ماه محرم از دیدگاه قرآن و اسلام

به گزارش «شیعه نیوز»، ماه محرم در قرآن به طور واضح بیان نشده است اما آیات مختلفی در قرآن وجود دارد که سوگواری بر فقید را با صراحت تمام تأیید می کنند، همچنین آیاتی که درباره ماه های حرام و لزوم حرمت آن ها نازل شده است. ماه محرم نیز یکی از ماه های حرام است که در قرآن به آن پرداخته شده است.در این بخش به آیاتی که درباره ماه های حرام وارد شده اند، اشاره کرده و به ترجمه و شرح اجمالی آن ها می پردازیم.

آیات قرآن کریم در مورد ماه محرم
1. ان عدة الشهور عند الله اثنا عشر شهرا فی کتاب الله یوم خلق السماوات و الارض منها اربعة حرم، ذلک الدین القیم فلا تظلموا فیهن انفسکم. (سوره توبه، آیه 36) .

به راستی تعداد ماه ها در نزد خدا، دوازده ماه است. (و این) در کتاب خدا است از روزی که آسمان ها و زمین را آفرید. چهار ماه از آن ها (ذی قعده، ذی حجه، محرم و رجب) حرام می باشند. این است آیین استوار. پس در آن ماه ها بر خود ستم روا مدارید.

این آیه اشاره می کند هنگامی که خدای سبحان، زمین و آسمان ها را آفرید و کرات آسمانی؛ از جمله ماه را در گردش به دور زمین به حرکت در آورد، زمان را به سال و سال را به دوازده ماه، به تعداد منازل ماه، محدود و مشخص کرد و پیامبران الهی نیز بر اساس آن عمل کرده و اعمال و عبادات خویش (مانند روزه و حج) را تعیین می نمودند.

هم چنین در این آیه، به حرمت چهار ماه از سال و لزوم نگهداری احترام آن ها به صراحت بیان شده است و این که شکستن حرمت آن ها و اقدام نمودند به جنگ و خون ریزی در این مدت، ستم بر بشریت است.

منظور از «کتاب الله» در این آیه، لوح محفوظ است و هم چنین در کتاب هایی که بر پیامبران پیشین نازل شده اند، مطالب مزبور بیان شده اند.(مجمع البیان، ج 6-5، ص 42) .
2. فسیحوا فی الارض اربعة اشهر و اعلموا انکم غیر معجزی الله و ان الله مخزی الکافرین. (مجمع البیان، ج 3-4، ص 237) .

چهار ماه (به دور از جنگ و خون ریزی) در زمین سیر و سیاحت کنید (و مراسم حج خود را به راحتی به جای آورید) و بدانید که شماها نمی توانید بازدارنده از خواست خدا باشید و به درستی که خداوند متعال، کافران را خوار می کند.

در این آیه، خداوند سبحان مردم را در استفاده بهینه از ماه های حرام، از جمله سیر و سیاحت، زیارت و انجام مراسم حج فرا خواند و آنان را به این امر تشویق کرده است و یادآوری نمود که اگر بدخواهان و کافران بخواهند این آزادی را از مردم بگیرند، از سوی خداوند متعال به خواری و نابودی مبتلا می گردند.
3. جعل الله الکعبة البیت الحرام قیاما للناس و الشهرالحرام و الهدی و...(سوره مائده، آیه 97) .

خداوند متعال، کعبه را که خانه حرام است و هم چنین ماه حرام و قربانی را برای برپایی مردم (و معیشت آنان) قرار داده است.

در این آیه، خداوند متعال فلسفه حرمت حج و ماه حرام را بیان نموده است و آن، عبارت است از معیشت و امنیت مردم در پناه آن ها و تاثیر آن ها بر اصلاح جامعه. اگر مردم، حرمت خانه خدا و ماه های حرام را نگه ندارند و دائم در جنگ، تجاوز و حرمت شکنی باشند، همانند اقوام و ملل پیشین به نابودی و هلاکت خواهند رسید و با دست خود، یک دیگر را به فنا و فراموشی می سپارند.

