تاجیکستان

شیعه نیوز: تاجیکستان، یکی از پنج جمهوری آسیای مرکزی، به پایتختی شهر دوشنبه. این کشور تا قبل از استقلال در سال ۱۹۹۱م یکی از جمهوری‌های پانزده‌گانه شوروی بود.بیشتر مردم تاجیکستان سنی حنفی هستند. شیعیان تاجیکستان به دو دسته شیعیان امامی و شیعیان اسماعیلی تقسیم می‌شوند. حدود ۹۰ درصد شیعیان تاجیکستان ساکن بدخشان در شرق و جنوب شرقی تاجیکستان در کوهپایه‌های پامیر، پیرو مذهب اسماعیلیه، و ۱۰ درصد از آن‌ها شیعه دوازده امامی هستند. تاجیکستان با ۱۴۳۰۰ کیلومتر مربع مساحت و پنج میلیون نفر جمعیت، یکی از پنج جمهوری آسیای مرکزی است.

تاجکستان

این کشور، کوهستانی و زلزله‌خیز است. ۹۳ درصد آن را کوه‌های مرتفع پوشانده است. به علت کوهستانی بودن، آب و هوای آن در ارتفاعات و مناطق پست، متفاوت است. زمستان‌ها کوتاه و سرد، و تابستان‌ها گرم و مرطوب است. تاجیکستان رودهای بسیاری دارد. شمار رودخانه‌هایی که طول آنها از ۱۰ کیلومتر بیشتر است، به ۹۴۷ می‌رسد. این کشور، ۱۸ شهر و ۴۹ شهرک دارد. پایتخت تاجیکستان دوشنبه است که از نظر تاریخی سابقه نام دوشنبه به سبب تشکیل (دوشنبه بازار) در قدیم در این محل است.دومین شهر تاجیکستان از لحاظ جمعیت، شهر خجند در شمال این کشور با ۱۶۳ هزار نفر جمعیت است. زبان ملی این جمهوری، تاجیکی و متعلق به گروه زبان‌های جنوب شرقی ایران است. زبان فارسی با زبان تاجیکی قرابت نزدیک دارد و هر دو وارث خصوصیات و ادبیات مشترکی هستند. در اکثر مدارس تاجیکستان، زبان تاجیکی تدریس می‌شود و دوره کامل تحصیلی با این زبان صورت می‌گیرد.رسم الخط مردم تاجیک تا سال ۱۹۳۰ عربی بود و در این سال رسم‌الخط لاتین جانشین رسم‌الخط عربی شد.[۱]

ویژگی‌های قوم تاجیکقوم تاجیک به داشتن عدالت و زندگی مسالمت‌آمیز وصف شده‌اند[۲] و آنان را مردمانی غیرمتظاهر، قدرشناس، گشاده‌رو و آرام دانسته‌اند.[۳] تاجیک‌ها با زادگاه خود پیوندی ناگسستنی دارند، عمدتا رعیت و زحمتکش‌اند و زمین مرده را احیا و سرسبز می‌سازند، به عهد خود وفادارند و بر داشتن روابط حسنه با ملت‌های دیگر و روابط خویشاوندی و حُسن معامله تأکید دارند.[۴] تاجیک‌های کوهستان‌نشین نیز به صلح‌طلبی، داشتن روحیه روستایی و همگرا مشهورند.[۵]

تاریخچه از صدر اسلام تا حکومت تیموریان

مسلمانان حدودا از سال ۵۰ تا اوایل دهه ۱۳۰ هجری قمری، مهمترین ولایات این منطقه را فتح کردند و اسلام به تدریج در میان مردم نفوذ یافت.[۶] با ورود مغولان به آسیای مرکزی از ۶۱۷ تا ۶۱۹ دولت خوارزمشاهیان فروپاشید. از آن پس تا ۱۵۰ سال بعد قبایل مختلفی از جمله جغتایی‌ها بر آسیای مرکزی مسلط بودند تا اینکه تیمور در ۷۷۱ دولت مستقل خود را در این منطقه بنا نهاد و از جمله تاجیکستان کنونی را به تصرف درآورد.[۷]از انقراض دولت تیموریان تا الحاق به شوروی

دولت تیموریان در اوایل سده دهم با حمله ازبک‌های شیبانی از میان رفت. در سال ۱۰۰۷ق ازبک‌های اشترخانی جای شیبانیان را گرفتند. در ۱۱۵۳ نادرشاه بخارا را تصرف کرد و اشترخانیان تا ۱۱۶۰ که نادرشاه کشته شد، خراجگزار ایران بودند.[۸] پس از درگیری‌هایی در دهه ۱۲۸۰ق/۱۸۶۰م، شمال تاجیکستان به روسیه تزاری و جنوب آن به امارت بخارا ملحق شد.[۹] در رجب ۱۳۳۶/ آوریل ۱۹۱۸ شمال تاجیکستان بخشی از جمهوری خودمختار شوروی ترکستان شد. با این حال باسماچیان در بخش‌های مختلف منطقه، از جمله در تاجیکستان شمالی، در برابر نیروهای شوروی مقاومت کردند و تا بهمن ۱۳۰۰/ فوریه ۱۹۲۱ نیروهای شوروی موفق به تصرف کامل بخارای شرقی و از جمله دوشنبه نشدند.[۱۰] در مهر ۱۳۰۳/ اکتبر ۱۹۲۴ در نتیجه مرزبندی‌های ملی در آسیای مرکزی، جمهوری شوروی سوسیالیستی ازبکستان تأسیس شد.پس از الحاق به شوروی سوسیالیستی

