«
شیعه نیوز»: آغاز ایام ماه صفر، ظرفیت عظیمی است که می توان در مجالس حسینی، در مساجد و هیئت ها به اهداف مقدس امام حسین اشاره کرد؛ در این میان بازخوانی آداب و اعمال و وقایع ماه صفر در کنار عزاداری می تواند از امور مهم به شمار آید. [۱]
آداب و اعمالِ ماهِ صفرنماز روز سوم ماه صفر«سیّد بن طاووس» نقل کرده است: در روز سوم ماه صفر، دو رکعت نماز بخوان که در رکعت اوّل سوره «حمد» و سوره «انّا فتحنا» (فتح) و در رکعت دوم سوره «حمد» و سوره «توحید» قرائت شود و پس از سلام نماز، صد بار صلوات بفرست و صد بار آل ابى سفیان را لعنت کن و صد مرتبه استغفار نما و آنگاه حاجت خویش را از خداوند بخواه. (ان شاء اللَّه به هدف اجابت مى رسد).[۲]
زیارت امام حسین علیه السلام در روز اربعیندر روز اربعین (بیستم ماه صفر) زیارت امام حسین علیه السلام مستحبّ است و مورد تأکید قرار گرفته است.[۳] لذا از گذشته دور تا زمان ما، هر زمان که شیعیان فرصتى پیدا مى کردند، روز اربعین حسینى را به کربلا مى رفتند و با شور و هیجان و اخلاص، آن حضرت را زیارت مى نمودند. در این سال ها نیز میلیون ها عاشق دلسوخته اربعین را به کربلا مى روند و شهیدان کربلا را زیارت مى کنند.[۴]
سنت زیارت اربعین اباعبدالله الحسین(علیه السلام)از سنّت هاى بیستم صفر و اربعین حسینى زیارت اربعین[۵] امام حسین علیه السلام است. در روایتى از امام حسن عسکرى علیه السلام آمده است: «نشانه هاى مؤمن پنج چیز است: به جا آوردن پنجاه و یک رکعت نماز در هر شب و روز (۱۷ رکعت نماز واجب و ۳۴ رکعت نافله) و زیارت اربعین (امام حسین علیه السلام) و انگشتر بر دست راست نهادن، و پیشانى را به هنگام سجده، بر خاک گذاردن و بسم اللَّه الرحمن الرحیم را در نماز بلند گفتن».[۶] همچنین براى این روز زیارت مخصوصى از امام صادق علیه السلام نقل شده است.[۷]،[۸]
زیارت اربعین به دو صورت نقل شده است:[۹]زیارت اوّل : «شیخ طوسى» از «صفوان جمّال» روایت مى کند که گفت: مولایم امام صادق علیه السلام در ارتباط با زیارت اربعین به من فرمود: هنگامى که روز، بالا آمد خطاب به امام حسین علیه السلام مى گویى:[۱۰]«السَّلامُ عَلى وَلِىِّ اللَّهِ وَحَبیبِهِ، السَّلامُ عَلى خَلیلِ اللَّهِ وَنَجیبِهِ، السَّلامُ عَلى صَفِىِّ اللَّهِ وَابْنِ صَفِیِّهِ، السَّلامُ عَلىَ الْحُسَیْنِ الْمَظْلُومِ الشَّهیدِ…؛[۱۱]سلام بر ولىّ خدا و دوستدارش، سلام بر خلیل خدا و محرم اسرارش، سلام بر برگزیده خدا و فرزند برگزیده اش، سلام بر حسین مظلوم شهید (در راه خدا)…».[۱۲]
زیارت دوم : مرحوم «علّامه مجلسى» از «سیّد بن طاووس» نقل مى کند که یکى از دوستان جابر بن عبدالله به نام عطا (عطیّه) مى گوید: روز بیستم ماه صفر با جابر بن عبداللَّه انصارى بودم، وقتى به «کربلا» رسیدیم در آب فرات غسل کرد و پیراهن پاک و تمیزى که با خود داشت پوشید و به من گفت: آیا از بوى خوش چیزى به همراه دارى؟ گفتم: آرى! قدرى از آن بر سر و بدن پاشید و پا برهنه روانه شد، تا به مزار حضرت رسید، نزد سر مبارک امام حسین علیه السلام ایستاد و سه مرتبه اللَّه اکبر گفت و افتاد و بى هوش شد.وقتى به هوش آمد شنیدم که گفت «السَّلامُ عَلَیْکُمْ یا آلَ اللَّه …»[۱۳]که عیناً همان زیارت نیمه رجب است.[۱۴] ،[۱۵]
