در چه سالی نزول قرآن به پایان رسید؟

شیعه نیوز:
پاسخ اجمالی

روایاتی که بیانگر آخرین سوره و آخرین آیه نازل شده بر پیامبر است متفاوت است. در بعضی روایات آمده است که آخرین سوره ای که بر پیامبر نازل شد، سوره نصر بوده است و بعضی روایات سوره برائت را آخرین سوره می داند. بعضی روایات آیه 281 سوره بقره را آخرین آیه معرفی کرده است. و در روایات دیگر آیه اکمال: "الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی‏ وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دینا" به عنوان آخرین آیه معرفی شده است. پس صحیح آن است که بگوییم ‏آخرین سوره کاملی که بر پیامبر نازل شد، سوره مبارکه نصر است که در عام الفتح نازل شد، ولی آخرین آیه ای که نازل شد و پایان‏ کار رسالت را خبر می‏دهد، آیه اکمال است. گر چه ممکن است ‏به اعتبار آیات الاحکام، آخرین آیه: "وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فیهِ إِلَى اللَّهِ"، باشد که در سوره بقره‏ ضبط و ثبت ‏شده است.

پاسخ تفصیلی

برای پاسخ به این سؤال باید ابتدا مشخص شود، چه آیه و یا چه سوره ای آخرین آیه و یا سوره بوده است که با نزول آن، نزول قرآن نیز به پیان رسیده باشد؟ در روایات، سوره های متعددی به عنوان آخرین سوره معرفی شده اند از جمله:

1. در بعضی از روایات منقول از اهل بیت ( علیه السلام ) آمده است که آخرین سوره ای که بر پیامبر نازل شد،سوره نصر است.[1] در این سوره بشارت به پیروزی مطلق شریعت داده شده که پایه‏های آن ‏استوار و مستحکم گشته است و گروه گروه مردم آن را پذیرفته‏اند. با نزول این سوره، صحابه خرسند شدند؛ زیرا پیروزی مطلق ‏اسلام بر کفر و تثبیت و استحکام پایه‏های دین را بشارت می‏داد. ولی عباس عموی‏ پیامبر از نزول این سوره سخت غمناک گردید و گریان شد. پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) به او فرمود: "ای عمو چرا گریانی؟ گفت: به گمانم از پایان کار تو خبر می‏دهد. پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) ‏فرمود: همان گونه است که گمان برده‏ای". پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) دو سال پس از آن رحلت فرمودند.[2]

امام صادق ( علیه السلام )فرمود: "آخرین سوره، سوره إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْح‏ است". از ابن عباس ‏نیز روایت ‏شده است که آخرین سوره، سوره نصر است.[3]

2. در روایات ‏دیگری آمده است که آخرین ‏سوره، سوره برائت است که آیات نخستین آن در سال نهم هجرت نازل شد و پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) امام علی ( علیه السلام ) را فرستاد تا آن را بر جمع مشرکان بخواند.[4]
3. در بسیاری از روایات آمده است: آخرین آیه که بر پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) نازل شد آیه: "وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فیهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُون‏.[5] ‏بود که جبرئیل آن را نازل کرد و گفت: آن را در میانه آیه ربا و آیه دین (پس از آیه شماره 280) از سوره بقره قرار دهد و پس از آن پیامبر بیش از 21 روز و بنابر قولی 7 روز ادامه ‏حیات نداد.[6]
4. احمد بن ابی یعقوب مشهور به ابن واضح یعقوبی (متوفای سال‏های پس از292)در تاریخ خود چنین آورده است: گفته‏اند که آخرین آیه نازل شده بر پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) این آیه بود: "الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی‏ وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دینا"،[7] سپس در ادامه می‏گوید: و همین گفتار نزد ما صحیح و استوار است و نزول ‏آن در روز نصب مولی امیر المؤمنین علی بن ابی طالب ( علیه السلام ) در غدیر خم بوده است".[8]

آری سوره نصر پیش از سوره برائت نازل شده است؛ زیرا سوره نصر در سال فتح‏ مکه (عام الفتح) که سال هشتم هجرت بود، نازل گردیده و سوره برائت پس از فتح. بنابراین، راه جمع میان این روایات بدین گونه است که ‏بگوییم: آخرین سوره کامل سوره نصر است و آخرین سوره به اعتبار آیات نخستین ‏آن، سوره برائت است. اما آیه "وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فیهِ إِلَى اللَّهِ..."،[9] طبق روایت ‏ماوردی در منی در سال حجة الوداع نازل گردید.[10] بنابراین، نمی‏تواند آخرین آیه‏ باشد؛ زیرا آیه "اکمال" پس از بازگشت پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) از حجة الوداع در غدیر خم بین راه ‏نازل شده است.

در نتیجه می توان گقت که، نظریه ابن واضح یعقوبی،صحیح‏تر است؛ زیرا سوره ‏برائت، پس از فتح مکه، در سال نهم هجرت و سوره مائده در سال دهم هجرت (سال حجة الوداع) نازل شده است. علاوه بر آن، سوره مائده مشتمل بر یک سری ‏احکام است که پایان جنگ و استقرار اسلام را می‏رساند. به ویژه آیه ‏"اکمال‏" که از پایان کار رسالت ‏خبر می‏دهد و با آخرین آیه در آخرین سوره تناسب دارد. پس صحیح آن است که بگوییم ‏آخرین سوره کاملی که بر پیامبر نازل شد، سوره مبارکه نصر است که در عام الفتح نازل شد، ولی آخرین آیه ای که نازل شد و پایان‏ کار رسالت را خبر می‏دهد، آیه اکمال است. گر چه ممکن است ‏به اعتبار آیات الاحکام، آخرین آیه: "وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فیهِ إِلَى اللَّهِ"،[11] باشد که در سوره بقره‏ ضبط و ثبت ‏شده است.

با توجه به این مطلب نزول قرآن در سال دهم هجری (حجة الوداع) به پایان رسید.[12]

[1] محمد بن حسن، حر عاملی، وسائل الشیعة، ج 7، ص 371.

[2] طبرسی، فضل بن الحسن، مجمع البیان، ج 10، ص 884، انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1372.

[3] حویزی، عید علی، ج 5، ص690، نشر اسماعیلیان، 1415هـ.ق.

[4] شبر، سید عبدالله، تفسیر شبر، ص 199، نشر دارالبلاغه، بیروت،1412.

[5] بقره 281.

[6] مجمع البیان، ج 3، ص 196.

[7] مائده،3.

[8] یعقوبی، ابن واضح ، تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 35.

[9]بقره،281.

[10] تفسیر ماوردی (النکت العیون)، ج 1، ص 63؛ زرکشی، البرهان، ج 1، ص 186.

[11] معرفت، محمد هادی علوم قرآنی، ص 76 .

[12] منبع: سایت حوزه.

آیات مرتبط

سوره البقرة (281) : وَاتَّقُوا يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ۖ ثُمَّ تُوَفَّىٰ كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ
سوره المائدة (3) : حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّيَةُ وَالنَّطِيحَةُ وَمَا أَكَلَ السَّبُعُ إِلَّا مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَأَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلَامِ ۚ ذَٰلِكُمْ فِسْقٌ ۗ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ ۚ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا ۚ فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ ۙ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ
سوره التوبة (1) : بَرَاءَةٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ

T