در دوره شوروی مبارزه با مذهب منجر به تعطیلی بیشتر مساجد و مدارس دینی گردید. از ۱۳۰۶ش / ۱۹۲۷م. تغییر تدریجی خط از فارسی به الفبای لاتینی آغاز شد تا اینکه در ۱۳۰۸ش / ۱۹۲۹ خط لاتینی رسمیت یافت و در ۱۳۱۹ ش /۱۹۴۰ الفبای سیریلی جای آن را گرفت.[۱۱] از دهه ۱۳۵۰ ش /۱۹۷۰ به تدریج باورهای اسلامی در میان مردم تاجیکستان رشد یافت.[۱۲]در بهمن ۱۳۶۸/ فوریه ۱۹۹۰ به دنبال شایعاتی مبنی بر اسکان آوارگان ارمنی در شهر دوشنبه، مردم اعتراض کردند و در نتیجه درگیری آنان و نیروهای پلیس عده‌ای زخمی یا کشته شدند. مردم در تظاهرات خود خواستار اصلاحات اقتصادی و سیاسی، بازگشایی مساجد و احیای فرهنگ ملی خود بودند. به دنبال این درگیری‌ها، فعالیت حزب رستاخیز و حزب دموکراتیک تاجیکستان و حزب نهضت اسلامی غیرقانونی اعلام شد.[۱۳] در هجدهم شهریور ۱۳۶۹ش/ نهم سپتامبر ۱۹۹۰م، شورای عالی تاجیکستان به استقلال تاجیکستان رأی داد.در دسامبر ۱۹۹۱م سه کشور روسیه، بلاروس و اوکراین در شهر مینسک گرد هم آمدند و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و تشکیل اتحادیه کشورهای مستقل مشترک المنافع را اعلام کردند. تاجیکستان که مانند سایر جمهوری‌های آسیای مرکزی آمادگی برای استقلال کامل نداشت، بلافاصله به اتحادیه جدید کشورهای مستقل مشترک المنافع پیوست.[۱۴]

جغرافیای سیاسیتاجیکستان در جنوب شرقی آسیای مرکزی قرار دارد و داشتن مرز مشترک با چین و افغانستان و نزدیکی آن به پاکستان و هندوستان، این جمهوری را دروازه آسیای مرکزی با کشورهای چین و هند و افغانستان و پاکستان قرار داده است.وجود یخچال‌های طبیعی متعدد در کوه‌های تاجیکستان که منبع اصلی آب دو رود آمودریا یا جیهون و سیردریا یا سیحون است، به این کشور کوهستانی اهمیتی استراتژیک داده است. رودخانه‌های تاجیکستان به علت گذشتن از مناطق کوهستانی، در زمینه تولید انرژی برق از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و یکی از منابع عمده تولید برق اتحاد شوروی سابق بوده است.وجود معادن طلا و مخصوصا اورانیوم که برای مصارف نیروگاه‌های اتمی روسیه و کشورهای منطقه اهمیت زیادی دارد و همچنین وجود تعدادی کارخانه تولید سلاح‌های هسته‌ای در خاک تاجیکستان که توسط روس‌ها اداره می‌شود، اهمیت ویژه‌ای به این جمهوری می‌دهد. تاجیکستان عمده‌ترین تولیدکننده پنبه الیاف در شوری سابق بوده و کماکان پنبه تولید اصلی کشاورزی را تشکیل می‌دهد.[۱۵]

قانون اساسی تاجیکستانتا سال ۱۹۹۱م تاجیکستان یکی از جمهوری‌های اتحادیه جماهیر شوروی بود و از سیاست‌های مسکو پیروی می‌کرد. قانون اساسی جدید تاجیکستان بعد از فروپاشی شوروی در ۱۹۹۳ م به تصویب رسید. در این قانون اساسی، تاجیکستان جمهوری یکپارچه، غیردینی، دمکراتیک و مبتنی بر قانون بوده و زبان رسمی کشور، تاجیکی (فارسی) است و به همه مردم امکان استفاده از زبان مادری خود داده شده است. در ماده هشتم قانون اساسی تصریح شده که هیچ باوری حتی باورهای دینی جنبه دولتی ندارد و تشکیلات دینی بایستی جدا از دولت فعالیت کنند.[۱۶]

احزاب سیاسی تاجیکستان حزب کمونیست: از نخستین روزهایی که تاجیکستان زیر سیطره حکومت کمونیستی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی قرار گرفت، حزب کمونیست در این جمهوری تشکیل یافت و در تمامی دوران حاکمیت، حزب کمونیست تنها حزب در تاجیکستان بوده.[۱۷]

حزب دموکرات تاجیکستان: این حزب در سال ۱۹۹۰م تأسیس شد و بیشتر اعضای آن در ابتدا تحصیلکرده‌های شهری بودند. حزب دموکرات از تمامی ملیت‌ها عضو دارد و در میان جوامع دانشگاهی نیز نفوذ و اهمیت دارد. پس از جنگ‌های داخلی سال ۱۹۹۳-۱۹۹۲م، فعالیت سیاسی حزب دموکرات در تاجیکستان ممنوع اعلام شد ولی با حزب‌های نهضت اسلامی و رستاخیز تاجیکستان ائتلاف نمود و تا سپتامبر ۱۹۹۴م با آن‌ها همکاری می‌کرد، سپس در یک چرخش سیاسی به دولت تاجیکستان نزدیک شد و با تأیید انتخابات ریاست جمهوری و پارلمانی و همه‌پرسی قانون اساسی، در ژوئیه ۱۹۹۵م، از دولت اجازه فعالیت گرفت.[۱۸]

