شيوه‎هاي جذب دشمن در حکومت حضرت علي(ع)

شيوه جذب نامه‎رسان معاويه
آنها که در شهرهاي دور مي‎زيستند و امام علي عليه السلام را نديده بودند، و آنان که فريب دشمن را خورده و اسير تبليغات مسموم و شايعات دروغين گرديدند، نسبت به حضرت اميرالمومنين علي عليه‎السلام حالت گريز داشتند.

اما وقتي به امام علي عليه السلام نزديک مي‎شدند، و اخلاق پيامبرگونه ايشان را مشاهده مي‎کردند، در شگفت مانده، جذب خورشيد ولايت شده و براي همه عمر در صف عاشقان ولايت قرار مي‎گرفتند.

در تاريخ اسلام آمده است که:
- بسياري از اهل کتاب که خدمت اميرالمومنين علي عليه السلام آمدند، مسلمان شدند.
- بسياري از مخالفان فريب خورده، در همان برخورد اول شيفته امام علي عليه السلام گرديدند.
- بسياري از هيأت‎هاي اعزامي دشمن در صف ياران حضرت اميرالمومنين علي عليه السلام باقي ماندند. يکي از آنان، نامه‎رسان معاويه، مردي از قبيله «بني عبس» است.

معاويه مي‎خواست ضمن رساندن نامه‎اي تهديدآميز، مردي خشن، و بدزبان و بي باک و شروري را به کوفه و درون ياران امام علي عليه السلام اعزام کند که در حضور اصحاب به حضرت اميرالمومنين علي عليه السلام اهانت کند، تهمت بزند، فحاشي نمايد و برگردد.

که براي اين مانور تبليغي، سياسي، مرد عَبَسي را که بد زبان و خشن و شرور و بي باک بود برگزيد، نامه را به او داد و سفارشات لازم را کرد.

وقتي نامه‎رسان معاويه وارد کوفه شد و در جمع اصحاب علي عليه السلام قرار گرفت، نقش خود را آغاز کرد. و با درشتي و بدگويي، هر چه خواست گفت و شايعاتي از شام عنوان کرد و قتل خليفه سوم را به امام علي عليه السلام نسبت داد و گفت: شاميان از تو انتقام مي‎گيرند.

اصحاب به خشم آمدند و خواستند او را ادب کنند. حضرت اميرالمومنين علي عليه السلام با اشاره مانع شد.

صلة بن زفر عبسي از جاي برخاست و فرياد بر سر او کشيد، که در برابر اميرالمومنين عليه السلام چه مي‎گويي.

- امام با او با نرمش و مهرباني برخورد کرد.
- حرف‎هاي او را گوش داد و او را تا آخر تحمل کرد.
- شايعات و تهمت‎هاي شاميان را از زبان او شنيد و مستدل و گويا پاسخ داد و مانع از تعرض ياران شد.
- آزادي بيان او را تامين کرد و تندي‎هاي او را با مهرباني پاسخ گفت.

سرانجام مرد عبسي در برابر اخلاق امام شرمنده شد. مدتي در فکر فرو رفت و شايعاتي که پيرامون حضرت علي عليه السلام شنيده بود را بررسي نمود و ديد که واقعيت ندارد، مجذوب شد و برخاست و گفت:

يا اميرالمومنين با شنيدن تهمت‎ها و شايعات فراوان عليه شما قلب من از دشمني و کينه تو مالامال بود، اما امروز که تو را ديدم و اخلاق تو را مشاهده کردم. اکنون هيچ آفريده‎اي را مثل شما دوست نمي‎دارم. من در جمع ياران تو مي‎مانم و هرگز به شام برنمي‎گردم تا روزي که در رکاب تو شربت شهادت نوشم.

وقتي اين خبر به معاويه رسيد، اندوه عظيمي او را فرا گرفت، زيرا مرد عبسي اسرار نظامي معاويه را مي‎دانست.(1)

آزاد گذاشتن آب براي دو لشگر (2)
پيش از آغاز جنگ صفين لشگريان معاويه زودتر وارد صحراي صفين شدند، و رودخانه بزرگ فرات را محاصره کردند تا حضرت علي عليه السلام را در محاصره اقتصادي قرار دهند.

برخي از سياستمداران، معاويه را از محاصره آب نهي کردند و گفتند: «علي کسي نيست که تشنه بماند.» اما معاويه در غرور خود باقي بود.

