دومين دفتر از مجموعه «عزت شيعه» که «تاريخ شفاهيِ زندگي فرهنگي، اجتماعي و سياسي امام موسي صدر» را پي مي‌گيرد، بالاخره با لطف و عنايت خداوند متعال و پس از تجربه نشيب و فرازهاي فراوان، به همت انتشارات «صحيفه خرد» [1] در شهر مقدس قم منتشر شد. اين کتاب به ترتيب يک مقدمه، پنج بخش متوالي زندگي‌نامه، گفتگوها، پيوست‌ها، تصاوير، نمايه‌ها و نيز يک صفحه الحاقي شامل شجره‌نامه خاندان صدر را در بر دارد. اين کتاب داراي 686 صفحه، قطع آن وزيري و شمارگان چاپ اول آن دو هزار نسخه است. يادآور مي‌شود که دفتر اول اين مجموعه که در سال 1377 به همت انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم منتشر شده بود، به زودي همراه برخي اضافات تجديد چاپ خواهد شد.
مقدمه کتاب
آنچه اين دفتر به خوانندگان عزيز تقديم مي‌کند، متن کامل تعداد 25 گفتگوي ديگر نگارندگان با دوستان، نزديکان و همکاران امام موسي صدر است که در بازه زماني زمستان 1374 تا پاييز 1383 انجام گرفته است. در انتخاب کساني که طرف گفتگو قرار گرفتند، چون هميشه، تنها يک معيار وجود داشت: هر کس با امام صدر انس، تاريخ و نتيجتا روايتي براي گفتن داشت، بدون توجه به سلايق سياسي و جايگاه اجتماعي او، مشتاقانه آماده شنيدن سخنانش بوديم. اغلب گفتگوها در محل سکونت يا کار راويان انجام گرفت؛ شماري در قم و تهران، تعدادي در اصفهان و شيراز و بعضي در بيروت و صور. عزيزاني که با آنان به گفتگو نشستيم، تنها از سر محبت و عشق به امام صدر، و غالبا بي هيچ آشنايي قبلي، دعوت ما را پذيرا شدند. بخشهايي از سخنان اغلب اين وفاداران، سروده‌هاي دل آنان است در خلوت با خاطرات امام صدر و جويندگان راه و صد البته خود او، و ناگزير آميخته با اشک و آه فراق و انتظار.
ساختار و هندسه دفتر حاضر از پنج بخش اصلي تشکيل شده است:
بخش اول يا «زندگي‌نامه»، که طي آن برگ‌هايي از کارنامه زندگي امام صدر، در قالب يک «مقطع شمار» و يک مقاله، به طور گذرا ورق خورده است؛
بخش دوم يا «گفتگوها»، که درونمايه اصلي دفتر حاضر را تشکيل مي‌دهد؛ در ترتيب درج گفتگوها و تقدم و تاخر آنها، هيچ عاملي جز تاريخ معاشرت راويان با امام صدر و گاهشمار زندگي آن بزرگوار، مد نظر نبوده است. هر جا سخن راوي نيازمند توضيح، تدقيق يا مستند سازي بوده است، در پي‌نوشت روشن شده است. بخشي از پي‌نوشت‌ها، ناگفته‌هاي انباشته شده در سينه نگارندگان است که چون نمي‌‌دانند تا کي توفيق نوشتن دارند، از فرصت پديد آمده به تناسب بهره برده‌اند [2]. چه بسا برخي خوانندگان به مطالعه متن گفتگوها اکتفا و از رجوع به پي‌نوشت‌ها خودداري کنند. حال آنکه مدت و دقتي که صرف تحقيق در منابع و تنظيم پي‌نوشت‌ها شده، از نگارش متن گفتگوها کمتر نبوده است.