حزب نهضت اسلامی تاجیکستان: حزب نهضت اسلامی تاجیکستان در سال ۱۹۷۳ تأسیس شد و مؤسس آن سید عبدالله نوری بود که بلافاصله پس از تأسیس این حزب به جرم تبلیغات اسلامی دستگیر و زندانی شد. این حزب تنها حزب اسلامی در آسیای مرکزی است.[۱۹] حزب نهضت اسلامی که از مدت‌ها پیش به صورت زیرزمینی و مخفیانه مشغول فعالیت بود، در تاریخ ۲۶ اکتبر ۱۹۹۱ پس از آزادی تشکیل احزاب، به صورت مخفیانه فعالیت خود را آغاز کرد. حزب نهضت اسلامی ابتدا وابسته به حزب نهضت اسلامی شوروی بود. پس از بروز تمایلات پان‌ترکیسم از طرف نهضت اسلامی، شاخه تاجیکستان از این حزب جدا شد و نهضت اسلامی تاجیکستان را تشکیل داد. حزب نهضت اسلامی از بین روحانیت و روستائیان حامیان زیادی دارد و حدود ۶۰ درصد از حامیان این حزب در روستا‌ها زندگی می‌کنند. برنامه این حزب پاسداری از استقلال و برقراری سیستم پارلمانی برای توسعه اسلام است. رهبران این نهضت معتقد به برقراری ارتباطات نزدیک با کشورهای اسلامی هستند.[۲۰] امروزه حزب نهضت اسلامی از احزاب مخالف دولت است[۲۱] و محی الدین کبیری رئیس کنونی آن است.[۲۲]

حزب رستاخیز: حزب رستاخیز در سپتامبر ۱۹۸۹م، برای پشتیبانی از پروستروئیکا به وجود آمده است. اعضای آن را روشنفکران شهری تشکیل می‌دهند و پیرو اندیشه ملی‌گرایی در چارچوب مردم فارسی‌زبان هستند. نخستین خواسته این جنبش مردمی، انتخاب زبان تاجیکی/فارسی به عنوان زبان رسمی دولت و بازگشت به خط و الفبای فارسی و استقلال اقتصادی بوده است.[۲۳]تقسیمات اداریاز نظر اداری تاجیکستان به چهار ولایت تقسیم می‌شود: ولایت سغد در شمال به مرکزیت خجند. شهرهای مهم: کانی بادام، پنجکنت، اوراتپه.

دوشنبه و نواحی تابعه مرکز.

ولایت ختلان در جنوب به مرکزیت قرقان تپه. شهرهای مهم: کولاب و دنغره.

ولایت خودمختار بدخشان کوهی در شرق به مرکزیت خاروق.[۲۴]روابط خارجیتاجیکستان تا قبل از استقلال در سال ۱۹۹۱ م یکی از جمهوری‌های پانزده‌گانه شوروی بود و سیاست خارجی آن توسط مسکو تعیین می‌شد. پس از استقلال، سیاست خارجی تاجیکستان بر اساس احترام به موازین عمومی انسانی و اصول حقوق بین‌المللی و با در نظر گرفتن مصالح عالی تاجیکستان پایه‌ریزی شده است.دولت تاجیکستان در سیاست خارجی خود، برای کشورهای مشترک المنافع اولویت‌هایی قائل و با تعدادی از این کشور‌ها مثل روسیه، ازبکستان، قزاقستان، بلاروس و ترکمنستان پیمان‌های دوستی و همکاری منعقد کرده است.تاجیکستان روابط دیپلماتیک در حد سفارت را تنها با ۹ کشور جهان برقرار کرده است که عبارتند از ایران، روسیه، آمریکا، چین، ترکیه، پاکستان، کره جنوبی، آلمان و اندونزی. تاجیکستان تنها در آلمان و تهران سفارتخانه مستقل دایر کرده است. در بقیه کشور‌ها سفارت روسیه امور مربوط به روابط دیپلماتیک تاجیکستان را انجام می‌دهد.تاجیکستان از سال ۱۹۹۱م به عضویت سازمان ملل متحد درآمد.[۲۵]

ادیان و مذاهبمذهب اکثر مردم تاجیکستان سنی و از شاخه حنفی است. گروه کوچکی از شیعیان اسماعیلی در کوه‌های پامیر در منطقه بدخشان زندگی می‌کنند. اهل سنت تاجیکستان به اهل بیت و ائمه شیعه و به ویژه برای امام علی(ع) و امام حسین(ع) و امام جعفر صادق(ع) احترام خاصی قائلند و بسیاری آرزوی زیارت مرقد امام رضا (ع) دارند. گروهی از اقلیت‌های مسیحی، زرتشتی و یهودی در تاجیکستان زندگی می‌کنند. امروزه با استقلال این کشور انجام فرائض دینی آزاد شده، اما سیاست دولت تاجیکستان بر جدایی مذهب از سیاست استوار است. به علت ۷۰ سال سلطه کمونیسم در آسیای مرکزی و تاجیکستان و تبلیغات آنان، اعتقادات مذهبی در میان مردم رنگ باخته است. افراد سالخورده و میانسال از روحیه مذهبی و فرهنگ اسلامی برخوردارند و فرهنگ ایرانی در تمام شئون زندگی فردی و اجتماعی و خصوصیات اخلاقی آنها متجلی است. نام علی (ع) در تاجیکستان نام مقدسی است و بیشترین نامی که برای فرزندان ذکور انتخاب می‌شود علی می‌باشد و برای زنان نام فاطمه و زهرا را استفاده می‌کنند. مراسم نامگذاری فرزندان و درج نام آنان در پشت قرآن مجید، مراسم ازدواج، مراسم تدفین، برگزاری مراسم فوت و شب هفت و چهلم و سال و نوع عزاداری زنان و…، به شکل اسلامی ایرانی است.[۲۶] در تاجیکستان حدود ۴ هزار مسجد وجود دارد.[۲۷]

آمار مسلمانان و شیعیان تاجیکستاندر ادامه برخی از آمارهای مسلمانان و شیعیان تاجیکستان بر اساس منابع زیر ذکر می‌شود:

