گذری بر دین و دین داری در تاجیکستان

به گزارش«شیعه نیوز»، تاجیکستان یکی از کشور های آسیای مرکزی است که بعد از استقلال از شوروی، همانند سایر جمهوری های این کشور، در صدد بازگشت به هویت خود و به دست آوردن هویتی مستقل از دوران شوروی است، تاجیکستان همانند سایر کشور های منطقه آسیای مرکزی تعداد قابل توجهی مسلمان را در خود جای داده، مسلمانان بومی و مهاجر عمده گروه های اسلامی در این کشور را تشکیل می دهند، بنابراین در راستای آشنایی با وضعیت دین و آئین مذهبی در آن دیار ، به ویژه وضعیت مسلمانان تاجیکستان ؛ مطلب ذیل ارائه شده است:

 

مقدمه:

نام "تاجيک" برگرفته از نام يک قوم و تبار سابق بر اسلام است، که شايد ريشه اي زردشتي داشته باشد، و معني آن "تاج"  است. مردم تاجيک بازماندگان تبار ايراني‎ها بوده و بزرگترين گروه بومي (در حدود 65 درصد جمعيت) اين کشور را تشکيل مي دهند.[1] گروه هاي قومي ديگري که همزمان با بازطراحي مرزهای آسياي ميانه در دوره شوروي، درون اين کشور جاي گرفتند، در برگيرنده ازبک ها، قرقيز ها، ترکمن ها، قزاق ها، اويغورها، بخارايي ­ها و جهود­هاي اروپايي مي شود. روس‎ها بسياري به عنوان سرباز و نيروي کار به اين سرزمين کوچيده­‌اند که سرآغاز اين کوچ در سده هجدهم بوده است.

گروه­ هاي غیربومي ديگري که در اين سرزمين زندگي مي کنند در برگيرنده تاتارهاي کريمه‌اي، اوکرايني ها، بلاروس ها، گرجي ها، اوستيايي ها، کره اي‎ها و آمريکايي‎ها مي شود.[2] می توان دریافت که رئیس جمهور علاوه بر مقام ریاست جمهوری، فرماندهی کل قوا، ریاست حکومت و ریاست مجلس علیا( بالاترین ارگان دولت) را بر عهده دارد و مهمترین مقامات دولتی، حکومتی و قضایی توسط رئیس جمهور به مجلس معرفی می شوند. در نظام سیاسی تاجیکستان مقام ریاست جمهوری از قدرت بالایی برخوردار است و مسئولیت هایی مانند عزل و نصب های مقام های کشوری و لشکری و قضایی، رهبری شورای عالی امنیت، فرماندهی کل نیروهای مسلح و... به وی اعطا شده است. [3]

تاجيکستان از جنوب با افغانستان، از شرق با چين، از شمال با قرقيزستان، و از غرب با ازبکستان هم مرز بوده و سرزميني به گستره ي 143100 کيلومتر مربع  را در بر مي گيرد. يخچال هاي طبيعي بسياري در اين کشور وجود دارند.  دوشنبه (استالين آباد از 1929 تا 1961)، پايتخت کشور، در منطقه مرکز- غربي کشور بوده و بزرگترين شهر آن است. اين شهر در سال 1924 به خاطر جمعيت کم و کانونيک بودنش به عنوان پايتخت جمهوري خودمختار تازه بنا شده برگزيده شد.  جمعيت جمهوری تاجیکستان در سال 2015، ۸ میلیون و ۴۰۰ هزار نفر برآورد شد. از این تعداد بیش از  80 درصد آنها را مسلمانان تشکیل می دهند.
اسلام و تشکل های اسلامی در تاجیکستان

در طول دوران شوروی، تاجیک­ ها مشهور به پای بند ترین مسلمانان در آسیای مرکزی بوده اند. پای­بندی به اسلام در جمهوری تاجیکستان، به­ ویژه مناطق روستایی آن، بسیار شدید بود. بسیاری از آرامگاه­ های شخصیت های بزرگ مذهبی مسلمانان که نقش مراکز زیارتی را دارند، در تاجیکستان واقع است که مهم­ترین آن­ها مقبره شیخ یعقوب چرخی از شاگردان ممتاز بهاءالدین نقشبند در "دوشنبه"، پایتخت این کشور قرار دارد. [4]

جامعه ­هاي اسلامي به دو فرقه اصلي تقسيم شده ­اند: سني­ هاي حنفي و شيعه هاي اسماعيلي. سني هاي حنفي بزرگترين گروه هستند، که شمارشان به 90 درصد جامعه اسلامي مي رسد. آيين زردشت بر سنت‎ها و باورهاي مردم تاثير گذاشته است. بسياري از مردم بر اين باورند نيروهاي فراطبيعي بر زندگي روزانه آنان تاثيرگذار هستند، و براي نگهباني و حفظ خود از نيروهاي اهريمني همواره دعايي با خود همراه دارند.[5] با این حال پایبندی به تعالیم اسلامی نیز در میان ایشان قابل توجه هست، برای مثال نماز های جماعت در مساجد تاجیکستان همواره مملو از جمعیت بوده و کوچک و بزرگ در این اجتماع دینی شرکت می کنند.