وقتي سپاه حضرت علي عليه السلام وارد صحراي صفين شد، آن حضرت خط شکناني را به فرماندهي امام مجتبي عليه السلام آماده ساخت و اين سخنراني را ايراد فرمود:

قَد استَطعموکمُ القِتالَ، فَأقرّوا عَلي مَذلّةٍ، وَ تَأخير مَحلةٍ؛ أو رَوّوا السُّيوفَ مِنَ الدّمَاءِ تَرووا مِن الماءِ.

فَالموتُ في حَياتکُم مَقهورينَ، وَالحَيَاةُ في موتکُم قَاهرينَ. ألا وَ اِنَّ مُعاويَهَ قَادَ لُمَهً مِنَ الغواة، وَ عَمّسَ عَليهمُ الخَبرَ، حَتّي جَعَلوا نُحورَهم أغراضَ المنيّةِ. (3)

«شاميان با بستن آب شما را به پيکار دعوت کردند. اکنون بر سر دو راهي قرار داريد، يا به ذلت و خواري بر جاي خود بنشينيد، و يا شمشيرها را از خون آنها سيراب سازيد تا از آب سيراب شويد، پس بدانيد که مرگ در زندگي توام با شکست، و زندگي جاويدان در مرگ پيروزمندانه شماست.

آگاه باشيد! معاويه گروهي از گمراهان را همراه آورده و حقيقت را از آنان مي‎پوشاند، تا کورکورانه گلوهاشان را آماج تير و شمشير کنند.»(4)

سربازان امام در همان حملات آغازين آب را آزاد کردند، وقتي فرات از محاصره لشگريان معاويه خارج شد، برخي پيشنهاد دادند که آب را بر روي معاويه همانند آنان ببنديم.

حضرت اميرالمومنين علي عليه السلام پاسخ داد: نه، ما براي آب نمي‎جنگيم، آب را آزاد بگذاريد، تا هر دو سپاه از آن استفاده کنند، که تنها تيزي شمشيرهاي شما، براي آنان کافي است.

با اين حرکت پيامبرگونه امام، بسياري هدايت شدند، و از لشگرگاه معاويه فرار کرده به اردوگاه حضرت اميرالمومنين پيوستند.(5)

ترتيب جلسه پرسش و پاسخ
پس از جنگ جمل امام علي عليه السلام بر منبر مسجد جامع بصره و بر منبر مسجد شهر کوفه، نشست و ضمن سخنراني افشاگرانه به مخالفان آزادي بيان داد تا اشکالات و اعتراضات را بيان دارند.

آنگاه با بزرگواري حرف‎هاي آنان را مي‎شنيد. تندي و بدگويي‎ها را تحمل مي‎کرد، و سپس تک تک سوالات يا تهمت‎ها و شايعات را پاسخ مي‎داد، که نقش موثري در هدايت دل‎ها داشت.

يکي از آنها ابوبردة بن عوف ازدي از دوستان خليفه سوم بود، که در پاي منبر اميرالمومنين علي عليه‎السلام بلند شد و اشکالات و شايعات را مطرح کرد و پاسخ شنيد و سرانجام گفت: (اي اميرالمومنين تاکنون دچار شک و ترديد بودم، اما اکنون هدايت گرديدم). (6)

عفو عايشه
روش برخورد امام علي عليه السلام با دشمن قبل از آغاز نبرد، پيامبرگونه بود، که تلاش در هدايت آنها داشت، و پس از آغاز تجاوز دشمن، قاطعانه ريشه‎هاي فساد را بر مي‎کند، و پس از اتمام جنگ و تسليم دشمن باز هم پدرانه، و با بزرگواري و محبت برخورد مي‎کرد.

در جنگ جمل، عايشه آن همه از مردم را فريب داد که هزاران خون بي گناهان ريخته شد، و فتنه‎ها پديد آمد و شعارهاي دروغين فراواني را مطرح کرد، و مردم را بر ضدّ حضرت علي عليه السلام شوراند.

اما آنگاه که امام پيروز شد، او را عفو کرد، و کريمانه از زشتي‎هاي او چشم پوشيد. و دوازده هزار درهم به عايشه عطا فرمود تا به مدينه بازگردد، و چهل زن از قبيله عبدالقيس را فرمان داد تا لباس رزم پوشيده، کلاه بر سر گذارند و عايشه را به مدينه برسانند.

چون چهل تن از زنان عبدالقيس لباس رزم بر تن و کلاه خود بر سر، و نقاب بر چهره داشتند و عايشه از اين شيوه اطلاع نداشت، در طول راه نگران بود و مي‎گفت: «چون به مدينه رسم از علي شکايت خواهم کرد.»