ردیف جمعیت مسلمانان شیعیان درصد شیعیان زمان سرشماری منبع

۱ ۸,۱۵۰,۰۰۰ ۶,۲۸۰,۰۰۰ ۴۳۰,۰۰۰ ۸/۸۴ ۲۰۱۴م سایت CIA

۲ ۸,۱۷۶,۰۰۰ ۶,۰۰۰,۰۰۰ ۵۰۰,۰۰۰ ۹/۶ ۲۰۱۴م سایت Nation Master

۳ ۸,۰۸۰,۰۰۰ ۶,۴۵۰,۰۰۰ ۴۸۰,۰۰۰ ۹/۱۲ ۲۰۱۵م سایت religious freedom

۴ ۸,۰۰۰,۰۰۰ ۶,۱۰۰,۰۰۰ ۳۵۰,۰۰۰ ۸/۱۲ ۲۰۱۴م سایت religiousintelligence

۵ ۸,۳۰۰,۰۰۰ ۵,۸۰۰,۰۰۰ ۴۳۰,۰۰۰ ۹/۵۲ ۲۰۱۴م سایت swivel

۶ ۸,۲۸۰,۰۰۰ ۶,۵۰۰,۰۰۰ ۴۷۰,۰۰۰ ۹/۱۲ ۲۰۱۵م سایت Pewforum

فعالیت‌های ادیان و مذاهبعملکرد تبلیغی ادیان و مذاهب به شرح ذیل است:

مسیحیتمسیحیان تاجیکستان از مراکز واتیکان، کانادا، آمریکا، سوئد، فنلاند، نروژ و… پشتیبانی می‌شوند و فعالیت‌های تبلیغی گسترده‌ای در این کشور دارند. بسیاری از مبلغان مسیحی در کوچه‌ها دیده می‌شوند که به خانه‌ها مراجعه می‌کنند و کتاب‌ها و مجلات خود را رایگان بین مردم تقسیم می‌کنند. [۲۸]

بهائیانمبلغین بهائی در دوران بازسازی توسط آوازخان معروف بهایی ایرانی‌تبار وارد تاجیکستان شده و در حال حاضر از همه فعال‌ترند. آنها در شهر دوشنبه، سغد و ختلان مشغول گسترش آیین خود هستند. بیشتر بهائیان تاجیکستان، یهودیان ایرانی‌تبار هستند و زبان فارسی را خوب می‌دانند. [۲۹]

شیعیان اسماعیلیمردم منطقه بدخشان تاجیکستان که اکثرشان از مذهب اسماعیلی پیروی می‌کننند، از محافظان اصلی این مذهب در تاجیکستان و آسیای مرکزی به شمار می‌روند. مرکز اسماعیلیه در بدخشان شهرستان شیغنان است و پیروان این مذهب عموما در واخان، لغمان و دره‌های اطراف آن ساکن هستند. در ارتفاعات پامیر، نزدیک مرز چین و منطقه اشکاشم نیز جمعیت قابل توجهی از اسماعیلیه سکونت دارند. این گروه از نظر قومی عموما تاجیک هستند. اسماعیلیان تاجیکستان و افغانستان، از اسماعیلیان نزاری محسوب می‌شوند.[۳۰]مرکز اسماعیلیان که در سال ۲۰۰۹ م در شهر دوشنبه افتتاح شد، روزهای یک شنبه هر هفته درهای خود را به روی بازدیدکنندگان باز نموده و راهنمایان آن ضمن معرفی بنا و معماری آن به معرفی و تبلیغ اسماعیلیه می‌پردازند. درباره تعداد افراد دارای این مذهب در تاجیکستان اطلاعات زیادی در دست نیست، اما جمعیت آنها را حدود ۲۰۰ هزار نفر تخمین می‌زنند که بیشتر در منطقه پامیر و شهر دوشنبه ساکنند. اسماعیلیان تاجیک به‌خاطر شرایط دوران حکومت کمونیستی و قاعده تقیه، از آداب، رسوم و اعتقادات خود فاصله گرفته و جوانان اسماعیلی، عموما چندان چیزی از آئین و مرام خود نمی‌دانند. از این روی تشکیلات اسماعیلیان تلاش وسیعی را برای آشنا کردن پیروان سابق و جذب افراد تازه که به آنها مستجیب گفته می‌شود انجام می‌دهد.[۳۱]

عزاداری شیعیان اسماعیلیه در محرم و صفرشیعیان اسماعیلی بدخشان در تاجیکستان، احترام و ارادت ویژه‌ای نسبت به اهل بیت، امام علی (ع)، حضرت زهرا (س) و اولاد ایشان دارند و حضرت فاطمه زهرا (س) را مادر خویش می‌دانند. اسماعیلیان بدخشان، ماه محرم و صفر را «شدّه» یا «عشورا» می‌نامند و در این مدت سوگواری و عزاداری می‌کنند، لباس سیاه به تن می‌کنند، و همه مناطق شهر غرق در ماتم است. مردان در این دو ماه محاسن خود را نمی‌تراشند و در خانه‌ها عزاداری برپا می‌کنند.مردم بدخشان تاجیکستان همچنین در عزاداری‌های خود مشت بر سینه می‌کوبند و «یا حسن، وای حسین» می‌گویند و قاتلان امام حسین (ع) و خاندان او را پلیدترین و بی‌رحم‌ترین موجود عالم می‌دانند. «یزید» در این شهر مصداق روشن انسان منافق و رذل است و هر گاه بخواهند کسی را با این صفات یاد کنند، او را یزید می‌خوانند.[۳۲]علی اشرف مجتهد شبستری سفیر سابق ایران در تاجیکستان درباره رنج‌های مردم تاجیکستان در برپایی عزاداری برای امام حسین(ع) در دوران حاکمیت کمونیسم گفت: «در زمان حضورم در تاجیکستان، یکی از دوستان تاجیک می‌گفت ما خیلی امام حسین(ع) را دوست داریم و در ایام دهه عاشورا وقتی می‌خواستیم مجلس عزاداری برپا کنیم، به زیرزمین‌هایی می‌رفتیم و یک نفر را جلو پله‌های زیرزمین به نگهبانی می‌گماشتیم. اگر آن فرد نگهبان علامت می‌داد و متوجه می‌شدیم که ماموران KGB آمده‌اند، به سرعت مقابلمان ورق می‌گذاشتیم و وقتی ماموران می‌آمدند ما را در حالی می‌دیدند که گویی در حال ورق بازی کردن هستیم.»[۳۳]