در قانون اساسي جمهوري تاجيكستان، همه‌­ افراد داراي حق تعيين اعتقاد ديني آزاد هستند، ولي خود اين كشور داراي دولت و حاكميت دموكراتيك مبتني بر قانون غيرديني دارد و هيچ ديني نمي‌تواند به ­عنوان عقيده دولتي استقرار يابد. طبق ماده‌ 26 قانون اساسي، هر فردي حق دارد آزادانه اعتقاد ديني خود را تعيين كند و به­ صورت فردي يا جمعي از ديني پيروي كرده و يا نكند و در مراسم و آئين‌هاي ديني شركت نمايد. در ماده‌ 100 نيز شكل حكومت، جمهوري، تماميت ارضي، ماهيت دموكراتيك، غيرديني و اجتماعي دولت، غيرقابل تغيير خوانده شده است. اتحاديه‌هاي اجتماعي نيز در چارچوب قانون اساسي و طبق قوانين جمهوري تشكيل شده عمل مي‌كنند و دولت براي همه امكانات برابر جهت فعاليت فراهم مي‌آورد. سازمان‌هاي ديني از دولت جدا بوده و حق دخالت در امور دولتي را ندارند. [6]

مراسم ديني شیعیان و مسلمانان تاجیکستان شامل آيين هاي سوگواري، دوره هاي روزه گرفتن (ماه رمضان)، و رفتن هفتگي مردان به مساجد محلي مي شود. مومنان در طي ماه رمضان، روزها را روزه مي­ گيرند. هنگام غروب آفتاب روزه خود را باز مي کنند. شيعه هاي اسماعيلي در بدخشان اشعاري مذهبي به نام مدح مي خوانند که به زبان پارسي خوانده مي شود. [7] درخصوص مرگ و زندگي پس از آن در فرهنگ دینی مردمان تاجیک باید بیان داشت که شخص درگذشته براي خاک سپاري در روز مرگ آماده مي شود. کالبد شکافي طبق شرع اسلامي ممنوع است. بدن فرد مرده شسته شده و پارچه ­اي سفيد بر گرد آن پيچيده مي­ شود و درون تابوتي نهاده مي­ شود و پس از آن تا محل خاکسپاري برده مي­ شود و از تابوت بيرون آورده شده و درون زمين جاي داده مي شود. سوگواران که جامه هاي سنتي بر تن کرده‎اند به مويه و شيون و زاري پرداخته و تا سه روز به مهمانان آش داده مي شود و مراسم سوگواري در روزهاي هفتم، چهلم، ماه ششم و سال شخص درگذشته برگزار مي­ شود. [8]

سایر مسلمانان در تاجیکستان نسبت به تشيع و شيعيان با احترام رفتار مي‌نمايند و حضرت علي(ع) را با عنوان "كرم‌ الله وجهه" ياد مي‌كنند و در خطبه‌هاي نماز جمعه، دو بار نام حضرت را با عبارت عربي "و أشجعهم" ذكر مي‌نمايند. [9]اهل تسنن تاجيكستان حضرت علي(ع) و فرزندان ايشان، به‌خصوص امام حسن و امام حسين(ع) را دوست مي‌دارند و فرزندان دوقلوي خود را "حسن و حسين" و دختران را "فاطمه و زهرا" نام‌گذاري مي‌كنند. [10]  جالب اين‌كه تاجيك‌ها با اين كه پيرو مذهب اهل سنّت هستند، به حضرت امام رضا(ع) علاقه عجيبي دارند و به محض رسيدن به استطاعت مالي، اقدام به سفر زيارتي به مشهد مقدس مي‌نمايند؛ و مهم‌تر اين‌كه به مهدي موعود(عج) اعتقاد داشته و مي‌گويند: سرانجام يكي از فرزندان پيامبر(ص) ظهور خواهد كرد و دنيا را از ظلم نجات خواهد داد. [11]

