چگونه با این که حضرت علی( علیه السلام ) محور شناخت حق است صحابه خلافت ایشان را قبول نکردند؟

شیعه نیوز:
پرسش
علمای شیعه همواره بیان می کنند که انصار -رضی الله عنهم- دوستداران علی بوده اند و در جنگ صفین در لشکر علی قرار داشتند. به شیعه می گوییم: اگر چنین است چرا خلافت را به علی ندادند و خلافت را به ابوبکر سپردند؟! هرگز پاسخ قانع‌کننده‌ای ندارند. دیدگاه و نظر انصار و مهاجرین از نظر و دیدگاه‌های همه ما درست‌تر است؛ و این گروه مؤمن بین خلافت و بین ارتباط عاطفی با خویشاوندان پیامبر -صلى الله علیه وآله وسلم- فرق می گذارند.
بنابراین مى بینیم که کتاب های شیعه که انصار را می ستایند و دوشادوش ایستادن آنها را در کنار علی در جنگ صفین تمجید می کنند، همین کتاب ها آنها را مرتد می نامند و می گویند در واقعه سقیفه به عقب باز گشتند و مرتد شدند!
با ترازو و مقیاس عجیبی اصحاب رسول خدا مورد سنجش و ارزیابی قرار می گیرند، اگر در کاری از کارها با علی باشند بهترین مردم خواهند بود، و اگر در کنار مخالفان علی باشند یا بهتر بگوییم در جهتی که علی مى خواهند نباشند مرتد و منفعت طلب و منافق هستند!
اگر بگویند ما به خاطر آن به ارتداد و بازگشت به عقب آنها حکم کردیم چون که نص خلافت علی را انکار کردند، به آنها می گوییم آیا مگر شیعه اثنا عشری نمی گویند که حدیث غدیر متواتر است، و صدها صحابه آن را روایت کرده اند؟ پس کجا آن را انکار کردند؟
وقتی من با زبان خودم می گویم که پیامبر -صلى الله علیه وآله وسلم- به علی گفت: «هر کس من مولا و دوست او هستم علی مولا و دوست اوست»، کجا نص را انکار کرده ام؟!
اگر بگویند که آنها معنی و مفهوم نص را انکار کردند، به شیعه گفته مى شود: چه کسی گفته که تفسیری که شما از این حدیث ارائه می دهید حق و درست است؟! آیا شما از اصحاب پیامبر خدا که در آن وقت بودند و با گوشهای خودشان حدیث را شنیدند عاقل‌تر هستید و بهتر می فهمید؟! یا اینکه شما زبان عربی را از آنها بهتر می فهمید بنابراین چیزی از حدیث فهمیده اند که آنها آن را نفهمیده اند.
پاسخ اجمالی

با دقت و بررسی آیات قرآن کریم درمی­یابیم که ستایش از یک گروه؛ به دلیل عملکرد مناسبشان در یک مقطع زمانی؛ با انتقاد از آنان به دلیل رفتاری دیگر در مقطعی دیگر، منافاتی ندارد. بر این اساس، اگر صحابه پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) با علم به وجود آیه و روایتی، از عمل به محتوای آن خودداری نمایند، می­توانیم منتقد باشیم؛ هر چند اصل آن آیات و روایات را انکار نکنند بلکه از زبان آنان به ما منتقل گردیده باشد.

ما نه تنها به دلایل عاطفی، بلکه با استناد به سخنانی از پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) که مورد قبول تمام مسلمانان می­باشد، امام علی( علیه السلام ) را معیار و میزان مناسبی برای سنجش رفتار دیگر صحابه دانسته و به همین دلیل نسبت به عملکرد برخی انصار در سقیفه منتقد بوده و هر چند آنان را کافر و مرتد نمی­دانیم، ولی مشاهده می­نماییم که متأسفانه به دلیل سرعت عمل در تصمیم­گیری؛ حتی همان تفسیر مورد پذیرش شما از حدیث ولایت نیز در آن هنگام، مورد عمل صحابه قرار نگرفت!