مبلغان وهابیت در تاجیکستان فعال هستند.[۳۴]

شیعه اثنی عشریدرباره ورود مذهب امامیه اثنی عشری به این منطقه، قول متقن و محکمی موجود نیست. اولین نامی که از شیعیان بدخشانی در تاریخ وجود دارد، به ۱۰۸۲ قمری برمی‌گردد که عبدالحسین خاتون آبادی از عده‌ای از شیعیان بدخشانی یاد کرده که در آن روزگار برای درخواست مبلغ و روحانی به مشهد آمده بودند.در دوران انقلاب روسیه، تعداد شیعیان این منطقه بالغ بر ۵ هزار خانوار بود، ولی با ورود یک مبلغ قدرتمند اسماعیلی از بخارا و دیگر مبلغان از سایر مذاهب و همچنین وجود جو اختناق و تفتیش عقاید بر ضد شیعه اثنی عشری و فقدان مبلغ و روحانی، بسیاری از آن‌ها به فرقه‌های اسماعیلیه و حنفیه گرویده‌اند؛ به گونه‌ای که به تدریج در طول سالیان متمادی از جمعیت ۵ هزار خانواری شیعه، فقط ۶۰۰ خانواده مؤمن به این آئین و مذهب باقی مانده‌اند.[۳۵]شمار تقریبی شیعیان اثنی عشری تاجیکستان به قرار زیر است: حدود ۴۰۰ خانوار شیعه در دوشنبه

حدود ۵۰۰ خانوار در اطراف دوشنبه (قرقان تپه، کولاب و وحدت)

بیش از ۵۰۰ خانوار در شمال تاجیکستان در ولایت سغد که مرکز آن خجند است[۳۶]آداب ماه مبارک رمضان در تاجیکستانمردم تاجیکستان هر سال ماه مبارک رمضان را که همراه با آیین‌های ویژه‌ای است گرامی می‌دارند. حضور پرشور در مساجد، کنار گذاشتن کدورت‌های گذشته، بخشش یکدیگر، آشتی کردن و هدیه دادن به خویشاوندان و همسایگان از رسم‌های تاجیکان در این ماه است.

نماز تراویح هر شب در ماه مبارک رمضان در همه مساجد تاجیکستان و یا در خانه‌ها به صورت گروهی اقامه می‌شود.

در بیشتر مساجد تاجیکستان هر شب هنگام به جای آوردن نماز تراویح، یک جزء قرآن مجید قرائت می‌شود تا نمازگزاران بتوانند تا پایان ماه مبارک، قرآن را ختم کنند.

حافظان قرآن مجید که وظیفه قرائت آیات قرآن در نماز تراویح را دارند و نماز به امامت آنان برگزار می‌شود‌، گاه یک یا دو ماه پیش از ماه رمضان به اصطلاح تاجیکان چله می‌نشینند و محفوظات خود را دوره می‌کنند.

ماه مبارک رمضان از منظر مسلمانان تاجیک بستر اصلی دینداری، عبادت و ارتباط با خداست و بر این اساس آنان سعی می‌کنند با قرائت قرآن، برگزاری نماز تراویح و سرودن اشعار ویژه، جلوه‌های ماه مبارک رمضان را حفظ و به کودکان خود و نسل آینده منتقل کنند.

جمله «رمضان مبارک» تا آخر این ماه بین تاجیکان رد و بدل می‌شود و آیین موسوم به «رب من» از معروف‌ترین و رایج‌ترین شعائر تاجیکان در این ماه است که تا حد زیادی توانسته در ۸۰ سال حاکمیت کمونیست که مخالف هر گونه شعائر دینی بود، سنت‌های رمضان را حفظ کند. مراسم «رب من»خوانی در گذشته در تمام مناطق فارسی‌زبان آسیای مرکزی نظیر بخارا، سمرقند، خجند، پنجکنت، اوراتپه، قشقه دریا، سرخان، حصار، قراتگین، درواز، ختلان و بدخشان با تفاوت‌های لهجه‌ای وجود داشت. اگرچه این سنت دیرین اکنون در شهر دوشنبه پایتخت تاجیکستان کمتر به چشم می‌آید اما در روستا‌ها و مناطق کوهستانی آن همچنان پابرجاست. مراسم «رب من»خوانی بعد از ضیافت افطار برگزار می‌شود و کودکان در گروه‌های چند نفره با یک سرگروه که صدای بهتر دارد در کوچه‌ها به راه می‌افتند و به در خانه‌ها می‌روند.

کودکان پس از تبریک ماه رمضان به صاحبخانه همزمان شروع به همخوانی اشعار «رب من» با مضمون حمد و سپاس خدا و طلب بخشش و برکت از درگاه او می‌کنند و صاحبخانه نیز به آن‌ها هدیه می‌دهد.

