در سال 203 و به قولي 202 هجري قمري که حضرت رضا عليه السلام در طوس به شهادت رسيدند بدن مطهر آن امام همام را در باغ حميد بن قحطبه و در کنار قبر هارون خليفه عباسي به خاک سپردند و نخستين بناي حرم مطهر همان بقعه هارون الرشيد است که بعدها حرم را روي ديوارهاي قديمي آن بنا نهادند و از آن به بعد طوس به مشهد الرضا تغيير نام يافت.
در سال 400 هجري قمري به دستور سلطان محمود غزنوي بناي بقعه و حرم تجديد بنا و منارهاي بر آن افزوده شد و پس از آن در زمانهاي مختلف اقداماتي به مرور صورت گرفته است.
سنگ مرقد نخستين که براي مشخص نمودن مدفن امام بر زمين نصب شده، سنگ بناي ساخت ضريح هم بوده است. آنچه مسلم است تا قرن هشتم هجري قمري ضريحي بر مضجع شريف نصب نبوده است.
در ابتدا حرم مطهر به صورت بنايي ساده، با مصالح ويژه آن دوران بنا شده بود، چنانکه بقعه مطهر تنها يک در ورودي ساده در پيش روي مبارک داشت و داراي تزئيناتي مختصر به سبک آن زمان بود.
مشهور است که از زمان صفويان گذاشتن ضريح بر مرقد امام مرسوم شده است و برخي احتمال دادند که ساخت ضريح از عصر تيموريان متداول گشته است.
28 هزار لامپ در حرم امام رضا عليه السلام روشن ميباشد، که اکنون علاوه بر 28 هزار شعله برق، شش هزار لوستر نيز در ابعاد مختلف و با قدمتهاي طولاني مورد استفاده قرار گرفته است.
ضريح اول، ضريحي چوبي بوده، با تسمههاي فلزي و پوششي از صفحات طلا و نقره. اين ضريح در زمان شاه طهماسب صفوي يعني سال 957 هجري قمري ساخته و بر روي صندوق چوبي مضجع منور نصب ميشود. در سال 1311 همزمان با تعويض صندوق به دليل فرسودگي پايهها، ضريح برچيده شده، پوشش طلا و نقره و جواهرات آن از چوبها جدا و به خزانه آستان قدس منتقل ميشود.
ضريح دوم، ضريحي بوده فولادي مرصع، معروف به ضريح نگين نشان. اين ضريح در سال 1160 به دستور شاهرخ فرزند رضا قلي ميرزا، نوه نادرشاه ساخته و به وقف بر فراز مرقد شريف نصب ميشود. ضريح فولادي يا ضريح نگين نشان سقف نداشته، پنجرهها و شبکههاي چهار طرف آن داراي گوي و ماسورههايي بوده است که با نگينهاي کوچک ياقوت و زمرّد تزيين يافته و تعداد آنها به 2000 بالغ ميشده است. به دليل وضعيت ويژه اين ضريح ذيلاً به عين کتيبه آن اشاره ميشود. «نياز رحمت ايزد مستعان و تراب اقدام زوّار اين آستان ملک پاسبان، سبط سلطان نادر شاه الحسيني الموسوي الصفوي، بهادرخان به وقف و نصب اين ضريح و قبههاي مرصع چهار گوشه ضريح مقدس مبارک موفق گرديد. ( سنه 1160قمري)»
در زمان توليت ميرزا سعيدخان براي مصون ماندن نذورات داخل ضريح دوم، شبکه و پوشش طلايي روي ضريح منور قرار ميگيرد و بدين ترتيب سقف آن پوشش مييابد. اين ضريح به دليل وقف دائمي بودن تا قبل از شروع عمليات جايگزيني و نصب اخير ضريح مطهر جديد يعني پنجمين ضريح بر مضجع شريف و زير ضريح پيشين قرار داشت. ضمن عمليات اخير محل نصب اين ضريح تغيير يافت و به قسمت تحتاني حرم مطهر منتقل گرديد.
در عصر پادشاهي فتحعلي شاه قاجار ضريحي فولادي و ساده به ابعاد (3×4) و ارتفاع 2 متر ساخته و روي ضريح نگين نشان (ضريح دوم) نصب ميشود که در اصل ضريح سوم محسوب ميشود.