در ضمن بر اساس شواهد و دلایل فراوان، صحابه نیز معنای حق حکومت و زمامداری را از کلمه مولا فهمیده بودند؛ علاوه این که براساس آموزه­های قرآنی، ممکن است اشخاصی که زمان پیامبران را درک ننمودند، تفسیری بهتر از معاصران آنان داشته­ باشند و اصولا معاصر بودن با زمان وحی را نمی­توان به تنهایی، دلیلی برای درک بهتر مفاهیم قرآنی و سخنان پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) ارزیابی نمود.

پاسخ تفصیلی

برای پاسخ کامل به پرسشتان باید چندین محوری که در آن مطرح نموده­اید، مورد بررسی قرار گیرد تا نتیجه لازم به دست آید، بدین ترتیب که:

1 - آیا تخلف انصار از بیعت با علی( علیه السلام )، با حضور آنان در جنگ صفین منافاتی دارد و آیا انسانها نمی­توانند اشتباهات خود را جبران نمایند؟

2 - آیا شیعه، انصار و باقی صحابه را مرتد می­داند؟

3 - آیا شیعیان، تنها به دلیل ارتباط عاطفی با اهل بیت است که آنان را جانشینان پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) می­دانند؟

4 - آیا این چیز عجیبی است که علی( علیه السلام ) معیار حق باشد؟

5 - آیا عمل ننمودن به محتوای حدیث غدیر و انکار آن به یک معنا بوده و آیا لزوما معاصران پیامبران، از درک بهتری نسبت به آموزه­های دینی برخوردار بوده و آیندگان تنها باید تفسیر آنان را ملاک عمل خود قرار دهند؟و در نهایت اینکه آیا تفسیر شما از این حدیث نیز مورد عمل صحابه واقع گردیده یا خیر؟

اکنون به همین ترتیب به بررسی موارد فوق می­پردازیم:

1 - از محتوای پرسشتان چنین برداشت می­گردد که گویا شما، انسانها را موجودات تغییر ناپذیری می­پندارید که در تمام عمر خود بر یک عقیده بوده و اگر در موردی دچار اشتباهی گردیدند، دیگر امکان جبران آنرا نخواهند داشت و بر طبق همین عقیده، استدلال نموده­اید که اگر شیعیان،انتقاداتی نسبت به صحابه و انصار در موضوع خلافت دارند، دیگر حق ندارند در موضوعی دیگر؛ که آنان رفتار درستی داشته­اند؛ از آنان به نیکی یاد نمایند.

اگر شما واقعا چنین عقیده­ای داشته باشید، پرسش­های مشابه دیگری را باید پاسخگو باشید:

اول: می­دانیم که بعد از پیروزی چشمگیر مسلمانان در جنگ بدر، بیشتر صحابه در جریان جنگ احد فرار نموده و مورد توبیخ خداوند قرار گرفتند [1] ، اما بعد از آن به دلیل اینکه با جراحاتی که در بدن خود داشتند، از پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) فرمانبرداری نموده و دوباره به تعقیب مشرکان پرداختند، خداوند از آنان ستایش نمود [2] و اما بار دیگر؛ هنگام محاصره مدینه توسط احزاب؛ دلهای بسیاری از یاران پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) به لرزه درآمده، تعدادی از آنها به بهانه­های مختلف قصد فرار از جنگ را داشتند و برخی از آنها نیز وعده خدا و رسول او را دروغ پنداشتند [3] که سوره احزاب مملو از نکوهش آنان است، سپس آنان در سالهای بعد، با شرکت در بیعت رضوان، رضایت الهی را برای خود فراهم آوردند [4] ، اما با فرار خود در جنگ حنین، پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) را تنها گذاشته و تنها با فروآمدن سپاهیان غیبی بود که کفار رو به هزیمت گذاشتند، ولی با این وجود، خداوند گناه فراریان را بخشید [5] و ...!

به نظر می­رسد پرسشی که در سؤالتان از شیعیان مطرح نموده­اید را باید عینا از خداوند نیز جویا گردید که چرا یاران پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) را به تناوب، تشویق و توبیخ می­نماید؟!