مردم تاجیکستان در ماه رمضان سفره‌های خود را که «دسترخوان» گفته می‌شود برای پذیرایی از میهمانان روزه‌دار خود با انواع خوردنی‌ها اعم از نان، شیرینی، آجیل و میوه و غذاهای گرم پهن می‌کنند. خوراکی‌ها و شیرینی‌های محلی موسوم به نشالا، حلوا کنجدی و شیرچای، شوربا و‌ آش پلو معمولا در ضیافت‌های افطار به چشم می‌خورد.

مردم تاجیک قبل از افطار، در مساجد قرآن کریم تلاوت می‌کنند و بعد از اقامه نماز مغرب به سفره‌های ضیافت افطار می‌روند.

افطاری دادن در بین تاجیکان بسیار زیاد است و پذیرایی از میهمانان و اطعام مستمندان در این ماه، فراوان دیده می‌شود.

تاجیکان در ماه رمضان به دادن زکات و دستگیری افراد نیازمند هم اهمیت زیاد می‌دهند و سعی می‌کنند فقرای محله خود را در این ماه کمک کنند.

مردم مسلمان تاجیکستان همچنین عید فطر را از بزرگ‌ترین اعیاد خود می‌دانند و در این روز به دیدار همدیگر شتافته و عید را تبریک گفته و از خداوند طلب قبولی طاعات و عبادات ماه رمضان را می‌کنند.[۳۷]وضع قوانین خلاف اسلام توسط در تاجیکستاندولت و مجلس تاجیکستان اقداماتی در جهت اسلام‌زدایی در این کشور انجام داده است؛ از جمله این اقدامات می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد: منع حجاب در دانشگاه‌ها[۳۸]

ممنوعیت نماز خواندن افراد زیر ۱۸ سال در مساجد

بستن تعداد زیادی از مساجد به بهانه عدم ثبت رسمی

ممنوعیت نامگذاری فرزندان به نام‌های اسلامی مانند محمد

ممنوعیت ریش گذاشتن برای مردان زیر ۴۰ سال

فراخواندن کسانی که برای تحصیل به کشورهای اسلامی رفته‌اند[۳۹]

تدریس غیرمجاز احکام و معارف دینی

ممنوعیت سرمایه‌گذاری در موسسات آموزشی مذهبی[۴۰]آیت الله صافی گلپایگانی در تابستان ۱۳۹۰ پیامی در اعتراض به وضع قوانین خلاف اسلام در تاجیکستان صادر کرد و گفت: اینجانب به هیئت مسلّط بر تاجیکستان اعلام خطر می‌نمایم. بدانند راهی که پیش گرفته‌اند به شکست منتهی می‌شود. باید از این جسارت‌ها از ملّت غیور تاجیکستان و از همه‌ مسلمانان جهان رسما عذرخواهی نمایند.»[۴۱]آیت الله مکارم شیرازی نیز به رئیس جمهور و دولتمردان تاجیکستان درباره مخالفت آنان با حجاب هشدار داد و گفت: «بهتر است مردم را به حال خودشان بگذارید تا وظایف شرعی را درباره حجاب انجام دهند، اصل حجاب چیزی نیست که آن را بتوان انکار کرد و یا مسلمانان را از آن منصرف نمود.»[۴۲]

اوضاع اجتماعی، فرهنگی و آموزشیتاجیکستان از دیرباز در حوزه فرهنگی ایران قرار داشته است. دانشمندان زیادی از جمله ابوعلی سینا از کتابخانه‌های شهر بخارا پایتخت سامانیان استفاده کرده‌اند. دلبستگی به میراث فرهنگی و ادبی ایرانی و علاقمندی به شخصیت‌های ادبی فارسی همچون فردوسی، جامی، سعدی، حافظ، رودکی در روح و جان تاجیکی‌ها جای گرفته است. ادبیات و شعر در تاجیکستان جایگاه ویژه‌ای دارد. اشعار فارسی نیز در میان مردم رواج دارد. فردوسی و شاهنامه در رأس فرهنگ عامیانه رایج است.موسیقی در تاجیکستان جایگاه ویژه‌ای دارد. گوش مردم تاجیکستان با موسیقی آرام و سنتی چندان آشنا نیست و به موسیقی شاد توجه بیشتری داشته‌اند. رسوم و سنت‌های ایرانی در جای جای زندگی مردم خود را می‌نمایاند. عید نوروز و اعیاد مذهبی مانند عید فطر و عید قربان در این جمهوری مانند سایر جمهوری‌های آسیا مرکزی گرامی داشته می‌شود.[۴۳]

سطح علمی و فرهنگی جامعهدر سال ۱۹۲۶ م تنها ۲ درصد تاجیک‌ها باسواد بودند و امروزه می‌توان گفت که ۱۰۰ درصد مردم در تاجیکستان در زبان مادری خود باسواد هستند و بسیاری از آنها به زبان روسی نیز تسلط دارند. در مجموع در تاجیکستان تمایل به تحصیلات عالی بیشتر از قبل است، حتی در خانواده‌های روستایی، پسر‌ها بیشتر در زمینه حقوق، مهندسی و یا حسابداری به تحصیل می‌پردازند و زنان به معلمی در مدارس و یا مهد‌ها و کتابداری و خیاطی علاقمند هستند. در این کشور دو دانشگاه و ۴۳ آموزشگاه معلمی وجود دارد.[۴۴]

آثار مهم فرهنگی و تاریخی

آرامگاه رودکی در روستای پنج رود سمرقندتاجیکستان مانند ازبکستان آثار تاریخی بسیاری را در خود جای داده است. پنج کنت یکی از مهمترین مراکز باستانی آسیای مرکزی است که از نفوذ هنر ایرانی حکایت می‌کند. یکی از آثار تاریخی تاجیکستان، بقایای شهر باستانی حصار واقع در ۵ کیلومتری شمال غربی دوشنبه است. از این شهر فقط یک دروازه با دو برج دیده‌بانی که در بین دو کوه ساخته شده باقی مانده است.[۴۵]

آرامگاه میر سید علی همدانی در شهر کولابمکان‌های زیارتی تاجیکستان عبارتند از: آرامگاه رودکی: آرامگاه ابوعبدالله رودکی در روستای پنج رود سمرقند قرار دارد. ساختمان کنونی آن در سال ۱۹۵۸م با حضور نمایندگان ۳۸ کشور از جمله ایران گشایش یافت.