امنیت و آسایش مردم در ماه های حرام و ایام حج، موجب تقویت روابط اجتماعی و انسانی شده و مردم را به هم دلی و هم سویی سوق می دهد، علاوه بر این آنها را از پراکندگی و خواری، به عزت و سربلندی می رساند.
4. یا ایها الذین آمنوا لا تحلوا شعائر الله و لا الشهرالحرام... (سوره مائده، آیه 97) .

ای کسانی که ایمان آورده اید، شعائر الهی و ماه حرام را بر خود حلال و مباح نسازید.

این آیه، بنا به نقل برخی از مفسران(سوره توبه، آیه 2) در روز فتح مکه، خطاب به مسلمانان فاتح نازل شد و به آنان فرمان داد که پس از پیروزی بر مشرکان، شعائر الهی و ماه های حرام را نادیده نگیرند و بسان گذشته، نسبت به آن ها پای بند و متعهد باشند. بنابراین، اگر آنان به مشرکانی برسند که آداب جاهلیت را در زیارت خانه خدا انجام می دهند، نسبت به آنان عصبانی نشده و آنان را به قتل نرسانند. زیرا در خانه امن الهی و در ماه حرام قرار دارند.
5. فاذا انسلخ الاشهر الحرم فاقتلوا المشرکین حیث وجدتموهم... (سوره توبه، آیه 5).

آن گاه که ماه های حرام به پایان رسد، هر کجا مشرکان را یافتید با آنان مبارزه کنید.

مشرکان و کافران شبه عربستان، صحنه را بر مسلمانان تنگ کرده و از هر سو با آنان دشمنی می نمودند و گاهی اقدام به هجوم و آزار مسلمانان می کردند. مسلمانان به ستوه آمده و از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درخواست کردند که به آنان اجازه نبرد با مشرکان را بدهد. خداوند متعال آنان را امر به صبر نمود و فرمود که حرمت ماه های حرام را نگهدارید و پس ‍ از پایان این ماه ها، پاسخ آنان را بدهید و هر کجا آنان را یافتید، با آنان مبارزه و نبرد کنید.
6. انما النسیی زیادة فی الکفر به الذین کفروا یحلونه عاما و یحرمونه عاما لیوا طئول عدة ما حرم الله فیحوا ما حرم الله زین لهم سوء اعمالهم. (سوره توبه، آیه 37) .

همانا فراموشی در کفر (عصر جاهلیت)، بسیار بود که به واسطه آن گمراهی می شدند آنانی که کفر ورزیده بودند، به طوری که سالی را حلال و سالی را حرام می شمردند تا پای مال کنند شمار آن چه را که خدا حرام کرده است. پس آنان، حلال می شمردند آن چه (ماه هایی) را که خدا حرام کرده بود. (بدین ترتیب) کردار زشت شان بر آنان آراسته می گردید.

با توجه به اینکه حرمت ماه های حرام از یادگارهای پیامبران بزرگ الهی از جمله حضرت ابراهیم (علیه السلام) و فرزندش اسماعیل (علیه السلام) بود و عرب ها خود از پای بند سنت آبا و اجدادی خویش می دانستند، بدین جهت نمی توانستند به راحتی از این سنت الهی، یعنی پاس داشت ماه های حرام سرپیچی کنند زیرا در آن صورت، حج ناامن می شد و رغبت سایر عرب ها به شرکت در مراسم حج از بین می رفت.

در نتیجه عرب های مکه علاوه بر این که اعتبار و سیادت خود را از دست می دادند، از درآمدهایی که از بابت حاجیان و زائران نصیب آنان می گردید، محروم می شدند. به همین دلیل برای حفظ حرمت ماههای حرام و ایام حج تلاش می کردند امادر برخی از سالها میان قبایل و طوایف حجاز، نبرد و درگیری هایی روی می داد، شکیبایی آنان و پذیرفتن آتش بس و متارکه جنگ در سه ماه پشت سر هم (ذی قعده، ذی حجه و محرم)، بر ایشان دشوار بود و در صدد گریز از آن بر می آمدند.(بحارالانوار، ج 9، ص 79).

