شیعه نیوز: خلاصه زندگی
شیخ بهاءالدین ابوالحسن علی بن عیسى بن أبی فتح إربلی، یکی از عالمان بزرگ شیعی قرن هفتم هجری است که در ماه رجب سال 625 قمری به دنیا آمد. پدر او از نژاد کُرد و یکی از صاحب‌منصبان شهر «إربل»(اربیل فعلی در عراق) بود.[1]
«بهاء الدین» ابتدا در «اربیل» و در دربار حاکم آن‌جا «ابن صلایا» به شغل کتابت مشغول بود و سپس به «بغداد» مهاجرت کرد و به کارهای دفتری می‌پرداخت.[2]
سرانجام او در سال 683،[3] یا 692[4] و یا 693 قمری[5] در بغداد درگذشت و در منزل مسکونى‌اش به خاک سپرده شد.[6]
شخصیت و جایگاه علمی
شیخ جمال الدین احمد بن طاووس درباره کتاب «کشف الغمه» او اشعاری سرود که ترجمه آن این است:
«به نگارنده این کتاب بگویید، سوگند که چه زیبا حق مطلب را ادا نمودى. تو با نگارش این کتاب، فضایل خاندان رسول خدا را آشکار نمودى و آنچه دشمنان آنحضرت را ناراحت می‌کند گفتى».[7]
برخی از علمای اهلسنت در مورد او گفتند: «شیعیان معتقدند که على بن عیسی اربلى از بزرگترین علماى آنها است که آثارش هیچ‌گاه کهنه و پوسیده نمی‌شود. او قابل اعتماد و مورد وثوق در نقل است».[8]
اساتید
از میان اساتیدی که از آنها نقل کرده است، می‌توان به:
سید ابن طاووس،[9] سید جلال الدین عبد الحمید ابن فخار موسوی،[10] شیخ تاج الدین علی ابن انجب بن ساعی،[11] محمد بن یوسف بن محمد گنجی،[12] شیخ رشید الدین محمد بن قاسم[13] اشاره کرد.
شاگردان
علامه حلى،[14] فرزندش شیخ تاج الدین محمد،[15] شیخ عیسى بن محمد بن علی بن عیسى(نوه او)[16] از جمله شاگردان او بودند.
آثار
1. کشف الغمة فی معرفة الأئمة.[17] این کتاب را در سال شش‌صد و هشتاد و هفت نوشت.[18]
2. رسالة الطیف.
3. دیوان شعر.
4. المقامات.[19]
5. حیاة الإمامین زین العابدین و محمد الباقر(علیه السلام ).[20]
کتاب کشف الغمه فی معرفه الائمه
این کتاب در شرح حال زندگى پیامبر(صل الله علیه و اله ) و فاطمه زهرا(سلام الله علیها ) و دوازده امام(علیه السلام ) و مناقب، فضایل و معجزات این بزرگواران‌جمع‌آورى شده است.
کشف الغمه دارای ویژگی‌های خاصی است که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
1. تلاش علی بن عیسی این بود که اخبارى را که مفاد و یا متن آنها پذیرفته نیست، نقد کند و یا سعى در تأویل آنها کرده است. هم‌چنین اخبارى را که با عقل طبیعى موافقت دارد، بپذیرد و از آنچه با معیار عقل، پذیرفتنى به نظر نمی‌رسد، بگذرد. به عنوان نمونه او دلیل‌‌های برخی از نویسندگان درباره دوازده بودن ائمه(علیه السلام ) را نپذیرفته و می‌نویسد: برخی از آن چیزهایى که به عنوان دلیل در این زمینه ذکر شده، براى اثبات مطلوب کافى نیست و عقل به تنهایی اقتضاى تعیین عدد معلومى را ندارد. چیزى که در این‌باره می‌توان بر آن اعتماد کرد، صریح روایات و یا تأویل آن است.[21] سپس روایتى از کتابهای اهلسنت از پیامبر(صل الله علیه و اله ) نقل می‌کند که تعداد جانشینان خود را دوازده نفر ذکر می‌کند.[22]
2. اگرچه علی بن عیسی به شرح مناقب و مزایاى اهل‌بیت(علیه السلام ) پرداخت، اما به برخی از اتفاقات مهم اشاره‌ای نکرده و آن‌را به روز قیامت موکول کرد. به عنوان نمونه در مورد زندگی حضرت زهرا(سلام الله علیها ) می‌نویسد: در میان سخنان حضرت زهرا(سلام الله علیها ) مواردى وجود دارد که شدت تالّم و ناراحتى آنحضرت(سلام الله علیها ) را از کسانى که حق او را غصب کرده و به وى ظلم‌کرده‌اند نشان می‌دهد، اما من از ذکر آنها پرهیز کرده و از سخن گفتن در این‌باره خوددارى می‌کنم.[23]