کوبیدن درب هفت مسجد در پایان ماه صفر؛ سنت یا بدعت؟این که گفته می شود در پایان ماه صفر باید درده یا هفت مسجد را بزنند و به پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله آغاز ماه ربیع الاول را تبریک بگویند!یقیناً این مطلب از خرافات است که در میان عده ای ترویج شده و اول ماه ربیع الاول در مساجد را می زنند تا با این کار به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم پایان ماه صفر را بشارت دهند؛ این خرافات است و مومنین و مومنات از این کار باید پرهیز کنند.[۱۶]
نگاهی به وقایع ماه صفرآغاز جنگ صفیناوّل ماه صفر مصادف است با آغاز جنگ صفّین که مطابق نقل مورّخان در سال ۳۷ هجرى است.[۱۷] جنگ صفّین از سوى امیرمؤمنان علیه السلام و لشکریانش، در برابر معاویه و سپاه غارتگر شام، آغاز شد و مدّت ۱۱۰ روز طول کشید،[۱۸] و در آستانه شکست لشکر شام، عمرو عاص خدعه اى به کار زد و قرآن ها را بر سر نیزه کردند و داستان تأسّف بار حکمین پیش آمد.[۱۹] ،[۲۰]
اول صفر ؛ ورود کاروان اسرای کربلا به شهر شامدر این روز در سال ۶۱ هجرى (بنا بر روایتى) سرِ مبارک حضرت سیّدالشّهدا علیه السلام را همراه کاروان اهل بیت علیهم السلام وارد شهر شام کردند.[۲۱]
بدین نحو که روز اوّل ماه صفر اسراى خاندان اهل بیت علیهم السلام را پس از گردش در شهرها و آبادى ها همراه با سرهاى شهدا به منطقه شام رساندند. وقتى که نزدیک دمشق- پایتخت حکومت یزید رسیدند، ام کلثوم از شمر خواست که آنها را از دروازه اى که کمتر محلِّ اجتماع مردم است، وارد شهر کنند و همچنین سرهاى شهدا را از محمل ها دور نمایند، تا مردم متوجه آن سرها شوند و نوامیس خاندان پیامبر صلى الله علیه و آله را نظاره نکنند؛ ولى شمر برخلاف خواسته آن حضرت، دستور داد که سرها را دقیقاً در میان محمل ها حرکت دهند تا جلب نظر بیشترى کند![۲۲]
لذا کاروان را از «دروازه ساعات»[۲۳] که محل اجتماع مردم بود وارد شهر کردند. نخست آنها را کنار دروازه ساعات نگه داشتند و مردم با طبل و شیپور، شادى کنان و کف زنان به استقبال کاروان اسیران آمدند.[۲۴]،[۲۵]
روز دوم ماه صفر؛شهادت زید ابن علی ابن الحسین(علیه السلام)دوم ماه صفر روز شهادت زید بن على بن الحسین علیه السلام است که پس از قیام بر ضدّ بنى امیّه در سال ۱۲۰ هجرى است؛ وى به هنگام شهادت ۴۲ سال داشت.[۲۶]
هفتم صفر؛ ولادت امام کاظم (علیه السلام) یا شهادت امام مجتبی (علیه السلام) به روایتیهفتم ماه صفر بنا بر نقل شیخ مفید و کفعمى، روز شهادت امام حسن مجتبى علیه السلام است.[۲۷] همچنین ولادت امام کاظم علیه السلام طبق روایتى در سال ۱۲۸، در این روز در منطقه «ابواء» (محلّى میان مکّه و مدینه) واقع شده است.[۲۸] این روز از جهتى روز حزن و از جهتى روز سرور است.[۲۹]