بخش سوم يا «پيوست‌ها» که طي آن، برخي نامه‌ها و اسناد تاريخي، که يا راويان اين دفتر را با امام صدر پيوند مي‌دهند، يا توسط اين عزيزان مورد استناد واقع شدند، يا در تشريح روايات آنان مفيد هستند، به ترتيب درج گفتگوها ارائه شدند؛
بخش چهارم يا «تصاوير» که جايش در دفتر اول «عزت شيعه» خالي بود، و تصاوير شخصي، خانوادگي و اجداد امام صدر، و نيز تصاوير مشترک آن بزرگوار با برخي راويان و چهره‌هاي مطرح شده توسط آنان را به نمايش گذاشته است؛
بخش پنجم يا «نمايه‌ها» که افزون بر اعلام، سه پاره مهم ديگر را در بر دارد: رجال‌نامه، که شرح حال مختصر برخي شخصيت‌هاي موثر اما ناشناخته ياد شده در اين دفتر را ارائه کرده است؛ گفتگونامه، که فهرست تفصيلي کليه گفتگوهاي انجام شده در چارچوب طرح «روايت صدر» تا کنون را ثبت نموده است؛ کتابنامه، که شناسنامه تمامي منابع و مآخذ دفتر حاضر را گرد آورده است؛
برگه الحاقي دفتر، شجره‌نامه خاندان شريف صدر را نشان مي‌دهد، که اجداد مرحوم آيت‌الله سيد صالح شرف‌الدين موسوي عاملي (1122-1217 ق.) و نيز فرزندان و احفاد ذکور آن بزرگوار را با يکديگر پيوند داده است؛ انسان‌هايي که به تعبير حکيم آلماني گوته در حق افلاطون، هر يک «اهل معنايي بودند که بر روي زمين سرگردان ماندند». همواره براي نگارندگان سوال بوده است که استاد سيد محمد علي جمالزاده و پدر ايشان مرحوم سيد جمال‌الدين واعظ اصفهاني، چگونه با امام صدر نسبت دارند؟ آيات‌الله سيد محمد صدر نخست‌وزير اسبق عراق و پدر ايشان علامه سيد حسن صدر، با امام صدر چه نسبتي دارند؟ آيت‌الله حاج‌آقا حسين خادمي و نيز آيات بزرگوار سيد مرتضي مستجابي و سيد مهدي صدرعاملي، با امام صدر چه پيوندي دارند؟ و بالاخره برجستگان امروز خاندان صدر در عراق، سيد مقتدي و پدر معظم او صدر ثاني، چه ارتباطي با آن بزرگوار دارند؟ شجره‌نامه تهيه شده، که ان‌شاء‌الله در آينده توسعه بيشتري خواهد يافت، اين قبيل سوال‌ها را به روشني پاسخ داده است.
گفتگوهاي دفتر اول «عزت شيعه»، عمدتا به روايت اقدامات امام صدر طي دهه‌هاي اول و خصوصا دوم اقامت آن بزرگوار در لبنان اختصاص داشت. آن اقدامات در قالب چند محور مهم زير قابل طبقه‌بندي بودند:
بازسازي هويت، انسجام و عزت تاريخي شيعيان لبنان؛
پرچم‌داري حرکت گفتگوي اديان و تقريب مذاهب؛
تکوين جامعه مقاوم و مقاومت لبناني عليه اسرائيل؛
حمايت از مبارزات مردم و گروه‌هاي فلسطيني عليه اسرائيل؛
حمايت از انقلاب اسلامي ايران؛
سرنوشت و پيگيري مسأله امام صدر
گفتگوهاي دفتر حاضر اگرچه در تکميل و تدقيق محورهاي فوق‌الذکر نيز سهمي وافر دارند، اما عمدتا محورهاي نوين زير را مورد توجه قرار داده‌اند، که بر اقدامات امام صدر طي دوران‌هاي اقامت در ايران، عراق و اولين دهه اقامت آن بزرگوار در لبنان پرتو مي‌افکنند:
تحصيلات و جايگاه حوزوي در ايران و عراق؛
اصلاح‌گري و نوانديشي ديني؛
تاسيس حوزه‌هاي علميه نوين در لبنان؛
گسترش مرزهاي نفوذ اسلام و تشيع به آفريقاي سياه؛
رسالت روحانيت، مرجعيت و رهبري شيعه؛
رابطه با دولت‌هاي عربي و نظام شاه؛
اخلاق سياسي؛
اگرچه هر يک از گفتگوها، نکات بديع و خاطرات منحصر به فردي را در باره امام صدر مطرح ساخته است، با اين حال ممکن است برخي روايات نيز در بعضي از آنها تکراري به نظر برسد؛ اين مطالب اگرچه به ظاهر تکرار است، اما در واقع نوعي تاکيد و تاييد از سوي شاهدان عيني و معاشران امام صدر است که حقايق تاريخي را مستندتر و متواتر مي‌سازد.