دوم: در کتابهای اهل سنت بیان شده که خلیفه دوم قبل از مسلمان شدنش، خواهر خود فاطمه بنت الخطاب را؛ تنها به دلیل آنکه به همراه شوهرش اسلام آورده بود؛ مورد ضرب و شتم قرار داده و سرش را شکست [6] ! واضح است می­توانیم به چنین رفتاری منتقد باشیم، اما بعدها، ایشان تا مقام خلافت پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) ارتقا یافت، چرا برای شما، پرسشی همانند اعتراضتان بر شیعیان پدید نیامده که چرا با اینکه ایشان در مقطع زمانی خاصی، رفتاری شایسته انتقاد داشتند، ولی بعدها به خلافت رسیده و از فتوحاتشان تجلیل به عمل می­آید؟!

سوم: در تمام تواریخ آمده که عثمان در مرکز شهر مدینه، در محاصره برخی مسلمانان گرفتار شده و بعد از کشمکش­های فراوان، سرانجام به قتل رسید و نه انصار و نه مهاجرین، هیچکدام دفاع قابل توجهی از او ننموده، بلکه بسیاری از آنان در شمار مخالفانش به حساب می­آمدند! شما که مدافع صحابه و انصار هستید، آیا از خود پرسیده­اید که بیعت اولیه آنان با عثمان صحیح بوده و یا تنها گذاشتن او در محاصره­ای که منجر به قتل او گردید؟! آیا نمی­توانید عملکردی از آنان را قبول داشته و به رفتار دیگرشان منتقد باشید؟

و چهارم: شما ابوبکر را شایسته­ترین فرد برای خلافت ارزیابی می­نمایید، اما به اجماع تمام مورخین، انصار در ابتدا با ایشان بیعت ننموده و تنها بعد از گفتگوهای فراوان بود که بیشتر آنها و نه تمامشان، خلافت ایشان را به رسمیت شناختند. بر این اساس، به نظر شما نیز، آنها ابتدا، در تشخیص خلیفه دچار اشتباه گردیده و سپس آنرا جبران نمودند و این عقیده خود را توهین به آنان تلقی نمی­نمایید! اما اگر شیعه نیز چنین عقیده­ای داشته و بگوید آنها اشتباهی مرتکب شده و علی( علیه السلام ) را تنها گذاشتند، اما بعدها آنرا جبران نمودند، نظر آنان در مورد انصار را متناقض می­پندارید؟!

ما معتقدیم که صحابه پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم )؛ از جمله انصار؛ در طول زندگی خود، عملکردهای متفاوتی داشته­اند که در هر مورد، بستگی به نوع آن عملکرد، در باره آن قضاوت مناسب را خواهیم داشت و این طرز فکر دقیقا مطابق با برخورد قرآن کریم با یاران پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) است که بیان گردید. همچنین، آیات بسیاری از قرآن در مورد بنی اسرائیل نازل گردیده که در آن موضع­گیری­های متفاوتی نسبت به این قوم وجود دارد و آنان را گاهی قومی برگزیده و گاهی گروهی لعنت شده ارزیابی می­نماید [7] .

نتیجه­گیری نهایی ما در این قسمت از پاسخ، منافات نداشتن انتقادمان از انصار به دلیل نوعی از عملکرد و ستایش از آنان به علت عملکردی دیگر است .

2 – اما با این وجود و با تمام انتقاداتی که نسبت به سهل­انگاری انصار در موضوع خلافت داریم؛ بر خلاف آنچه نگاشته­اید؛ آنان را افرادی مرتد نمی­دانیم که دین اسلام را ترک نموده و به شرک و بت پرستی برگشته باشند که نظر به پرسش­های فراوانی که در این مورد گردیده و پاسخ آن در همین سایت موجود است، شما را به مطالعه آنها دعوت می­نماییم [8] .