آرامگاه علاءالدین: آرامگاه علاءالدین محمد از آثار تاریخی تاجیکستان به شمار می‌رود که در جنوب روستای ده نو قرار دارد.

آرامگاه سید علی همدانی: آرامگاه سید علی همدانی در کنار خیابان اصلی شهر کولاب، در فاصله حدود ۱۹۰ کیلومتری شهر دوشنبه قرار دارد. بنای آرامگاه را در سال‌های اخیر تعمیر کرده‌اند.

آرامگاه ابواسحاق ختلانی: آرامگاه ابواسحاق ختلانی در ۱۵ کیلومتری شهر کولاب قرار دارد و مورد احترام بسیار مردم است. آرامگاه دارای ایوان بلند و آجری می‌باشد. خواجه اسحاق سر سلسله شیخ‌های ذهبیه بوده است که سه تن از پیشوایان این سلسله و بازماندگان خواجه اسحاق در مشهد و پیرامون آن مدفون‌اند: سید عبدالله برزش آبادی در برزش آباد، شیخ محمد المقتدی کارندهی مشهور به پیر پالان‌دوز و شیخ محمد مومن عارف.[۴۶]رسانه‌های گروهیدر سال ۱۹۹۰ بر اساس آمار رسمی در تاجیکستان ۷۴ روزنامه چاپ می‌شده که ۶۶ رسانه آن به زبان تاجیکی و خط سیریلیک بوده‌ است. خبرگزاری ملی تاجیکستان «خاور» نام دارد. در تاجیکستان رادیو و تلویزیون انحصاری و تحت کنترل دولت است.[۴۷]

اوضاع اقتصادیاوضاع اقتصادی تاجیکستان تا قبل از استقلال مبتنی بر برنامه‌ریزی متمرکز از مسکو بوده و در واقع نقش محدودی در اقتصاد شوروی داشته است. تاجیکستان فقیر‌ترین جمهوری شوروی به شمار می‌آمد. تاجیکستان به شدت به بودجه اتحادیه وابسته بود و بعد از قطع شدن آن در سال ۱۹۹۱ و همچنین جنگ‌های داخلی که منجر به مهاجرت گروهی از متخصصین روسی و متوقف شدن فعالیت واحدهای تولیدی صنعتی و کشاورزی شد، صدمات زیادی دید. جنگ داخلی سبب شد کشاورزی که رکن اقتصادی این جمهوری بود، با افت شدید محصولات روبرو شود. از عوامل دیگر نابسامانی اقتصادی و تورم، سیستم پولی این کشور بود که به واسطه افزایش بی‌رویه روبل‌های خارج شده از گردش در روسیه و سایر جمهوری‌های آسیای مرکزی، با مشکل روبه رو شده بود.[۴۸]

پی نوشت:

