس در پایان به چند نکته فرعی که در پرسش مطرح شده اشاره می کنیم.

1. در این بخش به معنای عالمین می پردازیم در این که آیا منظور از عالمین مردم تمام زمان ها و نقاط جهان هستند و یا این که تنها برای مردمی که در یک زمان زندگی می کنند به کار گرفته می شود.

با توجه به استعمالاتی که در قرآن شده و استفاده مفسّران از آن استفاده می شود که تنها بر مردم یک بخش از زمان اطلاق می شود. [1]

به عنوان نمونه به برخی از دیدگاه های مفسّران اهل سنت اشاره می کنیم.

الف. سیوطی در تفسیرش به نقل از عبد الرزاق و عبد بن حمید از قتادة می گوید: برای هر زمانی عالَمی هست. [2]

ب. فخررازی مفسر بزرگ اهل سنت در توجیه این مطلب که آیه شریفه «وَ أَنِّی فَضَّلْتُکُمْ عَلَى الْعالَمِینَ» شامل پیامبر ( صلی الله علیه و اله و سلم ) نمی شود، می گوید: برتری بنی اسرائیل شامل کسانی می شود که در زمان آنان موجود بودند، امّا پیامبر در آن زمان موجود نبود و زمانی که موجود نبود پس از عالمین شمرده نمی شود چون معدوم از عالمین نیست. [3]

ج. و نیز از اسحق بن بشر و ابن عساکر از ابن عباس پیرامون آیه شریفه « وَ اصْطَفاکِ عَلى‏ نِساءِ الْعالَمِینَ» [4] نقل می کند: «وَ اصْطَفاکِ»، یعنى تو را انتخاب نمود و «عَلى‏ نِساءِ الْعالَمِینَ‏» یعنی بر جهانیان امت خودش. [5]

2. اما این که آیا تخصیص آیه با روایت در اهل سنت نیز وجود دارد باید گفت موارد بسیاری در میان آنان وجود دارد که ما در ذیل تنها به برخی از آنها اشاره می کنیم.

الف. پیرامون آیه شریفه « وَ أَنِّی فَضَّلْتُکُمْ عَلَى الْعالَمِینَ» [6] که خداوند به بنی اسراییل می فرماید: ما شما را بر عالمیان برتری دادیم کسی از مسلمانان تردید نمی کند که این آیه شخص پیامبر را شامل نمی شود در حالی که ظاهر این آیه عام است و تخصیصی نخورده است.

سیوطی در تفسیرش به نقل از عبد الرزاق و عبد بن حمید از قتادة پیرامون آیه شریفه « وَ أَنِّی فَضَّلْتُکُمْ عَلَى الْعالَمِینَ» [7] می گوید: اینان بر عالمیانی که در آن زمان بودند برتری داشتند. [8]

فخر رازی پیرامون این آیه می گوید: یعنی بر عالمیان زمان خودشان. [9]

ب. در رابطه با آیه شریفه « وَ اصْطَفاکِ عَلى‏ نِساءِ الْعالَمِینَ» [10] نیز دیدگاه برخی از مفسران اهل سنت را بیان می کنیم:

سیوطی در تفسیر آیه شریفه «عَلى‏ نِساءِ الْعالَمِینَ» نیز می گوید: یعنی از میان امت زمان خودش. [11]

یکی دیگر از مفسران اهل سنت نیز می گوید: خداوند مادر عیسی (مریم) را برگزید و او را از هر پلیدی پاک گردانید و او را بر زنان زمانش برتری بخشید. [12]

3. شواهد بسیاری از تفاسیر اهل سنت و شیعه وجود دارد که استفاده می شود برتری حضرت مریم ( سلام الله علیها ) بر زنان عالمیان منحصر به آن حضرت نیست، بلکه دست کم تعداد دیگری از زنان نیز همسان با او بر زنان عالمیان برتری دارند که با این بیان، انحصاری که توهّم آن می رفت برچیده می شود؛ به عنوان نمونه تنها به یک مورد اکتفا می شود.

از انس بن مالک نقل شده که پیامبر ( صلی الله علیه و اله و سلم ) فرمود: برترین زنان عالم چهار نفر هستند: مریم دختر عمران، آسیة دختر مزاحم‏ همسر فرعون، خدیجة دختر خویلد و فاطمة دختر رسول اللّه». [13]

نتیجه

از این رو با توجه به نکاتی که با شواهد بیان شد و روشن شد که معنای عالَمین عام نیست و بر پایه استدلال صاحب تفسیر کبیر چون حضرت فاطمه ( سلام الله علیها ) در زمان حضرت مریم حضور نداشت؛ از این رو برتری حضرت مریم بر آن حضرت، ثابت نمی شود؛ و به تعبیر فنی، برتری فاطمه( سلام الله علیها ) بر مریم( سلام الله علیها )، تخصیصی بر آیات قرآن نیست، بلکه حضرت زهرا( سلام الله علیها ) تخصّصا از دایره شمول واژه "العالمین" موجود در آیات خارج است.