3 – دلیل ما برای خلافت پیشوایان اهل بیت( علیه السلام )، تنها آن نیست که طبق آیه بیست و سوم سوره شوری و دلایل دیگر، باید به آنها علاقمند باشیم، بلکه علاوه بر آن، دلایل بسیار دیگری وجود دارد که در مرحله اول، خلافت علی( علیه السلام )، و در پی آن، امامت سایر امامان( علیه السلام ) را اثبات می­نماید که با مراجعه به کتب کلامی شیعه، به آسانی می­توانید به این موضوع پی­برده و دلایل شیعیان در ارتباط با موضوع خلافت را ارزیابی نمایید.

اما باید به این پرسش نیز پاسخ دهید که چرا صحابه­ای که به عقیده شما، بین خلافت و پیوند عاطفی، ارتباطی نمی­بینند، بعد از بیست و پنج سال از رحلت پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم )، با علی( علیه السلام ) بیعت نمودند!؟، آیا طی این 25 سال، عملکرد خاصی از ایشان ملاحظه شد و یا اینکه ایشان فضیلتی غیر آنچه در زمان پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) از آن برخوردار بودند، به دست آوردند که به ناگاه مستحق خلافت شدند!؟ اگر به تاریخ مراجعه نمایید، در خواهید یافت که مولایمان بر خلاف زمان حیات پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم )، در این مدت نه در جنگی شرکت نمود و نه فرمانروایی بر منطقه­ای را پذیرفت و نه ...، بلکه تنها برای مصلحت اسلام، وضعیت موجود را تحمل نموده و در مواردی که لازم بود، مشاوره­های مختصری ارائه می­نمود. پس چه دلیلی داشت که صحابه به دنبال افرادی از فرمانروایان و فرماندهان سه خلیفه قبلی نبوده، علی( علیه السلام ) را از این میان برگزیدند؟!

4 – اما آنچه در مورد میزان و ترازو قرار دادن علی( علیه السلام ) و سنجیدن حق و حقیقت با کمک دوستی و یا دشمنی با ایشان، اشاره کردید، نه تنها امر عجیبی نبوده، بلکه ما افتخار می­نماییم که دارای چنین عقیده­ای بوده و با استناد به سخنانی از پیامبر گرامی اسلام( صلی الله علیه و آله و سلم ) که مورد تأیید اهل سنت نیز می­باشد، اعلام می­داریم که برای محک زدن افراد، این بهترین ترازویی است که می­توان تصور نمود.

آیا حدیث متواتر و صحیحی در معتبرترین کتابهایتان وجود ندارد که طی آن، پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم )، علی( علیه السلام ) را برای خود همانند هارون( علیه السلام ) برای موسی( علیه السلام ) اعلام می­نماید [9] !؟ از شما می­پرسیم! با توجه به ویژگی­هایی که از هارون( علیه السلام ) در قرآن بیان گردیده [10] ، هنگامی که موسی( علیه السلام ) در قوم خود نبوده، آیا ترازویی دقیق­تر و معتبرتر از هارون( علیه السلام ) را می­توان تصور نمود؟!

در روایتی از صحیح ترمذی از پیامبر اکرم( صلی الله علیه و آله و سلم ) منقول است که ایشان می­فرمایند:خدا علی( علیه السلام ) را در پوشش رحمت خود قرار دهد، خدایا حق را با او قرار ده بگونه­ای که علی( علیه السلام ) هر عملی انجام دهد، حق با او باشد [11] ! حاکم نیشابوری نیز این حدیث را نقل نموده و بیان می­دارد که این روایت طبق مبانی بخاری و مسلم، روایتی صحیح می­باشد، ولی با این وجود، آن دو (به هر دلیل) این روایت را نقل ننموده­اند [12] !! آیا این روایت دقیقا درستی عقیده ما، در معیار قرار دادن علی( علیه السلام ) را تأیید نخواهد نمود؟!

حدیث ولایتی که اصل آن را در پرسشتان مورد پذیرش قرار داده، اما تفسیری خلاف آنچه ما معتقدیم را از آن ارائه نمودید، با همان معنای مورد پسندتان؛ که دست کم علی( علیه السلام ) را مولی و دوست هر شخصی می­دانید که پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) مولی و دوست اوست؛ آیا خود به تنهایی برای میزان قرار دادن امیرالمؤمنین( علیه السلام ) کفایت نمی­نماید؟!و و....

