مؤوسسه مطالعاتی فرهنگی روسيه، آسيای مركزی و قفقاز به‌مناسبت درگذشت رهبر كليسای ارتدوكس روسيه دريك گزارش به بررسی رابطه دو دين بزرگ در روسيه، يعنی اسلام و مسيحيت ارتدوكس پرداخته است.
در اين گزارش آمده است: براساس پژوهش‌های انجام شده 80 درصد روس‌ها كه نزديك به 120 ميليون نفر از جمعيت 143 ميليون نفری روسيه را تشكيل می‌دهند خود را پيرو مذهب ارتدوكس روس می‌دانند كه با احتساب مسيحيان ارتدوكس از ساير اقوام ساكن اين كشور، مجموع پيروان اين مذهب به 105 ميليون نفر می‌رسد.
شمار مسلمانان روسيه نيز 20 ميليون نفر است كه در مسكو، سنت پترزبورگ مناطق مركزی و ولگای روسيه و چند جمهوری قفقاز شمالی زندگی می‌كنند. طبق قانون اساسی فدراسيون روسيه، اديان مسيحيت ارتدوكس، اسلام، يهود و تفكر بودايی از جايگاه رسمی برخوردارند و از امتيازاتی نسبت به ديگر مذاهب روسيه برخوردارند.
اسلام در روسيه سابقه 1400 ساله دارد. به نوشته كتاب «مساجد روسيه» به قلم «مراد مرتاضين» كه توسط شورای مفتی‌های روسيه انتشار يافته است، اسلام 1400 سال پيش وارد روسيه شد. مسلمانان روسيه سال 2000، يك‌هزار و چهارصدمين سالگرد انتشار اسلام در اين كشور را جشن گرفتند.
اكتشافات باستان‌شناسی در منطقه دربند داغستان، ورود اسلام به اين منطقه روسيه در قرن هفتم ميلادی به وسيله اعراب را اثبات می‌كند. قوم بلغار كه در منطقه ولگا ساكن بوده نخستين قوم مسلمان روسيه به شمار می‌رود.
در قرون متمادی اسلام از منطقه داغستان به نقاط ديگر منطقه قفقاز شمالی، ولگا و منطقه مركزی روسيه گسترش يافت. بيشتر ساكنان جمهوری‌های تاتارستان، باشقيرستان در منطقه ولگای داغستان، چچن، اينگوش، كاباردينو بالكاريا، كارچايوو چركس و آدگی را مسلمانان تشكيل می‌دهند.
چند ميليون مسلمان نيز در مناطق مركزی ازجمله مسكو، سنت پترزبورگ و پنزا بسر می‌برند. در روسيه نزديك به 40 قوم مسلمان وجود دارد كه پرجمعيت‌ترين آن‌ها تاتارها هستند كه پس از روس‌ها دومين قوم بزرگ روسيه هستند و جمعيت آن‌ها طبق سرشماری سال 2002 روسيه پنج ميليون و 540 هزار نفر بود. اكثر مسلمانان روسيه از اهل تسنن و پيرو مذهب حنفی هستند.
نخستين اداره مسلمانان روسيه 220 سال پيش در دوره حكومت كاترين كبير امپراتريس روس به‌وجود آمد كه مجلس اسلامی اورنبورگ نام داشت. اين مركز نقش مهمی در تنظيم روابط دولت روسيه با مسلمانان اين كشور ايفا كرد و با تلاش‌های آن صدها مسجد و مدرسه دينی تأسيس شد.
در حال حاضر رهبری مسلمانان روسيه را دو ساختار مجزا از يكديگر برعهده دارند كه شامل اداره مركزی مسلمانان روسيه و شورای مفتی‌های روسيه است.
رهبران اين دو ساختار مذهبی در شورای امور مذاهب تحت نظارت رياست جمهوری روسيه كه مسائل اديان روسيه در آن بررسی می‌شود، عضويت دارند. رهبری شورای مفتی‌های روسيه هر چهار سال انتخاب می‌شود و اكنون نيز «راويل عين‌الدين» رياست اين نهاد عالی مسلمانان روسيه را برعهده دارد.
شورای مفتی‌های روسيه از نظر سازماندهی منسجم‌تر است و از جايگاه برتری نسبت به اداره مركزی مسلمانان روسيه كه مركز آن در اوفا جمهوری باشقيرستان قرار دارد برخوردار است.
شورای مفتی‌های روسيه از چند مديريت تشكيل يافته كه رؤسای ادارات مسلمانان بخش آسيايی، هماهنگی امور مسلمانان قفقاز و مسلمانان منطقه ولگا از جمله اين مديران هستند. به گفته راويل عين‌الدين، رئيس شورای مفتی‌های روسيه، در دوره شوروی ضربه شديدی بر جامعه اسلامی اين كشور وارد آمد و بيش از 12 هزار مسجد تخريب و حدود 30 هزار روحانی مسلمان مورد آزار قرار گرفتند. وی با اشاره به احيای اسلام در روسيه گفت: با توان مسلمانان روسيه و بدون كمك ديگران موفق به تأسيس يا مرمت مساجد كشور شديم و اكنون بيش از هفت هزار مسجد در روسيه وجود دارد.
رهبران مسلمانان روسيه پس از فروپاشی شوروی تلاش‌های زيادی را برای آموزش اسلامی در و بی‌نيازی از اعزام طلاب به كشورهای اسلامی از جمله عربستان و مصر به عمل آورده‌اند. در زمان حاضر در روسيه چهار دانشگاه اسلامی در مسكو، سنت پترزبورگ، قازان (مركز جمهور تاتارستان) و گروزنی در امر آموزش روحانيون مسلمان فعاليت می‌كنند.