گفته‌اند سقراط پرسشگر موفق را کسي مي‌دانست که با طرح سوال‌هاي حساب شده و متنوع، پاسخ‌دهنده را به شکافتن حقايقي کشاند که در پي کشف آن است. نگارندگان نيز با تواضع، در پي اين انديشه بودند. کيفيت و تنوع سوال‌هايي که با راويان مطرح شد، نه تنها در کيفيت و جهت‌گيري روايت‌ها موثر بوده است، که صد البته از دل‌مشغولي‌ها و علايق قلبي نگارندگان نيز متاثر. اگرچه در گفتگو با راويان دفتر حاضر به قدر امکان تلاش گرديد تا تمامي محورهاي نوين فوق‌الذکر مورد کند و کاو قرار گيرد، اما صادقانه اعتراف داريم که به سبب پاره‌اي دغدغه‌ها، برخي موضوعات را مورد توجه مضاعف قرار داديم:
از جايگاه حوزوي، فقهي، فلسفي و اجتهادي امام صدر بيشتر سوال کرديم، چون آن را پشتوانه اصلي دردمندي‌ها و افکار ناب و اصلاح‌گرانه آن بزرگوار در عرصه‌هاي فرهنگي، اجتماعي، اقتصادي و سياسي جامعه اسلامي امروزمان مي‌دانيم؛ در باره اين موضوع بيشتر سوال کرديم، چون برخي حاکمان، حوزويان و روشنفکران را از طرح ابداعات، نوانديشي‌ها و راهکارهاي پيشنهادي ايشان هراسان و به همين سبب، منکر اصالت آنها يافتيم؛ در باره اين موضوع بيشتر سوال کرديم، چون مثل بسياري بزرگان باور داريم، که ابعاد فقهي و فلسفي شخصيت امام صدر، تحت الشعاع عظمت اخلاقي، اجتماعي و سياسي ايشان قرار گرفته است ...
از اخلاق سياسي و جلوه‌هاي متنوع آن، خصوصا صبر، انصاف، جوانمردي، احترام و مهرورزي امام صدر با منتقدان، مخالفان و حتي دشمنانشان، بيشتر سوال کرديم؛ چون آن را از رموز موفقيت آن بزرگوار در ديار غربت لبنان يافتيم، و نيز فقدانش را از اسباب سقوط گروه‌ها و برخي شخصيت‌هاي سياسي حتي صالح کشورمان، در ديده مخاطبان آشنا و افکار عمومي مردم؛ امام صدر اگرچه قانون را بر تمامي شئون جامعه حاکم مي‌شمارد، اما هرگز آن را به کمين‌گاهي براي شکار مخالفان بدل نساخت، و نه هنگام وضع و نه زمان اجراي آن، غنچه‌‌هاي محبت و ديگر ابعاد عواطف انساني را زير چکمه‌هاي آن له نکرد. از اخلاق سياسي و منحصر به فرد امام صدر بيشتر سوال کرديم، چون الگو برداري از آن را تنها راه راهبري جامعه به سوي اعتماد، نشاط، انسجام و اقتدار ملي مي‌دانيم ...
از سرنوشت و روند پيگيري مسأله امام صدر بيش از پيش سوال کرديم؛ چون با کشف شواهد تازه [3] بر اين اعتقاد راسخ‌تر شديم، که اراده‌اي شوم در منطقه و جهان، با بکارگيري برخي محافل قدرت در سوريه، بعضي گروه‌هاي فلسطيني، پاره‌اي گروه‌هاي لبناني و نيز برخي جريانات موالي و معارض نظام شاه در ايران، رژيم معمر قذافي را در اجراي عمليات ربايش، اسارت و پنهان‌سازي حقيقت، تشويق، هدايت و ياري کرده است؛ از اين موضوع بيش از پيش سوال کرديم، چون به رغم گذشت قريب سه دهه از ربوده شدن امام صدر، و به رغم جابجا شدن ده‌ها دولت و پارلمان در ايران و لبنان، و با وجود سال‌ها تلاش مراجع، نخبگان و دوستداران ايشان، کمترين نشانه‌اي از اصلاح و سامان‌يابي روند پيگيري در افق نيافتيم؛ و بالاخره در باره اين موضوع بيش از پيش سوال کرديم، چون مانند گذشته و بلکه بيش از آن، به امکان حيات امام صدر خوشبين و اميدوار هستيم ...