نگاهی به موقعیت مسلمانان تاجیکستان
نوبهار، ص ۲۲۰-۲۲۱
همان، ص ۲۱۷؛ پاشینو، ص ۲۹۶؛ سیدی، ص ۳۰۵
نوبهار، ص ۲۱۸ـ۲۲۲؛ شیروانی، ص ۱۸۴؛ صدیقی، ص ۲۳۵
همام، ص ۹۸
غفوروف، ج ۱، ص ۲۳۱ـ۲۳۳، ۳۰۴ـ۳۳۷، ۴۷۷؛ افشار سیستانی، «مقدمه ای بر شناخت قوم تاجیک»، ص ۸۵
غفوروف، ج ۱، ص ۵۲۶، ۵۳۷، ۶۱۱، ۶۳۰، ۶۳۷، ۶۴۵، ۶۹۹، ۷۰۶، ۷۰۸، ۷۴۹، ۷۵۵
همان، ج ۲، ص ۸۰۳ ـ۸۰۴، ۸۶۵ ـ۸۶۶، ۸۹۹، ۹۰۱ـ۹۰۲
همان، ج ۲، ص ۹۹۱، ۹۹۵، ۱۰۰۱
احمد رشید، ص ۱۶۷ـ ۱۶۸؛ نیکولایوا، ص ۲۹، ۳۱، ۴۹؛ ابوالحسن شیرازی، ص ۸۵
احمد رشید، ص ۱۷۰ـ۱۷۱؛گاه شمار سیاسی آسیای مرکزی، جنوبی و شرقی، ص ۲۸۶ـ۲۸۷
گاه شمار سیاسی آسیای مرکزی، جنوبی و شرقی، ص ۲۸۷
همانجا؛ احمد رشید، ص ۱۷۳
منتظمی، تاجیکستان، ص ۵۶
نگاهی به موقعیت مسلمانان تاجیکستان
افشار، جغرافیای تاریخی تاجیکستان، ص ۱۱۳ ـ ۱۱۲
منتظمی، تاجیکستان، ص ۶۲ ـ ۶۱
منتظمی، تاجیکستان، ص ۶۳ ـ ۶۲
مراسم چهلمین سالگرد تاسیس «حزب نهضت اسلامی تاجیکستان» برگزار شد
منتظمی، تاجیکستان، ص ۶۵
انتخابات پارلمانی و توسعه سیاسی در تاجیکستان
انتخاب مجدد کبیری به ریاست حزب نهضت اسلامی تاجیکستان
منتظمی، تاجیکستان، ص ۶۵
ساختار سیاسی تاجیکستان
منتظمی، تاجیکستان، ص ۷۸ ـ ۷۷
نگاهی به موقعیت مسلمانان تاجیکستان
تاجیکستان تعداد مساجد خود را افزایش می‌دهد
ره آورد سفر به تاجیکستان
ره آورد سفر به تاجیکستان
بهمن، ژئوپلتیک تشیع در آسیای مرکزی، ص ۱۴۰
مشکور، محمد جواد، تاریخ شیعه و فرقه‌های اسلام، انتشارات اشراقی، چاپ پنجم، ۱۳۷۲. همچنین دفتری، فرهاد، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، نشر فرزان، چاپ اول، ۱۳۷۵ و اشرافی مرتضی، گفتگو با مطراب مطراب اف، دکترای حقوق،‌کارمند مرکز اسمائیلیان تاجیکستان، گروه مطالعات راهبردی، فروردین ماه ۱۳۹۴
آداب و رسوم عاشورایی مردم دنیا
تاجیک‌ها در عزاداری ماه محرم KGB را فریب می‌دادند
ره آورد سفر به تاجیکستان
بهمن، ژئوپلتیک تشیع در آسیای مرکزی، ص ۱۴۷ ـ ۱۴۶
ره آورد سفر به تاجیکستان
آداب ماه مبارک در تاجیکستان
منع حجاب در تاجیکستان
واکنش احتمالی مراجع عظام تقلید نسبت به وقایع اخیر تاجیکستان
تشدید مجازات آموزش غیر‌ رسمی علوم دینی در تاجیکستان
آیت‌الله صافی گلپایگانی: به هیات مسلط بر تاجیکستان اعلام خطر می‌کنم
آیت الله مکارم شیرازی: حجاب را نمی توان انکار کرد
نگاهی به موقعیت مسلمانان تاجیکستان
نگاهی به موقعیت مسلمانان تاجیکستان
نگاهی به موقعیت مسلمانان تاجیکستان
افشار، جغرافیای تاریخی تاجیکستان، ص ۱۰۳-۱۰۵
نگاهی به موقعیت مسلمانان تاجیکستان نگاهی به موقعیت مسلمانان تاجیکستانمنابع شعیب بهمن، ژئوپلتیک تشیع در آسیای مرکزی، موسسه مطالعات اندیشه سازان نور، تهران، ۱۳۹۳ش.
ایرج افشار سیستانی، جغرافیای تاریخی تاجیکستان، انتشارات بین المللی الهدی، تهران ۱۳۸۳ش.
رؤیا منتظمی، تاجیکستان، موسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، تهران، ۱۳۷۴ش.
در تاجیکان در مسیر تاریخ، گردآوری و تحقیق میرزا شکورزاده، تهران: الهدی، ۱۳۷۳ش.
عبدالغیاث نوبهار، «تاجیکان افغانستان»، در تاجیکان در مسیر تاریخ، چاپ میرزا شکورزاده، تهران ۱۳۷۳ ش.
پاشینو، «در احوالات و اصل و نسبت طایفه سارت»، در تاجیکان در مسیر تاریخ، چاپ میرزا شکورزاده، تهران ۱۳۷۳ ش.
مهدی سیدی، «تاجیک‌ها و تاجیکستان تا حمله مغول»، در تاجیکان در مسیر تاریخ، چاپ میرزا شکورزاده، تهران ۱۳۷۳ ش.
زین العابدین بن اسکندر شیروانی، بستان السیاحه، یا، سیاحت نامه، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵، چاپ افست، بی‌تا.
جلال الدین صدیقی، «تاجیکان»، در تاجیکان در مسیر تاریخ، چاپ میرزا شکورزاده، تهران ۱۳۷۳ ش.
همام، «تاجیک‌ها»، در تاجیکان در مسیر تاریخ، چاپ میرزا شکورزاده، تهران ۱۳۷۳ ش.
باباجان غفوروف، تاجیکان، دوشنبه ۱۳۷۷ش.
ایرج افشار سیستانی، «مقدمه‌ای بر شناخت قوم تاجیک»، در تاجیکان در مسیر تاریخ، چاپ میرزا شکورزاده، تهران ۱۳۷۳ ش.
لاریسا نیکولایوا، تاجیکستان: تحولات سیاسی ـ اجتماعی در یکصد سال اخیر، تهران ۱۳۸۰ ش.
حبیب اللّه ابوالحسن شیرازی، ملّیتهای آسیای میانه، تهران ۱۳۷۰ ش.
غلامرضا گلی زواره، سرزمین اسلام؛ شناخت کشورهای اسلامی و نواحی مسلمان نشین جهان، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، ۱۳۷۶ش.
Ahmed Rashid, The resurgence of Central Asia: Islam or nationalism?, Karachi 1995.
محمد جواد شکور، تاریخ شیعه و فرقه‌های اسلام، انتشارات اشراقی، چاپ پنجم، ۱۳۷۲
مرتضی اشرافی، گفتگو با مطراب مطراب اف، دکترای حقوق،‌ کارمند مرکز اسمائیلیان تاجیکستان، گروه مطالعات راهبردی، فروردین ماه ۱۳۹۴
مجیداسدی، تاجیکان اسماعیلی، فرهنگ نغز، ۱۳۸۹، www.farhangnagz.blogfa.com
فرهاد دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، نشر فرزان، چاپ اول، ۱۳۷۵پیوند به بیرون آمار شیعیان تاجیکستان
نگاهی به موقعیت مسلمانان تاجیکستان
داشتن ریش در تاجیکستان ممنوع اعلام شد
ممنوعیت پخش اذان در مساجد تاجیکستان
دانشنامه جهان اسلام
دائره المعارف بزرگ اسلامی
منبع: ویکی شیعه