از آن جایی که روایات مبیّن و مفسّر قرآن هستند که از آن به ثقل اصغر تعبیر می شود، روایات در تفسیر و تبیین آیه شریفه، حضرت مریم ( سلام الله علیها ) را برترین زنان زمان خودشان و حضرت فاطمه ( سلام الله علیها ) را برترین زنان از اولین تا آخرین می دانند. [14]

نکته ها

1. اگر نام فرد یا گروهی بیش از دیگران در قرآن مورد استفاده قرار گرفته باشد، این لزوما به معنای برتری آن فرد و یا گروه بر دیگران نیست چنان که می بینیم واژه "بنی اسرائیل" 40 مرتبه در قرآن به کار رفته است در حالی که واژه مسلم (با مشتقات آن) تنها 24 مورد استعمال شده است و نام دیگر پیامبران بیش از نام پیامبر ما در قرآن وجود دارد، اما با این وجود نه برتری بنی اسرائیل بر مسلمانان ثابت می شود و نه برتری دیگر پیامبران بر رسول اکرم( صلی الله علیه و اله و سلم )!

2. بر خلاف آنچه در پرسش مطرح شد، اولاً: این حدیث به صورت «فَاطِمَةَ سَیدَةَ نِسَاءِ الْعَالَمِین» در فقیه [15] و کافی [16] و تهذیب [17] که هر سه از کتب اربعه شیعه اند آمده. ثانیاً: مگر کتب روایی شیعه فقط همین ها هستند و غیر آنها اعتباری ندارند و اگر چنین بود پس چه نیازی به تألیف صدها جلد از کتاب های حدیثی دیگر بود که دیگران تألیف کرده اند.

3. مگر دیدار با فرشته وحی و ارسال غذاهای آسمانی و ... فقط برای حضرت مریم( سلام الله علیها ) اتفاق افتاد آیا بسیاری از پیامبران با فرشتگان خدا ملاقات نکردند و آیا خداوند برای بنی اسراییل غذاهای آسمانی نفرستاد؟ آیا بنی اسرائیلی که دریا برای عبورشان خشک شد، مدت های طولانی از غذای الاهی بهره بردند و ...، برتر و یا مساوی با حضرت مریم( سلام الله علیها ) بودند؟

4. کسانی که بر این باور هستند که حضرت زهرا ( سلام الله علیها ) بر حضرت مریم ( سلام الله علیها ) برتری دارد، نمی خواهند از شأن و منزلت حضرت مریم ( سلام الله علیها ) بکاهند [18] ا همان طور که اگر گفته شود مقام پیامبر اسلام ( صلی الله علیه و اله و سلم ) از مقام پیامبران پیشین ( علیه السلام ) بالاتر است، از مقام آنان کاسته نخواهد شد.

[1] . غیر از موارد خاصی که مثلاً در مورد خدا به کار می رود و یا با قرینه؛ مانند « الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمین‏».

[2] . سیوطى، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج ‏1، ص 68، کتابخانه آیت الله مرعشى نجفى، قم، 1404 ق‏.

[3] . فخرالدین رازى، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج ‏2، ص 444، دار احیاء التراث العربى، چاپ سوم، بیروت‏، 1420 ق‏.

[4] . آل عمران، 42.

[5] . الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج ‏2، ص 24.

[6] . بقرة، 47 و 122.

[7] . همان.

[8] . الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج ‏1، ص 68.

[9] . مفاتیح الغیب، ج ‏3، ص 484.

[10] . آل عمران، 42.

[11] . الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج ‏2، ص 24.

[12] . طنطاوى، سید محمد، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، ج ‏2، ص 101.

[13] . شوکانى، محمد بن على‏، فتح القدیر، ج ‏1، ص 390، دار ابن کثیر، دار الکلم الطیب، چاپ اول‏‏، دمشق، بیروت‏، 1414 ق‏؛ ابن کثیر دمشقى، اسماعیل بن عمرو، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: محمد حسین شمس الدین‏، ج ‏2، ص 34، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد على بیضون‏، چاپ اول، بیروت، 1419 ق‏.

[14] . شیخ صدوق، معانی الأخبار، ص 107، انتشارات جامعه مدرسین، قم، 1361 ش.

[15] . صدوق، من ‏لا یحضره‏ الفقیه، ج 4، ص 179، انتشارات جامعه مدرسین، قم، 1413 هـ ق.

[16] . کلینی، کافی، ج 1، ص 459، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1365 هـ ش.

[17] . طوسی، تهذیب‏الأحکام، ج 3، ص 110، دار الکتب الإسلامیه تهران، 1365 هـ ق.

آیات مرتبط

سوره آل عمران (42) : وَإِذْ قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ يَا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاكِ وَطَهَّرَكِ وَاصْطَفَاكِ عَلَىٰ نِسَاءِ الْعَالَمِينَ

T