بیستم ماه صفر؛ روز اربعین حسینیبیستم ماه صفر روز اربعین امام حسین علیه السلام است؛ بنابر نقل جمعى از بزرگان مانند شیخ مفید، شیخ طوسى و کفعمى، جابر بن عبداللَّه انصارى در این روز براى زیارت امام حسین علیه السلام به کربلا آمد و همین روز، روزى است که اهل بیت امام حسین علیه السلام طبق روایتى از شام به مدینه آمدند.[۳۰] ولى در ارتباط با آمدن اهل بیت حسینى علیه السلام در روز اربعین به کربلا میان مورّخان گفتگوست؛ مرحوم حاج شیخ عبّاس قمى در «منتهى الآمال» از سیّد بن طاووس نقل مى کند که اهل بیت حرم حسینى علیه السلام در مسیر بازگشت به مدینه، نخست به کربلا آمدند و زمانى به آنجا رسیدند که جابربن عبداللَّه انصارى و گروهى از بنى هاشم به زیارت امام حسین و یارانش آمده بودند (و با توجه به اینکه جابر در بیستم صفر به کربلا آمد، بنابراین اهل بیت نیز ورودشان به کربلا همان روز بود).[۳۱]
اما مرحوم حاج شیخ عباس قمى با توجه به نقل دیگر مورّخان و قرائن و شواهد دیگر، ورود اهل بیت علیهم السلام را در بیستم صفر (اربعین حسینى) به کربلا بسیار بعید مى داند و از شیخ مفید و شیخ طوسى نقل مى کند که اهل بیت علیهم السلام روز بیستم صفر از شام به مدینه مراجعت کردند.[۳۲]،[۳۳]
بیست و هشتم صفر؛ رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و شهادت امام حسن مجتبی علیه السلامدر بیست و هشتم ماه صفر سال یازدهم هجرى، رسول گرامى اسلام صلى الله علیه و آله وفات یافت و همه مورّخان اتّفاق دارند که روز وفات آن حضرت، روز دوشنبه بود و آن حضرت به هنگام وفات شصت و سه سال از عمر مبارکشان مى گذشت.[۳۴]
رسول گرامى اسلام صلى الله علیه و آله در سنّ چهل سالگى به رسالت مبعوث شد و سپس سیزده سال در مکّه مردم را به توحید و خداپرستى دعوت کرد و در سنّ پنجاه و سه سالگى به مدینه هجرت نمود و ده سال نیز در مدینه با تشکیل حکومت اسلامى و با تلاش پى گیر و مستمرّ به مبارزه با شرک و کفر و ظلم و ستم پرداخت؛ در این مدّت، مردم زیادى از مناطق مختلف به آن حضرت ایمان آوردند و اسلام روز به روز گسترش یافت، تا آن که در ۲۸ صفر سال یازدهم از این جهان رحلت فرمود.[۳۵]
حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام، آن حضرت را غسل داده و کفن نمود و بر آن حضرت نماز گزارد و آنگاه مردم گروه گروه بر پیکر شریفش نماز گزاردند و سپس على علیه السلام آن حضرت را در حجره اش در همان محلّى که از دنیا رفته بود دفن فرمود.[۳۶] از «انس بن مالک» روایت شده است که وقتى رسول خدا صلى الله علیه و آله را به خاک سپردیم، حضرت فاطمه علیها السلام به سوى من آمد و گفت: اى انس! چگونه راضى شدید که خاک بر چهره رسول خدا بریزید، آنگاه گریست.[۳۷] و مطابق نقل دیگرى، آن حضرت مقدارى از خاک قبر پدر گرامیش را برداشت و بر دیدگانش نهاد و گفت:[۳۸]
ماذا عَلَى الْمُشْتَمِّ تُرْبَهَ احْمَدَ انْ لا یَشُمَّ مَدَى الزَّمانِ غَوالِیا
بر چه ملامت شود کسى که تربت پاک احمد را ببوید ولى هرگز در طول عمرش عطر دیگرى نبوید؟!