سقف ضريح سوم با چوبهاي طلاکوب پوشش داشته و در سمت پايين ضريح در کوچک مرصعي قرار داشته است. به دليل کوچکي و غير مناسب بودن اين ضريح پس از مدتي برداشته شده و به جاي آن ضريح چهارم نصب ميگردد. در حال حاضر اين ضريح در موزه مرکزي آستان قدس رضوي در معرض تماشاي بينندگان قرار دارد.
ضريح چهارم ضريح ملمع يا ضريح طلا و نقره، معروف به شير و شکر است، اين ضريح در سال 1338 بر روي ضريح نگين نشان يا ضريح دوم نصب ميگردد.
طراحي ضريح چهارم توسط مرحوم استاد حافظيان انجام يافته و تحت نظارت ايشان کار اجرا و قلمزني توسط مرحوم استاد هنرمند حاج محمد تقي ذو فن اصفهاني انجام گرفت.
ضريح چهارم داراي 05/4 متر طول و 06/3 متر عرض و 90/3 ارتفاع و 14دهانه به نشان چهارده معصوم بوده است. اضافه بر بهرهبرداري از طلا و نقره و جواهرات.
پايهها، ستونها، کتيبههاي سيمين با نقشهاي مختلفي در نهايت مهارت قلمزني شده بود. بين هر دو زاويه از پنجرههاي ضريح مقدس يک صفحه بيضي شکل از طلا، که مجموعاً به هيجده عدد ميرسيد و هر يک به وزن تقريبي پنجاه مثقال بود. احاديثي درباره فضيلت زيارت حضرت رضا عليه السلام به خط حاج شيخ احمد زنجاني معصومي کتيبه نوشته شده است.
بر روي هر يک از دهانههاي ضريح مقدس، از سمت پيش روي مبارک اسمي از اسماي چهارده معصوم عليهم السلام بر صفحهاي فيروزه نشان از طلا و به خط ثلث و به قلم مرحوم حاج شيخ احمد زنجاني معصومي مکتوب بود. در بالاي صفحات بيضي شکل، کتيبهاي از نقره به طور برجسته، سوره مبارکه هل اتي را به قلم همان کاتب در برداشت.
در چهار گوشه ضريح چهار خوشه انگور به عنوان نمادي از نحوه شهادت حضرت قرار داشت. بالاي کتيبه سوره مبارکه «يس» و بر لب ضريح چهل و چهار برگ از نقره ملمع بين چهل و چهار گلدان ملمع نصب شده بود که بر روي صفحه مدور و محدب هر يک از آنها اسمي از اسماي حسني الهي به طور برجسته و به خط ثلث و به رنگ سفيد در زمينه لاجوردي مکتوب بود.
پس از گذشت بيش از چهل سال از نصب ضريح پيشين موجباتي همچون فرسودگي و سست شدن پايهها و ساختار ضريح و ساييدگي پوشش و روکشهاي نقرهاي و طلايي آن، ساخت و نصب پنجمين ضريح را ضروري مينمود.
به دستور توليت آستان قدس رضوي، آية الله واعظ طبسي، از سال 1372 مطالعات و بررسيهاي مقدماتي ساخت ضريح آغاز گرديد و به دنبال آن طرحهاي متعددي از طرف هنرمندان نامي کشور ارائه شد و نهايتاً توفيق طراحي ضريح نصيب استاد برجسته نگارگري کشور جناب آقاي فرشچيان گرديد.
به منظور ساختن آخرين ضريح نخست بر اساس طرح موجود پايهها و ساختار ضريح که ترکيبي از کار آهنگري و نجاري است توسط واحدهاي مربوطه در آستان قدس رضوي در نهايت استحکام انجام گرفت و ساختاري مرکب از آهن و فولاد و چوب گردو براي نصب روکشها و پوشش طلا و نقره ساخته شد.
با آماده شدن طرح استاد فرشچيان کار قلمزني و زرگري و به عبارت ديگر اجراي طرح که اساس کار ساخت ضريح و صورت پذيري آن است از تاريخ 12/11/75 تحت نظارت عاليه هنري استاد فرشچيان شروع شد و از ميان چند نفر از هنرمندان قلمزن همچنان توفيق کار قلمرني ضريح مطهر، نصيب استاد خدادادزاده اصفهاني گرديد.
پس از چهار سال با کار بي وقفه روزانه و بعضاً شبانه و همچنين با کار متوسط روزانه شش نفر در کمال ظرافت و امتياز هنري و در نهايت صلابت و استحکام کار قلمزني پايان يافت و ضريح براي حمل و نصب آماده گرديد. از ويژگيهاي ضريح مطهر جديد، ضخامت پوشش نقرهاي آن است که حتي بعضاً به بيش از سه ميليمتر ميرسد.