درونمايه دفتر حاضر نيز چونان دفتر پيشين، اصيل و دست اول است؛ کليه گفتگوها، در چارچوب طرح «روايت صدر» و متناسب با امکانات متواضع آن، طراحي، اجرا، پياده، ترجمه، تنظيم و ويرايش شدند. نامه‌ها و اسناد، تدريجا و طي سال‌ها، با مراجعه مستقيم به صاحبان آنها گردآوري شده است. رجال‌نامه و شجره‌نامه، با تتبع صبورانه در کتب رجال و انساب، استخراج و تنظيم شدند. هيچ جزئي از اجزاء دفتر حاضر، با ارجاع يا بدون آن، از جايي به عاريت گرفته نشده است و سپاس خداوند متعال را، که چنين هنري از عهده نگارندگان ساخته نيست.
پيش از چاپ دفتر حاضر، برخي گفتگوها يا پاره‌هايي از آنها، به مناسبت يا بنا بر ضرورت، از سوي نگارندگان در اختيار بعضي موسسات، مطبوعات يا سايت‌هاي اينترنتي قرار گرفته و منتشر شده است. مواردي که چنين بوده است، ذيل صفحه آغازين آنها قيد شده است.
تهيه دفتر حاضر نيز مانند هر کتاب و دفتر ديگر، بدون مساعدت پاره‌اي دوستان امکان‌پذير نبوده است: قبل از هر چيز بايد از اعضاء محترم خانواده امام صدر، خصوصا آقايان سيد صدرالدين صدر، مهدي فيروزان و خانم‌ها سيده رباب صدر (شرف‌الدين) و سيده حوراء صدر (فيروزان) صميمانه تشکر کنيم. اين عزيزان بودند که فرصت حضور در برخي کنفرانس‌هاي «کلمه السواء» و نتيجتا امکان ديدار و گفتگو با دوستان امام صدر در لبنان را براي نگارندگان فراهم نمودند. همچنين اين عزيزان بودند که اغلب تصاوير کتاب حاضر را سخاوتمندانه در اختيار نگارندگان قرار دادند.
از آيت‌الله حاج شيخ محمود خليلي، يار با وفا و سفير شايسته امام صدر در ايران نيز تشکر مي‌کنيم، که با بيان خاطرات و ارائه توضيحات و راهنمايي‌هاي ارزشمند و منحصر به فرد خود، نگارندگان را در تدقيق، «تعديل» و تکميل دفتر حاضر ياري نمودند. در هر مرحله از راه که تصادم روايات راويان فهم برخي وقايع را بر نگارندگان ناممکن مي‌ساخت، توضحيات روشنگر ايشان بود که از راه مي‌رسيد و مسير درست را نشان مي‌داد. بي مبالغه مي‌گوييم که در جمع ياران و دوستداران امام صدر در ايران، از نظر وفاداري، اخلاص، دلسوزي و احساس مسئوليت نسبت به آن بزرگوار، کمتر کسي را چون ايشان يافتيم.
دوست عزيزمان حاج علي جابر، بدون شک ديني بزرگ بر گردن نگارندگان و خوانندگان دفتر حاضر دارد؛ کليه گفتگوهاي لبناني اين دفتر، با راهنمايي، هماهنگي، همراهي و مساعدت اين دوستدار مخلص امام صدر انجام گرفت. روزهاي متوالي خيابان‌هاي بيروت، جبل و صور را زيرپا گذاشتيم که اگر هفته‌ها و ماه‌ها نيز به طول مي‌انجاميد، قطعا در کنارمان بود. از صميم قلب مي‌گوييم که دوستي با اين برادر بسيجي لبناني، از بهترين پاداش‌هاي نگارندگان در پيگيري مسأله امام صدر بوده است.