اداره قاضیات جمهوری تاجیکستان

اداره قاضیات جمهوری تاجیکستان در این کشور وظیفه رسیدگی به امور مسلمانان را عهده دار است، این سازمان دینی در سال 1988 میلادی تحت نظارت قاضی تورجان زاده بود که تحصیلاتش را در اردن به پایان رسانده بود. امروزه این اداره با تشکیلات روحانی آسیای مرکزی در شهر تاشکند ازبکستان در ارتباط می­‌باشد و از این مرکز کمک مالی دریافت می‌­کند. ائمه مساجد و خطبا که زیر نظر این اداره کار می­ کنند؛ نفوذ این اداره را در سراسر تاجیکستان گسترش می­‌دهند.

اداره قاضیات تاجیکستان از طریق مرکز روحانی تاشکند از کمک‎های خارجی بهره­ مند می­‌شود. تعداد مساجد رسمی تاجیکستان 104 باب می­ باشد که تحت سرپرستی اداره قاضیات فعالیت می‎کنند; علاوه بر آن‎ها 2800 باب مسجد کوچک در محلات و قصبات وجود دارند که مسؤولیت رسیدگی به امور این مساجد در اداره قاضیات تاجیکستان به آقای "حبیب الله اعظم خان زاده" که فارغ التحصیل مدرسه میر عرب بخارا است، می­ باشد.[12]

مدارسی که تحت سرپرستی اداره قاضیات هستند عبارتند از: "معهد عالی" که شعبه ­ای از دانشگاه بین­ المللی اسلامی پاکستان است که توسط وهابیون اداره می­ شود و هم اکنون بیش از یکصد و چهل طلبه در آن مشغول به تحصیل هستند. مدرسه دیگر در شهر خجند است با بیش از یکصد طلبه و مدرسه "مولا یعقوب چرخی " در شهر دوشنبه که دارای بیش از یکصد طلبه می‎باشد. این مدرسه در کنار مسجد قدیمی 500 ساله "مولا یعقوب چرخی " تاسیس شده است. اداره قاضیات هفته نامه­ ای به ­نام "منبر اسلام " دارد که در روزهای جمعه با خط سیریلیک منتشر می­ شود. [13]

 

آداب و رسوم مذهبي مسلمانان تاجيكستان

با توجه به سلطه‌ي طولاني‌مدّت كمونيست‌ها در آسياي مركزي و تاجيكستان كه تا حدود زيادي اعتقادات مذهبي در بين مردم كمرنگ شده بود، ولي باز حضور اسلام كاملاً محسوس بوده و ما شاهد حضور سنّت‌ها و رسوم مذهبي مردم تاجيكستان هستيم. زنان تاجيكستان داراي پوشش اسلامي (لباس‌هاي محلي و روسري) بوده و مردان نيز سيمايي مذهبي دارند. روزهاي جمعه، جمعيت كثيري به نماز جمعه رفته و مساجد را رونق مي‌دهند. اعياد مذهبي ازجمله فطر و قربان را جشن گرفته و سنت‌هاي ديگر اسلامي را نيز به‌عمل مي‌آورند. روز تولد پيامبر اكرم(ص) را ـ به روايت خودشان كه 12 ربيع‌الاول است ـ به شادي و سرور مي‌پردازند و به همسايه‌ها اطعام مي‌كنند.

ازجمله سنت‌هاي زيباي مردم تاجيكستان، بايد به جشن 63 سالگي اشاره كرد كه نقش مهمي در حفظ و تداوم هويت اسلامي آن‌ها داشته است؛ به اين صورت كه، هر مرد يا زني كه وارد شصت و سومين سال زندگي خود مي‌شود، به شرافت پيامبر(ص) و سنّ مباركش ـ كه 63 سال بود ـ محفلي تشكيل داده و جشن مي‌گيرند كه با مولودي‌خواني و مديحه‌سرايي و نيز پذيرايي همراه است. هويت اسلامي را حتي در كنار عيد نوروز ـ كه عيد ملّي و باستاني آنها نيز هست ـ حفظ مي‌كنند و در كنار سفره‌ي عيد، قرآن مي‌گذارند و قبل از تناول شيريني دعا مي‌خوانند و در پايان از خداوند طلب بركت مي‌كنند. [14]

 
مکان های فرهنگی – دینی مسلمانان تاجیکستان[15] :

1. آرامگاه رودکی: آرامگاه ابوعبدالله رودکی در روستای بنج‌رودک یا پنجکنت در ۱۷۰ کیلومتری شمال دوشنبه پایتخت تاجیکستان قرار دارد. ساختمان کنونی آن در سال 1958 م با حضور نمایندگان سی و هشت کشور، از جمله ایران گشایش یافت.