صُبَّتْ عَلىَّ مَصآئِبُ لَوْ انَّها صُبَّتْ عَلَى الْأَیَّامِ صِرْنَ لَیالِیا
مصیبتهایى بر من وارد شد که اگر بر روزهاى روشن وارد مى شد همچون شب هاى سیاه و ظلمانى مى گشت [۳۹]
همچنین بنا بر نقل جمعى از علما و مورّخان، روز بیست و هشتم صفر سال ۵۰ هجرى، روز شهادت امام حسن مجتبى علیه السلام است و این روایت بیشتر در میان شیعیان مشهور است تا روایت هفتم ماه صفر.[۴۰]
روزآخر ماه صفر؛ شهادت امام رضا (علیه السلام)روز آخر ماه صفر نیز بنا بر قول «شیخ طبرسى» و «ابن اثیر» آخر ماه صفر سال ۲۰۳ هجرى، روز شهادت امام رضا علیه السلام است که در سنّ پنجاه و پنج سالگى، توسّط مأمون عبّاسى مسموم شده و به فیض شهادت نائل آمدند.[۴۱]،[۴۲]
دهه آخر صفر، دهه غم و اندوهبا توجّه به اینکه معمول شیعه آن است که عزادارى امام حسین علیه السلام را تا اربعین ادامه مى دهد، و در پایان ماه صفر نیز وفات هاى متعدّدى است. به خاطر این جهات مختلف، کلّ دو ماه محرّم و صفر در عرف پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام به عنوان دو ماه سوگوارى معروف شده است .[۴۳]
لذا این ماه نیز به مانند ماه محرم، یادآورِ فداکارى ها و جانبازى هاى امام حسین علیه السلام و یارانش مى باشد؛ ماه ادامه اسارتِ اهل بیت علیهم السلام و ورود آنها (مطابق روایتى) به شام است.[۴۴]
شام بر اثر خطبه هاى امام سجّاد و زینب کبرى علیهما السلام به کلّى دگرگون گردید و از همان جا بذرِ انقلاب بر ضدِّ بنى امیّه پاشیده شد؛ و در نتیجه همین خطبه ها، بنى امیّه در تمام جهان اسلام رسوا گشت و خطرى که از سوى آنان اسلام و قرآن را تهدید مى کرد، به برکت خون هاى شهیدان و خطابه هاى پیام آورانِ عاشورا، دفع شد.[۴۵]
علاوه بر این، ماه صفر چنان که گفتیم یادآور ضایعه بزرگ و مصیبت عظمى ، یعنى رحلت پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله و شهادت فرزندانِ گرامیش امام حسن مجتبى و امام على بن موسى الرّضا علیهما السلام است؛ آمیخته شدنِ خاطره اربعین حسینى با خاطره جانکاهِ این مصایبِ بزرگ، دهه آخر ماه صفر را، دهه اندوه و غم براى پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام ساخته است.[۴۶]
سخن آخر
ازآن جا که این ایّام ماتم و غم، سبب مرورى مجدّد، بر تاریخ زندگانى آن بزرگواران و تلاش ها، شهامت ها و فداکارى هاى آنان است، ماهى است پر از شور و عشق و اخلاص و فداکارى؛ به همین دلیل، تاریخ نشان داده است که بسیارى از توطئه هاى دشمنانِ اسلام، به برکت شورى که در جلسات و دسته جاتِ سوگوارىِ آن بزرگواران در ماه صفر المظفر ایجاد شده، درهم شکسته و خنثى گردیده است، که این خود موهبت بزرگى است، و باید همیشه آن را ارج نهاد و از آن پاسدارى کرد.[۴۷]
[۱] بیانات آیت الله مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛۱۳/۹/۱۳۹۲.
[۲] اقبال؛ ص ۵۸۷.
[۳] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۶۱۲.
[۴] عاشورا ریشه ها، انگیزه ها، رویدادها، پیامدها ؛ ص۶۳۳.
[۵] زیارت اربعین تنها در مورد امام حسین علیه السلام وارد شده، و براى سایر معصومین علیهم السلام زیارت اربعین وجود ندارد. این زیارت از زیارت هاى معروف و راوى آن مرحوم شیخ طوسى رحمه الله است. صدر حدیث نشان مى دهد که مى توان آن را از راه دور، و ذیل آن دلالت دارد که از راه نزدیک مى توان خواند و شاید منظور این باشد که هم از راه دور مى توان خواند و هم از راه نزدیک. مطابق آنچه که در تهذیب الاحکام شیخ طوسى، ج ۶، ص ۵۲، ح ۳۷ آمده این زیارت از امام حسن عسکرى علیه السلام نقل شده است.[۵]
[۶] مصباح المتهجد؛ ص ۷۸۷ ، اقبال؛، ص ۵۸۹.
[۷] ر.ک: مفاتیح نوین؛ زیارت اربعین؛ ص ۳۹۳.
[۸] عاشورا ریشه ها، انگیزه ها، رویدادها، پیامدها ؛ ص۶۳۳.
[۹] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۴۰۱.
[۱۰] همان.