پس از آن که عايشه را به منزلش در مدينه رساندند نقاب‎ها و کلاه‎خودها را از روي و سر باز کردند، وقتي عايشه فهميد همه آن محافظان زن بودند، بسيار شرمنده شد و از بزرگواري علي عليه السلام در شگفت ماند، گرچه کينه‎هاي دروني او درمان نيافت.(7)

از اين الگوي رفتاري درس مي‎گيريم که:
- با دشمن شکست خورده بايد کريمانه رفتار کرد.
- و متناسب با شئون و آداب دشمن بايد با او رفتار نمود.
- و دل‎ها را بايد با محبت آرام کرد نه با کينه‎توزي.
- و هدف اساسي، هدايت دشمن است، نه خونريزي.

برخورد متناسب با شئون اسيران
فاتحان و لشگريان دنيا آنگاه که سرزمين را فتح مي‎کردند، يا لشگري را شکست مي‎دادند، به ارزش‎هاي اخلاقي توجهي نداشتند، عزيزان را ذليل و بزرگان قوم را به خاک ذلت مي‎نشاندند.

اما اميرالمومنين عليه السلام در برخورد با اسيران، رفتاري متناسب با آداب و رسوم و شئون ارزشي آنان مي‎نمود، و اجازه نمي‎داد با شاهزادگان و فرزندان بزرگان اقوام به گونه‎اي تحقيرآميز برخورد کنند، مانند:

الف- وقتي فرزندان و دختران و زنان پادشاهان ايران را پس از فتح ايران به مدينه نزد خليفه دوم بردند و آنها تصميم داشتند که اسيران را چون ديگر اسراء بفروشند يا به سربازان اهداء کنند، حضرت علي عليه‎السلام دخالت کرد و فرمود چنين رفتاري با بزرگان يک قوم ناپسند است، آنها را در ازدواج و انتخاب همسر آزاد بگذاريد.

ب- چون خليد (يکي از فرماندهان امام علي عليه السلام به استان خراسان رفت، و در نيشابور، شاهزادگان فراري ايران با ايشان نبرد کردند و شکست خوردند، خليد دختران و شاهزادگان ايران را به کوفه خدمت حضرت علي عليه السلام فرستاد.

امام آنان را در ازدواج و انتخاب همسر آزاد گذاشت و به سرپرست ايراني اسيران «نرسي» دستور خوشرفتاري و مهرباني داد تا متناسب شئون آنان به آنها لباس و غذا و مسکن دهند. (8)

عفو و بخشش دشمن
روزي ابوهريره (آن منافق دنياپرست که جعل حديث مي‎کرد تا رضايت خلفاء و معاويه را جلب کند)، خدمت حضرت علي عليه السلام رسيد و با الفاظي اهانت آميز به امام جسارت کرد، اما حضرت سکوت کرد و پاسخي نداد.

اما روز ديگر دوباره خدمت امام رسيد و تقاضاي کمک کرد. اميرالمومنين عليه السلام نيازهاي او را داد.

يکي از ياران امام اعتراض کرد، و گفت: يا اميرالمومنين اين مرد منافق است و ديروز به شما اهانت کرد، چرا به او اموالي مي‎بخشي؟

حضرت فرمود: من از خدا شرم مي‎کنم که ناداني او بر علم و عفو من و درخواست او بر کرم من غلبه کند. (9)


پي نوشت:
1- ناسخ التواريخ اميرالمومنين (ع)، ج 1، ص 249
2- کامل بهائي، ص 251، و ناسخ اميرالمومنين(ع)، ج 3
3- اسناد و مدارک اين خطبه به شرح زير است:
کتاب صفين، ص 201 و 208، نصر بن مزاحم (متوفاي 212 هـ) / شرح نهج البلاغه، ج 3، ص 325، ابن ابي الحديد (متوفاي 656 هـ) / منهاج البراعة، ج1، ص 264، ابن راوندي (متوفاي 573) / مروج الذهب، ج2، ص377، مسعودي (متوفاي346 هـ) / بحارالانوار، ج32، ص 442، ح 387- 394، مجلسي (متوفاي 1110 هـ) .

4- خطبه 51 نهج البلاغه معجم المفهرس مولف
5- کتاب صفين، ابن مزاحم، و شرح ابن ابي الحديد، ج1، ص329
6- ناسخ التواريخ اميرالمومنين(ع)، ج1، ص213
7- ناسخ التواريخ اميرالمومنين(ع)، ج1، ص 188 و 189، و مروج الذهب، ج2، ص 379، و الجمل شيخ مفيد ص221، و تاريخ طبري، ج3، ص547 و تذکرة الخواص، ص81
8- ناسخ التواريخ اميرالمومنين(ع)، ج1، ص221
9- کوکب دري، ج1، ص139