آنکه برای رهایی از این مشکل، دست به حیله هایی زدند که مورد مذمت و سرزنش قرآن و مسلمانان قرار گرفتند.

یکی از ترفندهای آنان این بود که گفتند:

ماه های ذی القعده و ذی الحجه، حرام و ماه محرم حلال گردد و پس از آن، ماه صفر حرام شود، تا میان ذی حجه و صفر، یک ماه فرصت تجاوز و خون ریزی یکدیگر را داشته باشند. حیله دیگر آنها این بود که در هر سال، در یک ماه مراسم حج را به جا می آورند. مثلا دو سال پشت سر هم، در ماه ذی القعده، دو سال پشت سر هم در ماه ذی الحجه و دو سال پشت سر هم در ماه محرم، مراسم حج را انجام می دادند و بقیه ماه های را برای خود حلال می شمردند.

با این حیله ها ماه های حرام و ایام حج را دستخوش هوا و هوس خویش قرار داده بودند. اعراب مکه، یک سال پیش از حجة الوداع، مراسم حج را در ذی القعده انجام دادند و در سالی که پیامبر اسلام(صل الله علیه و آله و سلم) برای آخرین بار به زیارت خانه خدا مشرف شد و سفرش به حجة الوداع معروف گردید، مراسم حج در ذی الحجه قرار گرفت.
7. الشهر الحرام بالشهر الحرام و الحرامات قصاص فمن اعتدی علیکم فاعتدوا بمثل ما اعتدی علیکم...(سوره بقره، آیه 194).

ماه حرام در برابر ماه حرام است و حرمت (شکنی)ها را قصاص می باشد. پس کسی که بر شما تجاوز و دست درازی کرد، شما نیز به اندازه تجاوزش، بر او دست درازی کنید.

منظور از شهر حرام در این آیه، ماه ذی القعده است که در این ماه، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و مسلمانان مدینه در سال هجری جهت انجام عمره، عازم مکه گردیدند اما مشرکان مکه، مانع ورود آنان شده و خود را برای نبرد با آنان آماده کرده بودند. سرانجام، کارشان به صلح انجامید که معروف به «صلح حدیبیه» شده است. (فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام (صل الله علیه و آله و سلم)، ص 359).

مشرکان می دانستند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و مسلمانان پیرو آن حضرت، حرمت ماه های حرام را نگه می دارند و در این ماه ها به کارزار و جنگ با دشمنان خود نمی پردازند.

به همین جهت در صدد برآمده تا از تعهد دینی و شرعی مسلمانان سوء استفاده کرده، آنان را غافل گیر کنند و در این ایام بر آن ها هجوم آورده و کارشان را یکسره سازند.

خداوند متعال، با نقش بر آب کردن توطئه های شیطانی مشرکان، به رسول اکرم(صل الله علیه و آله و سلم) وحی نمود که ماه حرام را در برابر ماه حرام است. اگر مشرکان حرمت آن را شکستند و اقدام به تجاوز و جنگ کردند، بر مسلمانان واجب است با آنان مقابله به مثل نمایند. با نزول این آیه، حربه مشرکان از دست شان گرفته شد و بار دیگر در برابر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به ضعف و انفال رسیده و به ناچار با آن مصالحه کردند.
8. یسئلونک عن الشهر الحرام قتال فیه، قل قتال فیه کبیر و صد عن سبیل الله و کفر و به و المسجد الحرام و اخراج اهله منه اکبر عند الله، و الفتنه اکبر من القتل...(سوره بقره؛ آیه 217) .

(ای محمد) از تو درباره جنگ در ماه حرام پرسش می کنند، در پاسخ آنان بگو:جنگ و درگیری در این ماه، (گناهی) بزرگ و بازدارنده از راه خدا و موجب کفر به (نعمت های) خدا و مسجدالحرام است. (ولی) اخراج اهالی (مسلمان) این شهر، در نزد خدا گناهش بزرگتر است و دسیسه کردن (مشرکان از جهت گناه بزرگتر از قتل است.