مشابه چنین روایاتی، در مورد نزدیکترین یاران علی( علیه السلام ) نیز موجود می­باشد، همانند آنچه از پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) وارد شده که آسمان سایه نینداخته و زمین در برنگرفته شخصی را که راستگوتر از ابوذر باشد [13] و او از پیروان اندک علی( علیه السلام ) بود! عمار را که اهل سنت نیز قبول دارند که پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) فرموده که گروه تجاوزگری او را به شهادت می­رسانند [14] ، از اشخاصی بود که همواره بر محور علی( علیه السلام ) می­گردید!

آیا باز هم گمان می­نمایید که معیار قرار دادن علی( علیه السلام ) امر عجیبی است؟!

آیا نباید بر اساس،چنین روایاتی هم ما و هم شما، همانگونه که مقدار همراهی با پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) را معیاری برای سنجش افراد قرار می­دهیم، همین شیوه را در مورد پشتیبانی از علی( علیه السلام ) نیز اجرا نماییم؟!

5 - در بخش دیگری از پرسش شما ، چنین آمده است که چون صحابه؛ به تواتر؛ حدیث غدیر را نقل نموده­ و سپس با علی( علیه السلام ) بیعت ننمودند، چنین رفتاری دلیل بر آن است که آنان معنای ولایت را تنها دوستی ارزیابی نموده و هیچ استفاده دیگری از آن، برایشان متصور نبوده است و ما نیز به همین جهت و به دلیل اینکه در زمان صدور روایت حضور نداشته­ایم، حق هیچگونه تحلیل دیگری را نداریم!

در جواب باید گفت که در مورد تواتر حدیث غدیر و معنای ولایت به مقدار کافی پاسخ­هایی داده شده است که می­توانید بخشی از آن را در نمایه­های غدیر همین سایت ملاحظه نمایید، اما این که فرمودید چون ما در آن زمان نبوده­ایم، نمی­توانیم قضاوتی در مورد آن داشته باشیم، استدلالی است که با منطق قرآنی سازگار نمی­باشد، چون خداوند در مورد قریش بیان می­دارد که اگر آنان به قرآن و حکمت کافر گشتند، ما گروهی دیگر را برمی­انگیزانیم که کفر نورزند [15] . البته این گروه دوم، همان انصار و اهل مدینه می­باشند [16] که با اینکه از لحاظ طایفه­ای و مکانی در مقایسه با قریش از پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) دورتر بودند، به ایشان ایمان آوردند.

شاید بگویید که در این مورد، چون گروه اول کافر و گروه دوم مؤمن بودند، این مقایسه صحیح نمی­باشد، که در جواب می­گوییم هدف ما از بیان این آیه، اثبات آن بود که تنها نزدیکی زمانی و مکانی دلیل بر درک بهتر سخنان پیامبران نمی­باشد، در ضمن آیات بسیار دیگری وجود دارد که خطاب به مسلمانان(و نه کفار!) بیان می­دارد که اگر شما به آموزه­های دینی عمل ننمودید، خداوند اشخاص دیگری را جایگزین خواهد نمود که بر طبق آنها رفتار نمایند که به یک نمونه از آن اشاره می­نماییم:

خداوند در سوره محمد( صلی الله علیه و آله و سلم ) که در مدینه نازل گردیده، مسلمانان معاصر با پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) را تهدید می­نماید که با این که شما را به انفاق در راه خدا فرا می­خوانیم، برخی از شما بخل می­ورزید که این رفتارتان به ضرر خودتان تمام خواهد شد و خداوند از شما بی­نیاز است و اگر به همین شیوه ادامه دهید، خداوند گروهی دیگر از مسلمانان را جایگزین شما خواهد نمود که آنان همانند شما از دستورات خدا و پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) سرپیچی نمی­نمایند [17] ! مفسران اهل سنت در ذیل این آیه، روایتی را از ابوهریره بیان می­دارند مبنی بر اینکه سلمان فارسی هنگام نزول آیه نزد پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) بوده و صحابه از پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) پرسیدندکه اگر ما از دین روبرگردانیم، چه اشخاصی جانشین ما خواهند گردید؟ پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) بر کتف سلمان کوبید و فرمود: او و نژاد او! و قسم به خدایی که جانم در دست اوست، اگر ایمان به ستاره ثریا هم آویزان باشد، مردان بلند همتی از فارس بدان دست خواهند یافت [18] !

