گزارش تصویری/فرهنگ، آداب و آیین گلستانی‎ها در عزاداری امام حسین(علیه السلام)

در این ایام در همه شهرها و روستاهای گلستان در غم و ماتم فرو رفته و اقشار جامعه با پوشیدن لباس مشکی و آویز کردن پرچم سیاه برسر درب خانه و مکان کسب تجاری، سر درب مساجد و حسینیه‎ها خود را در ایام سوگواری سهیم می‎دانند.

در استان گلستان اقوام متعددی چون بومی‎ها، شاهرودی، کاشمری و نیشابوری، ترک، قزاق، قزلباش، سیستانی، بلوچ، مازنی و... در کنار یک دیگر زندگی مسالمت‎آمیزی دارند. این اقوام در ایام محرم با عادات و آداب خود به عزاداری می‌پردازند که در ادامه، مراسم مشترک و عمده آنها بیان می‎شود:

روضه‎خوانی:

تکایای موجود در محلات قدیمی و بازارهای شهرها قدیمی به ویژه در گرگان نشان از آن دارد که معمولا در هر محله‎ای یک تکیه وجود دارد و عزاداران شب‎ها در تکیه گردهم جمع می‎شوند و به عزاداری می‎پردازند.

همچنین برخی از ساکنان هر محله منبر کوچک دو پله‎ای در خانه دارند که در طول دهه و روز اربعین، در بزرگ‎ترین اتاق منزل قرار می‎دهند تا با واعظی که از قبل از فرارسیدن محرم با او هماهنگ کرده‎اند بیاید و پس از سخنرانی به ذکر مصایب و مناقب امام حسین(علیه السلام) و یارانش بپردازند.

در این مراسم عمدتا زنان محل حضور می‎یابند و زنانه است اما در روستاها روضه‎خوانی‎های خانگی توسط افراد متمول روستا دایر می‎شود و در نوبت صبح و و یا عصر پیش از نماز مغرب و عشاء است. ساکنان این استان بر این باور هستند که روضه‎خوانی در منازل موجب برکت مال و نزول نعمت می‎شود به همین دلیل افرادی که نذر روضه‎خوانی دارند اقدام به این کار می‎کنند و واعظ را به خانه دعوت می‎کنند تا از اول تا دهم محرم روضه در منزل ایشان دایر شود.
نذورات ماه محرم:

نذر کردن در استان گلستان اشکال گوناگون دارد نذر قربانی کردن گوسفند هنگام ورود علم، نذر قربانی کردن گوسفند در روز عاشورا و تحویل به مسجد و یا تکیه محل برای استفاده در غذای حسینی، دخیل شدن در خرج و مخارج ایام محرم به صورت پول نقد یا جنسی که متداول‎ترین آن برنج و گوشت است.

برخی افراد ابتدا نذر می‎کنند تا حاجت‎شان برآورده شود و بعضی بعد از برآورده شدن حاجت‎شان نذر می‎کنند. بعضی نیز در روز هفتم ماه محرم هنگام بستن علم نیت می‎کنند و روسری دور علم می‎پیچند و اسفند دود می‎کنند و از خدای خویش طلب مغفرت می‎کنند.

این گونه نذورات در اعتقادات آنها نقش به سزایی دارد و معتقد هستند که در این ایام حاجت‎شان بیشتر و زودتر نسبت به ایام برآورده می‎شود.

تعزیه و شبیه‎خوانی:

تعزیه‎خوانی و شبیه‎خوانی از جمله آداب ماه محرم بوده است که متاسفانه امروزه به فراموشی سپرده شده و تعزیه‎خوانان زبردست و مهار دار دنیا را وداع گفته‎اند.

در استان گلستان دو دسته تعزیه‎خوانی و شبیه‎خوانی وجود داشته است دسته‎ای ساکن شهر و روستای خود بودند که بیشتر در تاسوعا و عاشورا و اربعین حسینی اقدام به اجرای تعزیه‎خوانی و شبیه‎خوانی می‎کردند.

در تعزیه روز عاشورا در یکی از میادین بزرگ شهر و یا روستا مردم گرد می‎آمدند و تعزیه‎خوانان به دو گروه اتقیا و اشقیا تقسیم می‎شدند و حوادث روز عاشورا را بازخوانی می‎کردند. آنها با نصب خیمه و خراب کردن بعضی از خیمه‎ها مجلس عزاداری را جلوه‎ای خاص می‎بخشند. شخصیت‎هایی چون شیر و مرد درویش نیز در تعزیه حضور داشته‎اند که شیر به هنگام ورود سیدالشهدا(علیه السلام) به میدان نبرد وارد می‎شد و از رفتن ایشان ممانعت می‎کردند.
درویش نیز با لباسی یک دست سفید پس از شهادت امام حسین(علیه السلام)  وارد صحنه می‎شد و به ذکر مصیبت می‎پرداخت مردم در کاسه پر از آب او سکه نذری می‎انداختند. همچنین به هنگام وارد شدن حضرت به میدان خانواده‎ها فرزندان خردسال خود را از زیر شکم ذوالجناح عبور می‎دادند و این کودکان در چکمه‎های فردی که شخصیت امام حسین(علیه السلام) را اجرا می‎کند پول به خاطر قبولی نذرشان می‎انداختند.

