سوره کوثر
طبق نقل بسیاری از
دانشمندان اسلامی، این سوره در جواب شماتت دشمنان اسلام، همچون عاص بن
وائل و همراهانش نازل شده است. چون پسران رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، قاسم و عبدالله از
دنیا رفتند، عاص بن وائل سهمی گفت: نسل او قطع شد و او ابتر و بی عقب است.
خداوند متعال در پاسخش این آیه را (ان شانئک هو الابتر) نازل کرد که خود
عاص بن وائل ابتر و بدون عقب است.( سیوطی، ج6، ص403)
عاص بن وائل این
شماتت را چندین بار تکرار کرد. افراد دیگری چون ولیدبن مغیره، ابوجهل،
عقبه بن ابی محیط، کعب بن اشرف و ابو لهب نیز این شماتت را تکرار می کردند.
از
شأن نزول این سوره که در جواب شماتت کنندگان کفار به رسول خدا به خاطر
نداشتن فرزند ذکور نازل شده نیز اینکه به خاطر دادن کوثر، شکر مخصوص، به
صورت نماز ویژه و قربانی مخصوص را خواستار شده و با توجه به تقابل
«الکوثر» با «الابتر» که اصلش دم بریدگی و قطع نسل و ریشه را افاده می
کند، معلوم می شود که ادامه آثار نبوت از طریق نسل پیامبر محقق می شود که
دشمن را در مقابلش «ابتر» معرفی کرده است.
ابن ابی الحدید معتزلی در
بخش مستدرکات کلمات قصار، حدیثی را آورده است که در ضمن آن عمرو بن عاص به
امام علی(علیه السلام) اشکال گرفت که چرا حسن(علیه السلام) و حسین(علیه السلام) را فرزندان رسول خدا (صلی الله علیه و آله)
می داند. امام جواب داد: اگر آن دو فرزند رسول خدا نباشند، رسول خدا ابتر
می ماند و خداوند آن را از ایشان نفی کرده است. پس کوثر همان وجود حضرت
فاطمه (سلام الله علیها) و فرزندان معصوم آن حضرت است.
کوثر از ماده کثرت و مبالغه در
کثرت است و معنای آن خیر کثیر می باشد ؛ همان خیر کثیری که ادامه دهنده
نبوت است. پیامبراکرم (ص) در زمان ازدواج حضرت علی(علیه السلام) با حضرت فاطمه (سلام الله علیها)
به همین خیر کثیر اشاره فرمود . آن حضرت خطاب به امام علی(علیه السلام) دعا فرمودند:
«و اخرج منکما الکثیر الطیب. خداوند از شما دو تن، نسل کثیر پاکیزه بیرون
آورد.» انس گفت: «والله اخرج منهما الکثیر الطیب خداوند از آن دو، نسل
زیاد و پاکیزه ای بیرون آورد .»
فخر رازی در این باره می گوید: معنای سوره این است که خداوند به پیامبر نسلی می دهد که در طول زمان باقی می ماند. بنگر چه تعداد از خانواده وی کشته شدند، در حالی که عالم از فرزندان رسول خدا مملو و آکنده است و هیچ کس از خاندان بنی امیه نمی تواند با وی در این زمینه برابری نماید، و نیز دقت کن که چگونه از نسل پیامبر، علمای بزرگواری مانند باقر، صادق، کاظم، رضا، و نفس زکیه پدیدار شدند.
مکی بودن سوره و تطبیق آن بر حضرت فاطمه (سلام الله علیها)
در
اینکه این سوره مکی است یا مدنی، اختلاف دیدگاه وجود دارد . برخی آن را
مکی و برخی مدنی دانسته اند. اما قول معتبر همان مکی بودن این سوره است،
چنان که مضمون سوره نیز بر آن دلالت دارد. طبق ترتیب نزول، این سوره
پانزدهمین سوره قرآن است و شامل دو خبر غیبی و بشارت به پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله)
است: یکی دادن کوثر در آینده نزدیک که همان وجود حضرت فاطمه (سلام الله علیها) است که
پاسخی عملی به دشمنان رسالت و نبوت محسوب می شود؛ و دوم ابتر بودن دشمنان
رسالت که در آینده اتفاق خواهد افتاد. بنابراین در مکی بودن سوره هیچ
تردیدی وجود ندارد. به علاوه برای کسانی که تولد حضرت فاطمه را قبل از
بعثت می دانند، اصلاً این سؤال مطرح نیست. برخی دانشمندان نیز مکی بودن
سوره و بشارت دادن به وجود فاطمه(سلام الله علیها) را از اعجاز قرآن می شمارند.
سوره مبارکه دهر
در
شان نزول این سوره مبارکه زمخشری و دیگر بزرگان اهل سنت اظهار کرده‌اند که
این سوره در شأن علی(علیه السلام) و فاطمه (سلام الله علیها) و فرزندانش نازل شده است(کشاف ج 4 ص
670).
ابن عباس می‌گوید: حسن (علیه السلام) و حسین (علیه السلام) بیمار شدند و پیامبر (صلی الله علیه و آله)
با جمعی از اصحاب به عیادت آنها آمد و به علی (علیه السلام) فرمود ای ابوالحسن خوب
بود نذری برای شفای فرزندان خود می‌کردی.
علی (علیه السلام) و فاطمه (سلام الله علیها) نذر کردند که اگر آنها شفا یافتند سه روز روزه بگیرند، چیزی نگذشت که آن ها شفا یافتند در حالی که مواد خوراکی در منزل نداشتند. علی (علیه السلام) سه من جو قرض نمودند و فاطمه (سلام الله علیها) یک سوم آن را آرد کردند و نان پختند. هنگام افطار سائلی بر در خانه آمد و گفت من مستمندی هستم و غذایی به من بدهید، آنها همگی غذای خود را به آن فقیر دادند و با آب افطار نمودند. روز دوم روزه گرفتند و حضرت زهرا (سلام الله علیها) یک سوم دیگر جو را غذا پخت وقتی که غذا آماده شد، یتیمی در خانه را زد و آن روز هم غذای خود را بخشیدید وخود با آب افطار نمودند. وقتی که روز سوم روزه گرفتند و حضرت فاطمه (سلام الله علیها) یک سوم باقیمانده جو را غذا پخت و موقع افطار در خانه به صدا در آمد و اسیری تقاضای کمک کرد باز سهم خود را بخشیدند و خود با آب افطار نمودند. علی (علیه السلام) صبح روز چهارم در حالیکه نذر خود را بجا آورده بود. با حسن (علیه السلام) و حسین(علیه السلام) خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله) رسیدند. هنگامی که پیامبر (صلی الله علیه و آله) آنها را دید و مشاهده کرد که از شدت گرسنگی می‌لرزند، پیامبر(صلی الله علیه و آله) گریه کرده جبرئیل نازل شد و سوره هل اتی را بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) تلاوت کرد(مجمع‌البیان ج 5 ص 404)
تفسیر آیه
جبرئیل
امین به خاطر این ایثار، به پیامبر (صلی الله علیه و اله) تبریک و تهنیت گفت و این سوره را
در فضیلت حضرت زهرا (سلام الله علیها) و همسر و فرزندانش نازل کرد و خداوند متعال که
خالق بَرّ و بِرّ است در این آیات آنها ابرار نامید که این انفاق و
ایثارشان در دنیا و آخرت آثار وسیع به همراه داشته و دارد و در بهشت از
جام های فاخر شراب طهورایی را که به کافور بهشتی معطر است می‌خوراند و در
سند متقن یعنی قرآن به عنوان نمونه و الگویی بی‌نظیر ذکر فرمود.
اطعام آنها معمولی نیست بلکه توأم با ایثار است در هنگامی که خودشان نیاز دارند اما انفاق می کنند. لن تنالو البر حتی تنفقوا مما تحبون(آل عمران، آیه 92) آنچه که خود دوست دارند و نیازدارند انفاق می‌کنند. اما این خاندان که معدن جود و کرم هستند، حاضر نیستند کسی از در خانه آنها دست خالی برگردد. نکته قابل توجه اینکه جمله یوفون و یخافون و یطعمون فعل مضارع است نشان می‌دهد که این اوصاف ویژگی همیشگی آنها است.
آیه تطهیر
انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیراً؛(احزاب، آیه 32).
جز این نیست که خداوند می خواهد پلیدی را از شما اهلبیت(علیهم السلام) دور کند و شما را به راستی پاک سازد.
بر اساس روایات بسیار از فریقین، که از صحابه و تابعین به حد تواتر رسیده است، آیه تطهیر در شأن اصحاب کساء نازل شده است. بررسی روایات فریقین نشان می دهد که فاطمه(سلام الله علیها) سبب نزول این آیه است. این آیه بر طهارت و عصمت اصحاب کساء دلالت تام دارد.
ابوسعید خدری از ام سلمه چنین روایت کرده است:
آیه تطهیر در خانه من نازل شد. من بر در خانه نشسته بودم. گفتم: ای رسول خدا، من از اهلبیت (علیهم السلام) نیستم؟ فرمود: تو بر خیر و نیکی هستی، تو از همسران پیامبر هستی. گفت: و در منزل، رسول خدا، علی، فاطمه، حسن و حسین بودند. (جامع البیان، جلد 12، ص 7)
سبب نزول
عبدالله
بن جعفر می گوید: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به رحمت الهی که از آسمان می آمد نظر کرد و
سپس دستور داد اهلبیت(ع)، یعنی علی، فاطمه، حسن و حسین را جمع کردند. سپس
کسای خویش را بر آنان افکند و دعا کرد و سپس آیه تطهیر نازل شد. حاکم
نیشابوری سپس می گوید: «هذا حدیث صحیح الاسناد؛( المستدرک، ج3، ص148).
آیه اعطاء
خداوند
در قرآن مجید می فرماید «ولسوف یعطیک ربک فترضی(ضحی، آیه 15)؛ و پروردگارت
به زودی عطایی می کند که راضی شوی.» در روایات زیادی آمده است که خداوند
به فاطمه (سلام الله علیها) این اختیار را داد که در فردای قیامت از گنهکاران امت پدرش
شفاعت کند و این روایات از طریق فریقین نقل شده است.
مفسران اهل سنت در ذیل این آیه روایاتی آورده اند. از جمله این که جابر بن عبدالله روایت کرده است که رسول خدا روزی فاطمه (سلام الله علیها) را در منزل مشغول آرد کردن گندم دید که حله شتر بر خود افکنده بود. فرمود: یا فاطمه! بشتاب و تلخی دنیا را به خاطر نعمتذ های بهشتی بچش. به دنبال این جریان بود که آیه «و لسوف یعطیک ربک فترضی» نازل شد(سیوطی، ج8، ص543)
آیه ایثار
«و یؤثرون علی انفسهم و لو کان بهم خصاصه؛(حشر، آیه 9) دیگران را بر خود مقدم می دارند، هر چند خود سخت به آن نیازمندند.»
حسکانی
ذیل آیه شریفه از ابو هریره روایت آورده که گفت: مردی خدمت پیامبر آمد و
از گرسنگی خود شکایت کرد. وقتی پیامبر دید چیزی برای او در خانه همسرانش
نیست، فرمود: کیست امشب او را میهمان کند؟ علی گفت: من ای رسول خدا! سپس
به سوی فاطمه(س) رفت و جریان را با او در میان گذاشت و فاطمه(سلام الله علیها) فرمود:
چیزی جز خوراک بچه ها نزد ما نیست، ولی ما میهمان را بر خود مقدم می داریم.
پس علی گفت: بچه ها را بخوابان و من چراغ را برای میهمان روشن می نمایم. پس چنین کرد و میهمان خوراک خورد. پس از آنکه از میهمان پذیرایی فرمودند، در بامداد، خداوند این آیه را درباره آنان نازل فرمود:«و یؤثرون علی انفسهم و لو کان بهم خصاصة»( شواهد التنزیل، ج2، ص246).
وی روایت دیگری را از ابن عباس نقل می کند که می گفت:«این آیه درباره علی(علیه السلام) ، فاطمه(سلام الله علیها)، حسن(علیه السلام) و حسین(علیه السلام) نازل شده است.» (شواهد التنزیل، ج2، ص247)
منبع : شبستان