دوستان عزيز، حجت‌الاسلام سيد مصطفي مطبعه‌چي، عليرضا محمودي و مهندس سيد مجتبي موسوي نيز که محققاني دردمند و نکته‌سنج هستند، در تهيه اين دفتر سهم بسزايي دارند. برخي گفتگوهاي ايراني اين دفتر، با راهنمايي، هماهنگي يا همراهي اين برادران انجام گرفت. از برکات دوستي با اين برادران، دسترسي به پاره‌اي کتاب‌ها و مقالات مورد نياز و نيز آشنايي با بعضي پژوهشگران فاضل بود که کار تکميل پي‌نوشت‌ها، پيوست‌ها و نمايه‌هاي انتهاي دفتر را تسهيل نمود. دو برادر اخير، به رغم مشغله‌هاي تحصيلي فراوان، از سر لطف متن کامل دفتر حاضر را خواندند و همه درايت فاضلانه خود را در خدمت تدقيق، تکميل و اصلاح آن بکار بردند.
از مورخ گرانقدر حجت‌الاسلام و المسلمين شيخ ناصرالدين انصاري قمي نيز تشکر مي‌کنيم که با در اختيار نهادن عزيزترين کتب رجالي و انساب خود، تهيه شجره‌نامه خاندان صدر را براي نگارندگان ممکن نمود. از آيت‌الله سيد محمد علي روضاتي و استاد بزرگوار حجت‌الاسلام و المسلمين رسول جعفريان نيز بايد ياد کنيم که با تدوين و انتشار نسب‌نامه ارزشمند خاندان روضاتيان، سنت حسنه شجره‌نامه نويسي را احياء و ما خوانندگان کتاب جذاب «اسنادي از خاندان روضاتيان» را با چند و چون آن آشنا کردند.
و بالاخره آنکه در اين دفتر اگرچه از علو شخصيت امام صدر سخن در ميان است، اما نه مي‌خواهيم از آن بزرگمرد افسانه بسازيم، و نه چنين کاري را خدمت به امروزيان، آيندگان و حتي خود آن بزرگوار مي‌دانيم. امام صدر اگرچه يک انسان کامل بود، اما کاملا نيز يک انسان بود. راي آن بزرگوار را، هرچند حقيقتا بحرالعلومي بود و جامع الفنون، اما هرگز رأي آخرين نمي‌دانيم؛ در باره شخصيت امام صدر پژوهش مي‌کنيم، تا با استنباط الگوهاي رفتاري ايشان و نيز با فهم منطق و اصول ارزشي حاکم بر آنها، مشعلي فرا روي راه امروزيان و آيندگان روشن سازيم؛ مشعلي که نه خود آن، که حقيقت انتهاي راه فرا روي آن قداست دارد.
خداوند متعال را بي نهايت شاکريم که به ما توفيق داده است، در حالي‌که هرگز خود را درخور نمي‌ديده و نمي‌بينيم، در بحر بي‌کران محبت امام صدر غوطه‌ور باشيم. از خداي بزرگ مي‌طلبيم تا سخنان از دل برخاسته راويان بزرگوار اين دفتر کمک کند، فريادهاي امام صدر در فضاي اين مرز و بوم طنين‌انداز شود، دردهاي آن بزرگوار در جان بي‌دردان جامعه زنده گردد، هشدارهاي ايشان ديدگان حوزويان عزيزمان را بازتر کند، ايمان ايشان به کرامت انسان مطمح نظر مردم و خصوصا مسئولان محترم قرار گيرد، تجربيات ايشان به رساله‌ها کشانده شود و حماسه‌هاي ايشان به زيباترين وجه حماسه‌سرايي گردد.
محسن کماليان، علي اکبر رنجبر کرماني
[1]. علاقمندان مي‌توانند با شماره تلفن 7832198 در شهر مقدس قم (0251) تماس بگيرند.
[2]. مسئوليت کليه مطالب مندرج در پي‌نوشت‌هاي اين دفتر به عهده نگارنده اول است.
[3]. ر.ک. به مقاله مورخ 3/1/84 نگارنده تحت عنوان «کنکاشي در اسرار ربوده شدن امام موسي صدر؛ 1- همدستان منطقه‌اي قذافي» در سايت‌هاي «بازتاب»، «پايگاه اطلاع‌رساني امام موسي صدر» و «در جست‌وجوي امام موسي صدر».