این آیه، به صراحت تمام حرمت ماه حرام را بیان کرده است و احترام واجب آن را به همه انسان ها گوش فرموده است. از این آیه می توان چنین برداشت کرد که کافران و مشرکان قریش نیز برای ماه های حرام، احترام ویژه ای قائل بوده و جنگ و درگیری را در آن ها ناروا می شمردند.

شأن نزول این آیه درباره دسته ای از مسلمانان به فرماندهی عبدالله بن جحش اسدی است که برای ردیابی و تعقیب کاروانی از قریش، مرتکب کشتن یکی از مشرکان در ماه حرام شدند.

ماجرا از این قرار بود که دو ماه پیش از جنگ بدر، حضرت محمد(صل الله علیه و آله و سلم) به یک دسته هفت نفری از مسلمانان ماموریت داد تا کاروانی از مشرکان که از شام عازم مکه بود را تعقیب کنند.

آنان، کاروان را یافته و پنداشته بودند که در روزهای آخر جمادی الآخر بسر می برند و هنوز ماه رجب که یکی از ماه های حرام است، فرا نرسیده است. به همین جهت با مشرکان درگیر شده و در این میان، یک تن از مشرکان به نام عمرو بن حضرمی کشته و دو نفر دیگر به نام های حکم بن کیسان و عبد الله بن مغیره، اسیر شدند و یکی از آنان به نام مغیرة بن عثمان، از چنگ مسلمانان گریخت و این خبر ناگوار را به مشرکان مکه رسانید.

جنگجویان مسلمان، اسیران و غنایم را به مدینه منتقل کرده و ماجرا را به عرض پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رسانیدند.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از کردار آنان ناراحت شد و آنان را نکوهش کرد و فرمود:

به خدا سوگند من شما را امر به جنگ با آنان نکرده بودم.

جنگجویان چون ناخرسندی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را دیدند، از کرده خود پشیمان شدند.

مشرکان، این حادثه را دست آویزی قرار داده و پیامبر ارکم(صل الله علیه و آله و سلم) و مسلمانان را متهم به حرمت شکنی ماه حرام نمودند.

آنها قاصدی را به نزد پیامبر(صل الله علیه و آله و سلم) در مدینه فرستاده و با اعتراض و انتقاد گفتند:

آیا در ماه حرام، جنگ و نبرد جایز است؟

در پاسخ آنان، آیه ای نازل شد و جواب آنان را به روشنی بیان کرد.

خداوند متعال به آنان پاسخ داد که جنگ در این ماه حرام است ولی شما نیز حرمت شکنی کرده و اهالی مکه را به جرم مسلمانی از خانه و شهرشان که برای همه باید محل امن و آسایش باشد، اخراج نمودید. گناه دسیسه های شما بزرگتر و بیشتر است از کشته شدن یک نفر مشرک به طور اشتباهی در نبرد با مسلمانان. (مجمع البیان، 1-2، ص 549 و ترجمه تفسیر المیزان، ج 3، ص 239 و 274)

در همین سال، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ضمن خطبه ای فرمود:

همانا زمان، به مانند هیاتی که خدا در آفرینش آسمانها و زمین، به وجود آورد بر می گردد. به این صورت که هر سال، دوازده ماه دارد و چهار ماه از آنها حرام است که سه ماه پشت سر هم (ذی قعده، ذی حجه و محرم) و چهارمین ماه (رجب) میان جمادی و شعبان قرار گرفته است. (مجمع البیان، ج 6-5، ص 45) .

از آن هنگام، مراسم حج همه ساله در ذی حجه برگزار می گردد. ولی سه ماه دیگر نیز از ماه های عبادت، زیارت و حج خانه خدا (به صورت عمره و مفرده) بوده و نگهداری حرمت آنان، بر همگان لازم و واجب است.