عمليات اجرايي برچيده شدن ضريح پيشين و نصب پنجمين ضريح از شامگاه روز شنبه 21/10/79، پس از مراسم غبارروبي آغاز گرديد و با هماهنگي کامل نيروهاي فني - تخصصي مورد نياز به طور متوسط روزانه هفتاد نفر در سازماني منظم و منسجم با تقسيم کار و تعيين مسئوليت هر يک از بخشهاي عملياتي و مديران مربوطه طبق جدول زمانبندي شده، تحت مديريت جناب آقاي مهندس مهدي عزيزيان، مدير عامل سازمان عمران و توسعه حريم حرم امام رضا عليه السلام به مدت پنجاه روز جريان خود را طي نمود. کار بناي عشق و کعبه مقصود، و فراز آمدن معبد خورشيد در فضايي معنوي و شورانگيز آغاز شد.
محدوريت وقف به نصب بودن ضريح و عدم جواز شرعي انتقال آن از يک سو و از طرف ديگر، وجود موانع و مشکلات جدي فني و معماري بر سر راه استحکام سازي پايههاي نصب ضريح جديد موجب گرديد تا پس از بررسي و مطالعات زياد چاره کار به انتقال ضريح به قسمت زيرين حرم مطهر و نصب محاذي اطراف مضجع شريف ديده شود.
از جمله اقدامات اساسي ديگري که همزمان با نصب ضريح مطهر صورت پذيرفت، بتون ريزي و کف سازي و مفروش نمودن کف حرم مطهر با سنگهاي مرمر بسيار نفيس همراه با کانال کشي و برقراري سيستم تهويه و هوا دهي زميني و ديواري است و نيز مرمت آيينه کاريها و کاشيکاريها و کتيبههاي روضه منوره از جمله ديگر اقداماتي بود که در جريان عمليات نصب ضريح به آن مبادرت شد.
سنگ پلاک پيشين مضجع، که مرکب از 12 قطعه سنگ بود برداشته شده، به موزه مرکزي آستان قدس رضوي انتقال يافت و به جاي آن سنگ نفيس مرمر يکپارچه به طول 20/2 و عرض 10/1 و ارتفاع 90 سانت که در نهايت جلا و صفا و زيبايي حجاري شده بود نصب گرديد.
در اطراف ضريح مطهر به نشانه چهارده معصوم چهارده دهانه به شکل محراب طراحي و اجرا شده است. سير نقشها و جهت قوسهاي آن يکديگر را همراهي و تکميل کرده و مدار يگانه آنها که نهايتاً به مرکز و نقطه واحدي ميرسد، تداعي کننده اصل اصيل عرفاني مشاهده وحدت در کثرت و کثرت در وحدت ميباشد و نيز وحدانيت ذات باريتعالي و قائميت و بازگشت پذيري کائنات و ممکنات را به او متجلي ميسازد.
در هشت لچکي چهار گوش ضريح مطهر، به سبک هنر اصيل ايراني، از گل آفتابگردان که نمادي از شمس الشموس که يکي از القاب امام رضا عليه السلام است نقشهايي تعبيه شده است. در اطراف ضريح مقدس گلهايي پنج و هشت برگي به نشانه خمسه طيبه و هشتمين امام طراحي و اجرا شده است.
دو سوره مبارکه «يس» و «هل اتي»، در بالاي ضريح مطهر به صورت کتيبه دور تا دور ضريح نوشته شده است. طول کتيبه بالايي يعني سوره مبارکه «يس» داراي 66/17 و عرض 18 سانتيمتر و طول کتيبه «هل اتي» 76/16 و عرض آن 14 سانت ميباشد، هر دو کتيبه و ديگر خطوط بيروني و داخلي ضريح مطهر که مشتمل بر آياتي از کلام الله مجيد و اسماي حسني الهي و نامهاي حجج خداوندي است، در کمال قوت و استحکام توسط خوشنويس نامي جناب آقاي موحد نوشته شده است.
براي اولين بار پوشش داخلي ضريح مطهر، سقف و ديوارهاي آن با نقش و نگارها و کتابت اسماء الهي، با خاتمکاري به طرز بسيار بديع و زيبا تزيين يافته است. طراحي نقوش داخل ضريح مطهر، توسط استاد فرشچيان انجام يافته و اجرا و يا خاتمکاري توسط استاد هنرمند کشتي آراي شيرازي و همکارانشان صورت پذيرفته است.