3. علی بن عیسی براى تنظیم و تکمیل کشف الغمّة از منابع اهل‌سنّت نیز کمک گرفته، و بی‌مهری آنها نسبت به ائمه(علیه السلام ) را مورد انتقاد قرار می‌دهد.[24]
کشف الغمه از نگاه علما
1. شیخ جمال الدین أحمد بن منیع حلی در مورد این کتاب شعری سرود که ترجمه آن این است:
«آگاهانه و با سوگند به نویسنده این کتاب بگو که: به منتهاى مقصودت نائل گشتى و با تألیف آن چیزهایى از فضائل اهل‌بیت عصمت و طهارت را آشکار کردى که دشمنان را ناراحت مىکند».[25]
2. این کتاب بهترین کتابى است که درباره تاریخ پیشوایان دین و فضائل و دفاع از حریمشان و دعوت به سوى آنان نوشته شده، و دلیل قاطع بر دانش زیاد علی بن عیسی و مهارت او در حدیث، و ثباتش در مذهب، و نبوغش در ادب، و جلوه او در شعر است.[26]
3. این کتاب بهترین کتابی است که در بهترین موضوعات نوشته شده است و بر بسیاری از کتابهای که در این زمینه نوشته شده است، برتری دارد. زیبایی بیان و واضح بودن عبارت و امانت در نقل و اعتماد بر منابع مورد اطمینان بین شیعه و اهلسنت از مشخصات این کتاب است.[27]
[1]. ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، تحقیق، تدمری، عمر عبد السلام، ج 52، ص 162، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، 1409ق.
[2]. همان، ص 162.
[3]. ابن العماد ابوالفلاح عبد الحی بن احمد العکری الحنبلی الدمشقی، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، تحقیق الأرناؤوط، ج 7، ص 668، دمشق، بیروت، دار ابن کثیر، چاپ اول، ق1406.
[4]. الکتبی، محمد بن شاکر، فوات الوفیات، ج 3، ص 57، بیروت، دار صادر، چاپ اول، 1973 و 1974م.
[5]. شریف لاهیجی، محمد بن علی، تفسیر شریف لاهیجی، تحقیق، حسینی ارموی (محدث)، میر جلال الدین، مقدمه، ج 4، ص 20، تهران، دفتر نشر داد، چاپ اول، 1373ش.
[6]. طباطبائی بروجری، آقا حسین، منابع فقه شیعه(ترجمه جامع احادیث شیعه)، مترجمان، حسینیان قمی، مهدی، صبوری، ج 22، ص 43، تهران، فرهنگ سبز، چاپ اول، 1429ق.
[7]. امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعة، ج 3، ص 183، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1406ق.
[8]. مرعشی تستری، قاضی نور الله، احقاق الحق و إزهاق الباطل، ج 1، ص 29، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، 1409ق.
[9]. «زندگی‌نامه سید بن طاووس و معرفی «مهج الدعوات»»، 30814
[10]. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، محقق، مصحح، رسولی محلاتی، هاشم، ج 1، ص 363 – 364، تبریز، نشر بنی هاشمی، چاپ اول، 1381ق.
[11]. همان، ص 450.
[12]. همان، ص 108.
[13]. همان، ج 2، ص 160.
[14]. «زندگی‌نامه علامه حلی»، 58641
[15]. أملالآمل، ج 2، ص 288.
[16]. همان، ص 212.
[17]. همان، ص 195.
[18]. تهرانی، آقا بزرگ، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج 9، ص 745، قم، اسماعیلیان، 1408ق.
[19]. منابع فقه شیعه (ترجمه جامع أحادیث الشیعة)، ج 22، ص 43- 44.
[20]. زرکلی، خیر الدین، الاعلام، ج 4، ص 318- 319، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ هشتم، 1989م.
[21]. همان، ص 56.
[22]. همان.
[23]. همان، ص 506.
[24]. همان، ص 5.
[25]. سبحانی، جعفر، تذکرة الأعیان، ص 248، قم، مؤسسه امام صادق ع، چاپ اول، بی‌تا؛ الغدیر، ج 5، ص 689.
[26]. الغدیر، ج 5، ص 689.
[27]. تذکرة الأعیان، ص 248.