پرسش ما این است که چنین اشخاصی که متن قرآن را به تواتر نقل نموده و به حافظه خود می­سپردند، اما گاهی به دستور صریح قرآن عمل نمی­کردند، آیا ممکن نیست که از عمل به حدیث متواتری که خود آنرا نقل نموده­اند، استنکاف ورزند؟! و آیا ممکن نیست، اشخاصی که در قرآن به ظهور و جایگزینی آنان وعده داده شده است، تفسیر بهتر و مناسبتری از آیات قرآن و روایات پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) داشته­باشند؟! امیدواریم که با مطالعه دقیق این آیات و تفاسیر آن، به پاسخ پرسشتان دست یابید، و در ضمن مطلع باشید که تفسیر ما از حدیث ولایت، در زمان صحابه نیز وجود داشته و آنان نیز تنها تفسیر مورد نظر شما را ارائه نمی­دادند که می­توانید علاوه بر پاسخهای مطرح شده در این سایت به کتاب الغدیر نیز مراجعه فرمایید .

و در نهایت حتی اگر تفسیر شما از حدیث ولایت صحیح باشد، آیا صحابه محترم نمی بایست علی( علیه السلام ) که دوستی او همانند دوستی با پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) است را طرف مشورت خود قرار داده و در مورد خلافت، نظر او را جویا گردند؟!

می­دانیم که او تا مدتها و تا زمان رحلت همسرش فاطمه( سلام الله علیها )، از بیعت خودداری نمود [19] ! این خودداری چه دلیلی می­تواند داشته باشد؟مگر این که شما عقیده داشته­ باشید که متوجه مطلب مهمی شده­اید که علی( علیه السلام ) از آن غافل بوده است!

[1] - آل عمران، 153.

[2] - آل عمران، 172.

[3] - احزاب، 16- 9.

[4] - فتح، آیات 10 و 18.

[5] - توبه، 27- 25.

[6] - محمد بن احمد فرطبی، الجامع لاحکام القرآن، انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1364 ه ش، ج 11، ص 164.

[7] - بقره، 47 و مائده، 13و آیات بسیار دیگر .

[8] - بررسی پرسش­های 2792 (سایت: 3275) و 2800 (سایت: ) و 1348 (سایت: 2982) در این زمینه مفید خواهد بود.

[9] - صحیح بخاری ، دار الفکر، بیروت، 1401 ه ق، ج 4 ، ص 208 و ج 5، ص 129.

[10] - به عنوان نمونه: طه، 37-29.

[11] - صحیح ترمذی، دار الفکر، بیروت، 1403 ه ق، ج 5، ص 297.{رحم الله علیا، اللهم ادر الحق معه حیث دار}

[12] - حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، دار المعرفه، بیروت، 1406 ه ق، ج 3، صص 125- 124.

[13] - ابن حجر العسقلانی، الاصابه فی تمییز الصحابه، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1415 ه ق، ج 7، ص 108.

[14] - جلال الدین سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، کتابخانه آیت الله مرعشی، قم، 1404 ه ق، ج 4، ص 371و نیزمنابع بسیار دیگر .

[15] - انعام، 89.

[16] - ابو جعفر محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، دار المعرفه، بیروت، 1412 ه ق، ج 7، ص 175 - 174.

[17] - محمد،38. در این زمینه، مطالعه آیات 54 سوره مائده و 40 و 41 سوره معارج نیز مفید می­باشد.

[18] - ابو جعفر طبری، جامع البیان، ج 26، ص 42.

[19] - ر. ک : صحیح بخاری ، ج 5 ، صص 82 و 83 .

T