[۱۱] تهذیب؛ ج ۶؛ ص ۱۱۳، ح ۱۷ ، مصباح المتهجّد؛ ص ۷۸۸ ، بحارالانوار؛ ج ۹۸؛ ص ۳۳۱؛ ح ۲.
[۱۲] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۴۰۱.
[۱۳] بحارالانوار؛ ج ۹۸؛ ص ۳۲۹؛ ح ۱.
[۱۴] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۴۰۹.
[۱۵] همان؛ ص ۴۰۴.
[۱۶] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛ رادیو معارف؛ برنامه زمزم احکام؛۱۱/۱۰/۱۳۹۲.
[۱۷] بحارالانوار؛ ج ۳۲؛ ص ۴۵۸ ، شرح ابن ابى الحدید؛ ج ۴؛ ص ۲۹.( البته مطابق نقل دیگر، واقعه صفین در ماه ذى الحجه سال ۳۶ شعله ور شد، بحارالانوار؛ ج۳۲؛ ص ۵۷۳).
[۱۸] مروج الذهب؛، ج ۲؛ ص ۵۲۷. ولى مطابق نقل ارشاد القلوب دیلمى( ج ۲، ص ۲۴۸) این جنگ ۱۸ ماه طول کشید.
[۱۹] پیام امیرالمؤمنین؛ ج ۱؛ ص۳۹۲.
[۲۰] کلیات مفاتیح نوین؛ ص ۶۰۹.
[۲۱] شیخ بهایى در کامل، و کفعمى در مصباح، این روز را روز ورود اهل بیت به شام دانسته اند.( مقتل الحسین مقرّم؛ص ۳۴۸).
[۲۲] عاشورا ریشه ها، انگیزه ها، رویدادها، پیامدها ؛ ص۵۹۰.
[۲۳] علّت نامگذارى آن دروازه به« ساعات»، آن بود که در آنجا پیکرهاى مسى از شکل پرندگان و برخى از حیوانات درست کرده بودند که با ایجاد نظمى در میان آنها و ارتباطشان با یکدیگر ساعات روز مشخص مى شد. البته در مقتل الحسین خوارزمى آمده است که کاروان اسرا را از دروازه« توما» وارد کردند که آثار این دروازه هم اکنون نیز باقى است( مقتل الحسین مقرّم؛ ص ۳۴۸).
[۲۴] مقتل الحسین مقرّم؛ ص ۳۴۷- ۳۴۸ ، ملهوف( لهوف)؛ ص ۲۱۰( با مقدارى تفاوت).
[۲۵] عاشورا ریشه ها، انگیزه ها، رویدادها، پیامدها ؛ ص۵۹۰.
[۲۶] ارشاد مفید؛ ج ۲؛ ص ۱۷۴.
[۲۷] بحارالانوار؛ ج ۴۴؛ ص ۱۳۴.
[۲۸] همان؛ ج ۴۸؛ ص ۱.
[۲۹] کلیات مفاتیح نوین؛ ص۶۰۹.
[۳۰] بحارالانوار؛ ج ۹۵؛ ص ۱۹۵ ، منتهى الآمال؛( تاریخ زندگى امام حسین علیه السلام).
[۳۱] کلیات مفاتیح نوین؛ ص ۶۱۰.
[۳۲] ر.ک: منتهى الآمال،( تاریخ زندگى امام حسین علیه السلام).
[۳۳] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۶۱۰.
[۳۴] همان.
[۳۵] همان.
[۳۶] منتهى الآمال؛ تاریخ زندگى حضرت رسول اکرم صلى الله علیه و آله و بحارالانوار؛ ج ۲۲؛ص ۵۰۳ به بعد.
[۳۷] سنن دارمى؛ ج ۱؛ ص ۴۰.
[۳۸] کلیات مفاتیح نوین؛ ص ۶۱۰.
[۳۹] همان؛ ص ۶۱۱.
[۴۰] همان ؛ ج ۴۴؛ ص ۱۳۵.
[۴۱] منتهى الآمال؛ تاریخ زندگانى امام رضا علیه السلام.
[۴۲] کلیات مفاتیح نوین؛ ص ۶۱۱.
[۴۳] احکام عزادارى ؛ ص۱۲۲.
[۴۴] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۶۱۱.
[۴۵] همان.
[۴۶] همان.
[۴۷] همان.