شیعه نیوز: شیخ ابو جعفر محمد بن الحسن الطوسی ( رحمة الله علیه ) ، مشهور به شیخ طوسی فقیه، اصولی، مفسر، متکلم و محدث برجسته شیعه امامیه، یکی از بزرگترین مفاخر فرهنگی ایران و اسلام است که در زمینه های مختلف علمی کتاب نوشته است که یکی از آن علوم، علم کلام است. ایشان در این زمینه 16 کتاب نوشته اند که یکی از آن کتب، کتاب "الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد" است که شیخ آن را در دو بخش تنظیم نموده که بخش اول آن مربوط به اعتقادات و علم کلام و بخش دوم کتاب مسائل فقهی طهارت صلاة، صوم، زکات، حج و جهاد را در بر دارد که در بخش اول بیشتر از ادله عقلیه استفاده شده و در استدلال به ادله نقلیه به حداقل نیاز اکتفا شده، ولی در بخش دوم بیشتر از ادله نقلیه استفاده شده است.
این کتاب به طور اختصار نگاشته شده ولی از آن رو که حاوی مطالب مهم کلامی مربوط به توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد است، نسخه های فراوانی از آن موجود است و بارها تجدید چاپ شده است.
پاسخ تفصیلی
شیخ ابو جعفر محمد بن الحسن الطوسی ( رحمة الله علیه ) ، مشهور به شیخ طوسی، فقیه، اصولی، مفسر، متکلم و محدث برجسته شیعه امامیه، یکی از بزرگ ترین مفاخر فرهنگی ایران و اسلام است. علامه حلی ( رحمة الله علیه ) او را این گونه معرفی می کند: "محمد بن حسن طوسی سرآمد دانشمندان و پیشوای آنهاست، جایگاهی بزرگ و مقامی با عظمت دارد، شیخ دانشمندی موثق و مورد استناد است و در اخبار و رجال و فقه و اصول و کلام و علوم ادبی مهارت داشته است، کلیه فضائل منسوب به اوست، در تمام متون اسلام کتاب نوشته است، عقائد شیعه را در اصول و فروع تهذیب نمود و ملکات نفسانی را در علم و عمل با هم جمع کرد."[1]
شیخ طوسی ( رحمة الله علیه ) در زمینه های مختلف علمی مهارت داشته و کتاب های ارزشمندی را به رشته تحریر در آورده است از جمله در علم کلام ، 16 کتاب نوشته است که یکی از کتب کلامی ایشان، کتاب (الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد) است که مرحوم علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی در معرفی کتاب الاقتصاد می گوید: این کتاب از عیون مؤلفات شیخ طوسی ( رحمة الله علیه ) بوده و در عین حجم مختصرش، درباره بسیاری از مسائل مهم علم کلام مثل توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد و بسیاری از فروعات فقهی مثل طهارت، صلاة، صوم، زکات، حج و جهاد بحث کرده است.[2]
شیخ طوسی ( رحمة الله علیه ) این کتاب را به درخواست یکی از علمای زمان خود نوشته[3] و آن را در دو بخش تنظیم نموده است که در بخش اول آن مسائل مربوط به علم کلام و در بخش دوم بعضی از ابواب فقه یعنی از باب طهارت تا باب جهاد بحث شده و در هر دو بخش بنای شیخ بر اختصار بوده و پس از ذکر مسائل مربوط به علم کلام، می فرماید: ما به طور مستوفی در این باره در کتاب تلخیص الشافی بحث کرده ایم و ...
شیخ در بخش اول در بحث توحید به مطالب زیر پرداخته است:
همچنین در بحث عدل به مطالب زیر پرداخته است:
1 اختیار و استطاعت و قدرت انسان در انجام فعل؛ چرا که به نظر ایشان اصل قادر بودن و صحت افعال از انسان، اصلی بدیهی است.[8]
2 تکلیف؛ ایشان در بحث تکلیف درباره صفات تکلیف، صفات مکلف، صفات مکلف به (فعل مورد تکلیف) و هدف تکلیف بحث می کند.[9]
3 قاعده لطف؛ شیخ طوسی ( رحمة الله علیه ) قاعده لطف را به کلی پذیرفته و مسائل اساسی زیادی را بر این قاعده مبتنی می سازد. ایشان در باب قاعده لطف به چند مطلب متذکر می شوند:
الف. لطف چیزی است که مکلف را به انجام واجب بر می انگیزاند و از قبیح بر کنار می دارد.
ب. دلیل لزوم امام را این قاعده دانسته و می فرماید: چون ریاست و امامت لطفی در واجبات عقلانی است لذا واجب است.
ج. مسئله آلام و شرور؛ ایشان شرور را بر دوقسم حسن و قبیح دانسته و می فرماید: شرور قبیح سه علت دارد: 1. چون ظلم است قبیح است. 2. چون مفسده است قبیح است. 3. چون عبث است قبیح است و اگر غیر از این سه قسم باشد قبح ندارد، بلکه حسن است و می فرماید: خداوند متعال الم و شری که ظلم و عبث و مفسده باشد را انجام نمی دهد، بلکه الم و شر الاهی به صورت ظاهر شر بود و در حقیقت منافع فراوانی داشته و مثل هدایا و اضاحی (قربانی) است که خدا برای بنده اش هدیه ای به عنوان بلا می فرستد.
و در ادامه مباحث عدل، درباره مسائل مربوط به و اجبات شرعیه، آجال و ارزاق، وعد و وعید، ایمان و کفر، احکام مکلفین در برزخ و قیامت و امر به معروف و نهی از منکر بحث می کنند.
در بحث نبوت به مسائلی مربوط به تعریف نبی، ارسال رسل ار طرف خدا، ضرورت ارسال رسل، راه شناخت پیامبران الهی از طریق معجزه و شرایط معجزه بودن فعل نبی، معجزه پیامبر خاتم ( صلی الله علیه و آله و سلم )، جهات اعجاز قرآن کریم پرداخته است[10].
در بحث امامت به مسائل مربوط به وجوب و ضرورت امامت، صفات امام، ادله قرآنی و روایی بر امامت حضرت علی (علیه السلام ) ادله اثبات امامان دوازده گانه پرداخته اند.[11]
در بخش دوم نیز به طور اختصار به مسائل فقهی پرداخته اند.
این کتاب چندین بار چاپ شده است و نسخه های فراوانی از آن وجود دارد که برخی از آن نسخه ها، به قرار زیر است.
[1] هزاره شیخ طوسی، تهیه و ترجمه و تنظیم، علی دوانی، ص 27.
[2] همان، ص 69.
[3] الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، ص 15، کلمة المصحح.
[4] الاقتصاد الهادی، ص 24.
[5] همان، ص 20 – 24.
[6] همان، ص 34.
[7] همان، ص 32- 34.
8] همان، ص 32 - 34
[9] همان، ص 61.
[10] همان، ص 151 – 182.
[11] همان، ص 183 – 231.
[12] الاقتصاد الهادی، ص 15، مطبعة الخیام، قم، ص 1400 هـ ق.
[13] الشیخ طوسی ابوجعفر محمد بن الحسن، تألیف حسین عیسی الحکیم، مطبعة الآداب النجف الا شرف، الطبعة الاولی 1395 هـ، ص 579 – 580.
[14] یادنامه شیخ طوسی ( رحمة الله علیه ) محمد واعظ زاده خراسانی، ج 3، ص 682.
[15] الذریعة الی تصانیف الشیعة، شیخ آغا بزرگ تهرانی، مطبعة الغری فی النجف، 1355 هـ، ج 2، ص 269 – 270.
T