2. آرامگاه علاءالدین: آرامگاه علاءالدین محمد از آثار تاریخی تاجیکستان به شمار می‎رود که در جنوب روستای ده نو قرار دارد. [16]

3. آرامگاه سید علی همدانی: آرامگاه سید علی همدانی در کنار خیابان اصلی شهر کولاب، در حدود 190 کیلومتری شهر دوشنبه قرار دارد. بنای آرامگاه را در سال‎های اخیر تعمیر کرده­اند. [17]

4. آرامگاه ابواسحاق ختلانی: آرامگاه ابواسحاق ختلانی در 15 کیلومتری شهر کولاب قرار دارد و مورد احترام بسیار مردم است.[18]

 

شباهت بعضي از آداب و رسوم مذهبي تاجيك‌ها به مذهب تشيع

تاجيك‌ها نسبت به تشيع و شيعيان با احترام رفتار مي‌نمايند و علي(عليه‌السلام) را با عنوان «كرم‌ا... وجهه» ياد مي‌كنند و در خطبه‌هاي نماز جمعه، دو بار نام حضرت را با عبارت عربي «و أشجعهم» ذكر مي‌نمايند. اهل تسنن تاجيكستان حضرت علي(ع) و فرزندان ايشان، به‌خصوص امام حسن و امام حسين(عليهماالسلام) را دوست مي‌دارند و فرزندان دوقلوي خود را «حسن و حسين» و دختران را «فاطمه و زهرا» نام‌گذاري مي‌كنند. علاقه‌مندي اين مردم به اهل‌بيت(عليهم‌السلام) در ساير مناطق سنّي‌نشين كمتر ديده مي‌شود. جالب اين‌كه تاجيك‌ها با اين كه پيرو مذهب اهل سنّت هستند، به حضرت امام رضا(ع) علاقه‌ عجيبي دارند و به محض رسيدن به استطاعت مالي، اقدام به سفر زيارتي به مشهد مقدس مي‌نمايند؛ و مهم‌تر اين‌كه به مهدي موعود(عج) اعتقاد داشته و مي‌گويند: سرانجام يكي از فرزندان پيامبر ظهور خواهد كرد و دنيا را از ظلم نجات خواهد داد. [19]

گفتن اذان در گوش نوزاد، سنّتي رايج بوده و معتقدند كه اگر اين كار صورت نگيرد، هيچ سخن حقّي تا پايان عمر در گوش كودك نخواهد رفت. معمولاً قسم دروغ به گوش نمي‌خورد و كسي براي اثبات حقانيت سخن خود، نام خدا و پيامبر را پايين نمي‌آورد. در مراسم ازدواج، سنت‌هاي اسلامي را عمل كرده و در ايام عزاداري قرآن مي‌خوانند. هم‌چنين روزه‌ي ماه رمضان را به تمام و كمال مي‌گيرند؛ هنگام نشستن و برخاستن به صورت جمعي دعا مي‌خوانند و آمين مي‌گويند؛ در نهادهاي ديني مانند مسجد و مدرسه‌ي ديني حضوري فعّال دارند؛ در مشايعت و بدرقه‌ي حجاج شركت جسته و اين كار را ثواب عظيمي تلقي مي‌كنند. و هم‌چنين در مراسم استقبال از حاجيان، شهر، حالتي نيمه‌تعطيل به خود مي‌گيرد و آذين‌بندي و پرچم و دود اسفند و عود و پخش شيريني و قرباني كردن گوسفند در همه جاي شهر به‌چشم مي‌خورد. در اين كشور كساني كه سيّد باشند براي آن‌ها احترام فوق‌العاده‌اي قايل هستند و سيدزاده‌ها را با عنوان «ايشان» ياد مي‌كنند. احترام به روحانيت هم جايگاه ويژه‌اي دارد. صدقه دادن به هنگام ديدن خواب‌هاي وحشتناك رايج بوده و معتقدند: صدقه دفع بلا مي‌كند. احترام به بزرگترها از خصوصيات ديگر مردم تاجيكستان است؛ آن‌ها مردماني صاف و ساده و هم‌چنين نسبت به ميراث‌هاي فرهنگي نياكان خود هم‌چون زبان و فرهنگ و دين اسلام وفادار هستند. مردم اين جمهوري از نظر مذهبي، وابستگي‌هاي عميقي با ايران دارند؛ آداب و سنن مذهبي آنان در اغلب موارد، منطبق با آداب و سنن مذهبي در ايران است. مراسم نامگذاري فرزندان و هم‌چنين درج نام آنان در پشت قرآن مجيد، مراسم ازدواج، تدفين، عزاداري، ختم، شب هفت، چهلم، سال و نوع عزاداري زنان و... با شكل اسلامي ايراني است. بعد از فروپاشي شوروي، توجه به خط نياكان، سرعت بيشتري به خود گرفته و عيد سعيد فطر و قربان در صدر اعياد قرار دارد، آداب و سنن نياكان ازجمله جشن‌هاي مهرگان، سده و نوروز مورد توجّه عميق مردم قرار گرفته و آحاد مردم آن را در ابعاد وسيعي گرامي مي‌دارند. [20]