همچنين چندين انستيتو اسلامی و مدرسه دينی در مناطق مسلمان‌نشين روسيه از جمله تاتارستان، داغستان و چچن فعاليت می‌كنند. روابط مسلمانان روسيه با دولت در سال‌های اخير رو به توسعه گذاشته و حضور روسيه در سازمان كنفرانس اسلامی به عنوان عضو ناظر به تحكيم پيوندهای مسلمانان ساكن روسيه با مسلمانان ديگر كشورهای جهان كمك كرده است.
مسلمانان روسيه در حل مسائل مهم خود از جمله حج از كمك و همراهی دولت روسيه بهره می‌برند. مسيحيت ارتدوكس در روسيه نيز قدمتی بيش از 1000 سال دارد. بر اساس اطلاعات تاريخی، شاهزاده «ولاديمير» در سال 988 ميلادی در شهر كی‌يف كه چند قرن پيش مركز مناطق روس‌نشين بود با غسل تعميد به مسيحيت گرويد و از آن زمان مسيحيت ارتدوكس به‌عنوان مذهب دولتی روسيه تعيين شد.
اخيرا در كی‌يف مراسم يك‌هزار و بيستمين سالروز اين واقعه تاريخی برای روس‌ها جشن گرفته شد. مذهب ارتدوكس از آن زمان مذهب دولت روسيه بوده كه در دوره تزارها بر قدرت و نفوذ كليسای ارتدوكس افزوده شد.
در دوره هفتاد ساله حكومت شوروی كه كمونيسم بر آن حاكم بود، رهبران و پيروان كليسای ارتدوكس روس مانند پيروان مذاهب ديگر به‌شدت مورد آزار قرار گرفتند و ساختمان ده‌ها هزار كليسا تخريب يا برای منظورهای ديگر ازجمله انبار يا باشگاه فرهنگی مورد استفاده قرار گرفت.
هزاران روحانی ارتدوكس نيز كشته يا روانه تبعيدگاه‌ها و اردوگاه‌های كار اجباری شدند. به‌دنبال فروپاشی شوروی، كليسای ارتدوكس روس نيز مسير احيا در پيش گرفته و تحكيم موقعيت و ارتقای آن به سطح پيش از انقلاب سال 1917 را هدف خود قرار داد.
اين كليسا در روسيه از موقعيت ويژه‌ای برخوردار است و با توجه به چند نكته می‌توان مذهب مسيحيت ارتدوكس را مذهب رسمی روسيه خواند. مهم‌ترين اين نكات، رئيس‌جمهوری روسيه است كه معمولا از پيروان مذهب ارتدوكس انتخاب می‌شود و در اعياد رسمی ازجمله عيد ميلاد مسيح(ع) و عيد پاك در كليسا حضور پيدا می‌كند.
كليسای اتدوكس در روسيه در حال حاضر شامل دو كليسای ارتدوكس روس و استاروآبريادتسی است. پيروان كليسای استاروآبريادتسی معتقد به حفظ سنت‌های قديمی ارتدوكس و مخالف هر گونه اصلاحات در كليسا هستند و برای خود رهبر دارند. اين كليسا نسبت به كليسای ارتدوكس روس پيروان بسيار كمتری دارد و در حكومت و جامعه روسيه نيز نفوذی ندارد.
كليسای ارتدوكس روس در عصر معاصر دارای تشكيلات گسترده است كه در رأس آن پاتريارك قرار دارد. الكسی دوم پاتريارك رهبر كليسای ارتدوكس روس هفته گذشته در سن 78 سالگی درگذشت.
روسيه در تشكيلات كليسای ارتدوكس روس به چندين اسقف‌نشين تقسيم شده كه در رأس آن‌ها اسقف اعظم (متراپاليت) قرار دارد.
پاتريارك افزون بر كليساهای ارتدوكس روسيه، رهبری كليساهای بلاروس و اوكراين را برعهده دارد. اخيرا كليسای ارتدوكس روس با كليسای ارتدوكس روس خارجی (مجموعه‌ای از كليساهای ارتدوكس روس در كشورهای اروپايی و آمريكايی و اقيانوسيه) كه در دوره فروپاشی شوروی قطع رابطه كرده بودند پيمان اتحاد و دوستی بستند.
كليسای ارتدوكس روس در سال‌های اخير فعاليت‌های ميسيونری را گسترش داده و در برخی كشورها ازجمله ژاپن و كوبا كليساهای ارتدوكس روس گشايش يافته است. رهبران اين كليسا در همين حال مخالف گسترش فعاليت كليساهای ديگر به‌ويژه كليسای كاتوليك هستند.
دو سال پيش به‌دنبال اقدام واتيكان به تقسيم روسيه به چهار اسقف‌نشين كاتوليك و گماشتن اسقف‌های اعظم در رأس آن‌ها باعث اعتراض كليسای ارتدوكس و ايجاد تنش بين اين دو كليسا شد. براساس اطلاعات كليسای ارتدوكس روس، در روسيه 15 دانشگاه و آموزشگاه مسيحی در امر آموزش و تربيت روحانيون ارتدوكس فعاليت می‌كنند كه مهم‌ترين آن‌ها در شهر سرگيف پاساد واقع در حومه مسكو قرار دارد.
كليسای ارتدوكس روس به آموزش مذهبی در سطح دانشگاهی و نيز سطوح پايين‌تر توجه فراوان دارد و نمايندگان اين كليسا در سال‌های اخير بارها بر تدريس اصول كليسای ارتدوكس در مدارس روسيه اصرار كرده‌اند. با مرگ آلكسی دوم رهبر كليسای ارتدوكس روس، شورای كليساهای ارتدوكس «سينود» در حال رايزنی برای انتخاب جانشين وی برای شش ماه آينده هستند.*
*منبع: پايگاه خبری، تحليلی، پژوهشی ايراس.