ضريح مطهر جديد حدود 12 تن وزن داشته، ضخامت پوشش نقرهاي و طلايي آن و اتصال روکشهاي بدون پيچ يکي از ويژگيهاي اين ضريح است. طول ضريح 78/4 و عرض آن 37/3 و ارتفاع آن با محاسبه سنگ پايه 96/3 متر ميباشد.
حرم مطهر مجموعهاي است تقريباً مدور، که مرکز آن مضجع منور امام ابوالحسن الرضا عليه السلام قرار دارد. همچنين حرم مطهر که گنبد درخشان و طلايي برفراز آن قرار دارد، تقريباً در مرکز بناهاي آستان مقدس واقع شده و از نقطه نظر معماري و هنري بسيار بديع، استوار، زيبا و دل انگيز است.
سالانه در اين حرم مطهر بيش از 700 هزار مُهر نماز مورد استفاده و جايگزين مُهرهاي شکسته و کثيف ميشود.
نامهاي حرم مقدس امام رضا عليه السلام به اين ترتيب ميباشد: آستان ملائک پاسبان - ارض اقدس - بقعه مبارکه - حرم مطهر - روضه رضويه - روضه مقدسه - روضه منوره - عتبه عاليه - قبله هفتم - کعبه آمال - مرقد ملکوتي - مرقد منور - مضجع شريف - معين الضعفاء.
سقف حرم داراي دو پوشش است. پوشش اول که از زير مشهود است، به صورت مقعر و مقرنس بوده، ارتفاع آن از سطح حرم تا نقطه پاياني سقف 80/18 متر ميباشد و پوشش دوم همان لايه خارجي گنبد مطلي است.
حرم مطهر تقريباً به شکل مربع بوده و مساحت آن پس از توسعهيي که پس از انقلاب اسلامي انجام شد، به 139 هزار متر مربع بالغ شده است. سطح حرم با سنگ مرمر مفروش گرديده و تمام ازاره دور حرم با کاشيهاي ممتاز و ظريف چيني مانند، با رنگهاي بسيار دلپذير، مشهور به کاشيهاي سنجري مزين شده است. بر روي اين کاشيها آيات قرآن و احاديث معصومين عليهم السلام با خط رقاع و ثلث، همراه با نقشهاي اسليمي نوشته و تزئين يافته است.
از طريق چهار صفه يا ممر حرم مطهر با رواقهاي اطراف اتصال يافته و زائرين از طريق آنها حضور حضرت تشرف حاصل مينمايند. پيش از اين، در ضلع جنوبي حرم مطهر (پيش روي مبارک)، دو محراب بسيار نفيس و ممتاز از جنس کاشي چيني نصب بوده که پس از توسعه به لحاظ قدمت و نفاست، به موزه آستان قدس منتقل شده است.
حرم مطهر در اوايل قرن ششم يعني دوران سلطان سنجر سلجوقي، با کاشيهاي بسيار نفيس تزيين يافته و وجود تاريخ 612 هجري قمري، که بيانگر دوران سلطنت سلطان محمد خوارزمشاه ميباشد، گوياي اقدامات و فعاليتهايي است که در اين زمان، در زمينه توسعه و مرمت ابنيه حرم مطهر انجام يافته است.
حرم پاک امام، اضافه بر جلال معنوي و جذبه روحاني و زيبايي و شکوه معماري، مزين به برخي از نفايس و مآثر ارزشمند است. تعدادي از هداياي بزرگان و حکمرانان گذشته، در قابهايي تعبيه شده، در مکانهايي از حرم مطهر در برابر ديد زائران قرار دارد. اين جواهرات و نفايس که در هشت قاب چيده شده، شامل 104 قلم اشياي مختلف است. قديميترين آنها سليمانيههايي است با دور نقره، مربوط به 550 سال قبل و ديگر شمشيري جواهر نشان و خنجر الماس نشان و مرواريد و تسبيح و انگشترهايي از الماس و برليان درشت.
گنبد حرم از آجر ساخته شده و سپس روي آن را با الواح مسي که روکشي از طلا دارد پوشاندهاند. تذهيب اين گنبد براي آخرين بار در سال 1010 تا 1016، در زمان شاه عباس صورت گرفته و به طوري که از گفتههاي محققان بر ميآيد، رويه و سطح اين گنبد پيش از آن کاشيکاري بوده است.