*  دکتر مرتضی اشرافی ؛ کارشناس مسایل روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز
 

[1] . ایرج افشار، جغرافیای تاریخی تاجیکستان، تهران، انتشارات بین المللی الهدی، ۱۳۸۳

[2] . جلال الدین صدیقی، تاجیکان در مسیر تاریخ، تهران، میرزا شکورزاده، ۱۳۷۳

[3] . مرتضی اشرافی، گزارش راهبردی مسلمانان و شیعیان آسیای مرکزی، قم، گروه مطالعات راهبردی مجمع جهانی اهل بیت(ع)، 1395.

[4] . مرتضی اشرافی، گفتگو با محبت محبت اف، مجمع جهانی اهل بیت(ع)، گروه مطالعات راهبردی، اردیبهشت ماه 1394، همچنین بر اساس مشاهدات عینی  نویسنده در سال های 1389 تا 1395 در جمهوری تاجیکستان.

[5] . پژوهشگاه بین المللی المصطفی(ص)، اسناد موجود درخصوص جمهوری تاجیکستان،‌ پژوهشکده مطالعات منطقه ای، مرکز اسناد، تاریخ دسترسی، فروردین 1394.

[6] . الهه كولايي، قوانين اساسي فدراسيون روسيه و جمهوري‌هاي آسياي مركزي، نشر دادگستر، 1373

[7] . پژوهشگاه بین المللی المصطفی(ص)، اسناد موجود درخصوص جمهوری تاجیکستان،‌ فروردین 1394.

[8] . همان.

[9] . جواد جلالي كياسري، هويت ديني مردم آسياي ميانه، ماهنامه‌ي چشم‌انداز، شماره 3، آذر 1376

[10] . ناصر ايراني، بهار گمشده يادداشت‌هاي سفر تاجيكستان، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، تهران 1373

[11] . دفتر تبلیغات اسلامی قم، مسلمانان و تشكيلات مذهبي در تاجيكستان، پگاه حوزه (053)

[12] . محمد حسن نبوی، ره آورد سفر به تاجیکستان، ماهنامه مبلغان، بهمن 1380، شماره 25

[13] . گزارش نماینده جامعه المصطفی(ص) در جمهوری تاجیکستان، پژوهشگاه بین المللی المصطفی(ص)، پژوهشکده مطالعات منطقه ای، تاریخ دسترسی، اسفند 1393.

[14] . بهمن شعیب، ژئوپلیتیک تشیع در آسیای مرکزی، تهران، موسسه مطالعات اندیشه سازان نور، 1393.

[15] . مرتضی اشرافی، گزارش راهبردی مسلمانان و شیعیان آسیای مرکزی، قم، گروه مطالعات راهبردی مجمع جهانی اهل بیت(ع)، 1395.

[16] . گزارش نماینده جامعه المصطفی(ص) در جمهوری تاجیکستان، پژوهشگاه بین المللی المصطفی(ص)، پژوهشکده مطالعات منطقه ای، تاریخ دسترسی، اسفند 1393.

[17] . مرتضی اشرافی، گفتگو با محبت محبت اف، خرداد ماه 1394، همچنین بنگرید به گزارش نماینده جامعه المصطفی(ص) در جمهوری تاجیکستان

[18] . گزارش نماینده جامعه المصطفی(ص) در جمهوری تاجیکستان.

[19] . بهمن شعیب، ژئوپلیتیک تشیع در آسیای مرکزی، تهران، موسسه مطالعات اندیشه سازان نور، 1393.

[20] . مرتضی اشرافی، گزارش راهبردی مسلمانان و شیعیان آسیای مرکزی، قم، گروه مطالعات راهبردی مجمع جهانی اهل بیت(ع)، 1395.