مراسم علم‎بندان:

یکی از نشانه‎های مهم کربلا، علم و یا طوق است که مردم گلستان در عصر روز پنجم محرم مراسم علم یا طوق‎بندان را اجرا می‎کنند. دسته‎های عزاداری- که هر مسجد، هیئت و دسته‎ای برای خود یک علم دارد- علم را در خیابان‎ها و کوچه‎های اطراف می‎گردانند.

هنگام شکل‎گیری دسته‎ها، ابتدا علم و پرچم‎ها را پیشاپیش دسته به حرکت در می‎آورند و پشت سر آنان سینه زنان به صورت دایره‎وار به حرکت خود ادامه می‎دهند و پشت سر مردان، زنان و کودکان حرکت می‎کنند و اشعاری که از سوی مرثیه‎خوانان خوانده می‎شود به طور همصدا می‎خوانند.

دسته به هر خانه‎ای که می‎رسند اگر اهالی آن خانه نذری داشته باشند دستمال، روسری و یا شالی به علم می‎بندند و اسفند دود می‎کنند که به این کار علم‎بندان می‎گویند.

همچنین برخی از خانواده‎ها اگر نذر داشته باشند، به هنگام ورود علم گوسفند قربانی می‎کنند.

روز تاسوعا:

دسته‎های عزاداری در عصر روز تاسوعا مهیا می‎شوند و در خیابان‎ها و کوچه‎ها به ویژه به زنجیرزنی می‎پردازند. سپس مراسم پامنبری آغاز می‎شود و تا نماز مغرب و عشا ادامه دارد. در مراسم مذکور که تنها در محلات قدیمی گرگان برگزار می‎شود خانه‎های گرگانی منبر خود را بیرون از درب منزل قرار می‎دهند.

تا هرکسی نذری دارد شمعی روشن کند و بر روی آن قرار دهد. گرگانی‎ها اعتقاد دارند اگر کسی شمع روشن کند و بر روی چهل منبر بگذارد حاجتش برآورده می‎شود همچنین پختنی ویژه روز تاسوعا قورمه‎سبزی است.

پخت حلیم نیز در عصر تاسوعا توسط زنان انجام می‎شود و پس از آماده شدن حلیم را تقسیم می‎کنند.

گفتنی است عزاداران به سر دیگ حلیم یک دیگر می‎روند و اندکی آن را هم می‎زنند و پای دیگ شمعی برمی‎افروزند تا حاجت‎شان برآورده شود.

روز عاشورا:

مردم شب پیش از عاشورا تا صبح در مساجد و تکایا بسر می‎برنند و به یاد شب وداع امام حسین با یارانش تا پاسی از شب به عزاداری و قرآن خوانی مشغول هستند. صبح این روز پیش از نماز صبح و برآمدن خورشید، مردمی که در مسجد هستند همراه با علم مسجد و یا تکیه به خیابان‎ها و کوچه‎ها روانه می‎شوند. زنان نیز از خانه به این دسته ملحق می‎شوند و این بیت را با حزن و اندوه و سینه زنان اعم از زن و مرد می‎خوانند:

ای صبح روسیاه به چه روی می‎شود سپید

امروز حسین تشنه لب می‎شود شهید

و هرچه به وقت اذان صبح نزدیک می‎شوند دسته سینه‎زنی آرام‎آرام به مسجد برمی‎گردد تا نماز صبح را به جماعت اقامه کنند. پس از آن، در مسجد و یا تکیه به عزاداران صبحانه می‎دهند و حدود ساعت هشت صبح دوباره عزاداران در مسجد دور هم گرد می‎آیند و دسته زنجیرزنی تشکیل می‎شود.

این دسته به همراه دیگر عزادارانی که آنها را همراهی می‎کنند به منزل چند تن از اهالی می‎روند که سفره پذیرایی از عزاداران حسینی را از قبل مهیا کرده‎اند. شیربرنج تنها غذایی است که عزاداران در چنین مراسمی نوش جان می‎کنند.

سپس دسته به زیارت اهل قبور و درگذشتگان می‎روند.

مراسم باشکوهی است که هر شهر و روستایی اقامه می‎شود در عصر روز عاشورا گروه تعزیه‎خوانی به اجرای تعزیه روز عاشورا می‎پردازند.
شام غریبان آخرین مراسم دهه محرم محسوب می‎شود که با اقامه نماز مغرب و عشا آغاز می‎شود. پس از آن، دسته سینه‎زنی حرکت خود را شروع می‎کنند و با رفتن به محلات و کوچه‎های مختلف شهر و روستا با حضرت زینب(علیه السلام) و کاروان کربلا همراهی و همدلی می‎کنند و از مردم کوفه تبری می‎جویند.

در این مراسم مردان به دو دسته تقسیم می‎شوند بیت اول یک رباعی را دسته اول و بیت دوم را دسته دیگر می‎خوانند.

در بخشی از مراسم به آرامی می‎نشینند، بر سر می‎زنند و می‎خوانند:

آه و وایویلا زاده زهرا              مگر امشب شام غریبان است

و آن گاه با با ضربات کوبنده ایستاده بر سینه می‎زنند:

جوانان بنی‎هاشم بیایید علی را بر دو خیمه رسانید       یا حسین

شمر ستمگر با تیر و خنجر آمد به دشت کربلا         الله اکبر یا حسین

در هنگام برگزاری مراسم شب غریبان، مراسم دسته چوبی برگزار می‎شود و اعتقاد دارند وقتی خبر شهادت امام حسین(علیه السلام) به مردم ایران رسید چون اسلحه خاصی نداشتند به خونخواهی آن حضرت چوب برداشته قیام کردند.

اربعین حسینی: