شیعه نیوز | نتایج یک پژوهش جدید از بررسی تاثیر تحریم‌ها اقتصادی بر وضعیت سلامت مردم و نظام سلامت ایران نشان می‌دهد که روند مرگ و میر بیماران به ویژه درباره بیماری‌های خاص و صعب‌العلاج شیب صعودی داشته است.
به گزارش «شیعه نیوز»، شاید یکی از بدترین اتفاقاتی که طی چند سال اخیر به دلیل تحریم‌های ظالمانه رخ داده، این بوده که خانواده‌ها با وجود چند بیمار، کسی که وضعیت وخیم‌تر از همه داشته را در اولویت درمان قرار داده‌اند و سایر اعضای بیمار خانواده در سایه قرار گرفته‌اند، برخی دیگر هم که همزمان به چند بیماری مبتلا بوده‌اند، درمان بیماری‌ای را پیگیری کرده‌اند که بیشتر عذاب‌شان می‌داده. آنهایی هم همزمان چند دارو مصرف می‌کردند، دارویی را در اولویت قرار داده‌اند که از همه لازم‌تر بوده.
این خلاصه‌ای از نتایج یک پژوهش چند ساله درباره آثار تحریم‌ها روی زندگی بیماران ایرانی است که به دلیل افزایش هزینه و در دسترس نبودن داروها ناچار شده‌اند قید درمان‌شان را بزنند و در نشست خبری با موضوع «پژوهش بین‌المللی با موضوع سنجش تاثیر تحریم‌های ناعادلانه دو دهه گذشته بر سلامت شهروندان ایران» مطرح شد. پژوهشی که به درخواست وزارت بهداشت از سوی اساتید و پژوهشگران دانشگاه علوم پزشکی تهران و با حمایت موسسه نیماد انجام شده و در انجام آن اساتید بین‌المللی از دانشگاه‌های بیله‌فلد آلمان و هاروارد هم حضور داشته‌اند.
نتیجه تحریم، بی‌عدالتی است
دکتر امیرحسین تکیان، معاون پژوهشی مرکز تحقیقات عدالت در سلامت در ابتدای این نشست با بیان این که در پژوهش، تاثیر تحریم‌ها از جنبه‌های مختلف بررسی شده، بیان کرد: این پژوهش در پاسخ به این سوال بود که آیا می‌توان با اعداد و رقم تاثیر منفی تحریم‌ها را بر سلامت شهروندان ایرانی بررسی کرد. نکته اصلی اینجاست که وقتی تحریم‌ها رخ می‌دهد حاصل آن بی‌عدالتی است. یعنی برخی افراد هستند که صدایشان به گوش کسی نمی‌رسد و بیشترین آسیب را می‌بینند. بدون این که لزوما این آسیب‌ها مستندسازی شود. در دورانی که کشور ما تحت شدیدترین فشار اقتصادی و تورم‌های افسارگسیخته و... قرار داشته و دارد، تحریم هم آثار منفی بیشتری داشته است.
در ادامه این نشست دکتر کرمر، استاد دانشگاه بیله‌فلد آلمان مباحثی را پیرامون تحریم‌ها مطرح کرد که تکیان در ترجمه بخشی از صحبت‌های این پژوهشگر بین‌المللی بیان کرد: ابزارهایی وجود دارد که ملت‌ها از طریق دیپلماسی، اقدامات نظامی، تهدیدات و تحریم‌های اقتصادی، تاثیرگذاشتن بر تولید کالاها و... تحت فشار قرار بگیرند. به عنوان مثال در کشوری مثل ونزوئلا این تحریم‌ها باعث شده که درمان دیالیز، پیوند اعضا، ورود تجهیزات پزشکی و... تحت تاثیر قرار بگیرد. ایران هم با این مسائل مواجه شده که خروجی‌هایی را بر سلامت داشته است.
او با بیان این تحریم‌ها بر خروجی نظام سلامت تاثیرگذار است، افزود: مهم‌ترین خروجی نظام سلامت ما امید به زندگی و مرگ و میر کودکان است. همین حالا هم داده‌های فراوانی داریم که میزان هزینه‌هایی که برای نظام سلامت داریم کاهش پیدا کرده. حدود 6 سال پیش که اوج اختصاص بودجه از تولید ناخالص ملی بود، چیزی حدود 9درصد از جی دی پی (GDP) 500 میلیون دلاری صرف هزینه سلامت شد اما این عدد اکنون به زیر 5 و به گفته برخی به زیر 4درصد رسیده است.
تکیان از تاکید کرمر بر این که تاثیر تحریم‌ها در کشورهای مختلف متفاوت است خبر داد و گفت: کشورهای با درآمد متوسط وضعیت متفاوت‌تری نسبت به کشورهای با درآمد کم یا فقیر دارند. ایران هم جزو کشورهای دارای درآمد متوسط رو به پایین است و به دلیل سرمایه‌گذاری‌هایی که در گذشته وجود داشته، تاثیر تحریم‌ها در آن نسبت به کشورهای فقیر متفاوت بوده است. اما زمانی که تحریم‌ها طولانی‌تر می‌شود، تاثیر آنها هم به تدریج افزایش پیدا می‌کند. تاثیر تحریم قطعا در سال 2020 نسبت به 2021 میلادی متفاوت است چون به یکباره سیستم‌ها به حالت فرسایشی می‌رسند.
وی تاکید کرد: وظیفه داریم که نتایج پژوهش را در اختیار سیاستگذاران بگذاریم چون تاثیر تحریم‌ها می‌تواند در یک زمان به شکل تراکمی خودش را نشان دهد و این مساله بر افرادی که از اقشار فرودست‌تر جامعه هستند، بیشتر خواهد بود.
دروغ است که حوزه سلامت تحریم نیست
دکتر علیرضا اولیایی منش، رئیس مرکز تحقیقات عدالت در سلامت در ادامه درباره اهداف اجرای این پژوهش بیان کرد: در سال ۹۹ معاونت پژوهشی وزارت بهداشت درخواست انجام یک پژوهش اساسی و بین‌المللی در حوزه تحریم داشت تا بررسی کنیم که وضعیت ما در دوران‌های مختلف تحریم، به ویژه دو دوره اخیر سال‌های ۸۹ تا ۹۳ و از سال ۹۷ به بعد چگونه بوده است. همان زمان یک تیم پژوهشگر در این باره از اساتید داخلی و خارجی تشکیل و اثرات دو دهه تحریم‌های شدید بر سلامت مردم بررسی شد.
وی با بیان این که آخرین دیتاهای این پژوهش برای سال 2019 است، ادامه داد: از اوایل انقلاب کشور ما با تحریم‌هایی مواجه بوده اما طی دو دهه اخیر این تحریم‌ها شدت گرفته است. ادعایی هم مطرح است که سلامت مردم و کالاهای مرتبط با سلامت تحت تحریم نیست اما کسانی که در جریان امور هستند و در حوزه‌های دارو و تجهیزات و سایر ملزوماتی وارداتی فعالیت می‌کنند، فعالیت‌شان به شدت تحت تاثیر تحریم‌هاست، به ویژه در بحث بانکداری و انتقال پول که مجموعه تعاملات و دسترسی‌های مردم را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
درباره ام‌اس به روز نیستیم
دکتر محمدعلی صحراییان، رئیس پژوهشکده علوم اعصاب هم در ادامه این نشست از انجام یک پژوهش دیگر درباره تاثیر تحریم‌ها بر بیماری ام‌اس خبر داد و گفت: روزانه ۳۰ بیمار مبتلا به ام‌اس را معاینه می‌کنم با یک مساله جدی مواجه بودم، ترس و اضطراب این بیماران از تحریم‌ها. آنها نگران بودند که آیا داروهایشان را در دسترس خواهند داشت؟ داروهای این بیماران خاص است و به صورت سهیمه‌بندی شده عرضه می‌شود. برخی از بیماران از من درخواست می‌کردند که داروهای آنها را بیشتر تجویز کنم تا ذخیره داشته باشند.
صحرائیان به افزایش استرس و اضطراب در این بیماران اشاره و عنوان کرد: برای این بیماران هیچ چیزی بدتر استرس و اضطراب نیست. به همین دلیل تصمیم گرفتیم یکی از جنبه‌های آثار تحریم بر این بیماران که همان استرس هست را مورد بررسی قرار دهیم. در بسیاری از موارد همه بحث این است که تحریم باعث می‌شود که منابع دسترسی به داروها کمتر شود یا بر سلامت افراد تاثیر بگذارد. اما ترس از نبود دارو یا داروی بی‌کیفیت هم این ترس و استرس را افزایش می‌دهد. بیماران دائم نگران هستند که از دسترسی به داروی باکیفیت محروم شوند.
او با اشاره به یکی از آسیب‌های جدی تحریم درباره بیماران و نظام سلامت بیان کرد: تحریم منابع مالی را کم می‌کند چون طبیعی است که درآمد کشور کم شود. قیمت‌ها را افزایش می‌دهد و بیماران نمی‌توانند داروی اصلی و اساسی را دریافت کنند. قسمت سوم هم که کمتر به آن پرداخته شده و جا دارد که توجه بیشتری شود، این است که تحریم سیستم تامین‌کننده را از یک مجموعه قابل اعتماد به غیرشفاف تبدیل می‌کند و مردم نسبت به چنین سیستمی بی‌اعتماد می‌شوند. همه این نگرانی را دارند که داروی تولیدشده در کشور کیفیت خوبی دارد یا ندارد، چون این سوال مطرح است که آیا تولیدکنندگان توانسته‌اند از یک منبع خارجی قابل اعتماد و باکیفیت ماده اولیه تامین کنند یا خیر.
رئیس پژوهشکده علوم اعصاب درباره نتایج پژوهش توضیح داد: در این مطالعه ما از ۱۰۳۹ بیمار مبتلا به ام‌اس (۸۰ درصد زن و ۲۰ درصد مرد) سوال کردیم که میزان اضطراب ناشی از تحریم‌ها را در درجه‌بندی کم، متوسط و زیاد ذکر کنند. متوسط سن این افراد ۳۶ سال و طول زمان بیماری در آنها 7 سال بود. ۶۳ درصد بیماران ازدواج کرده بودند.
به گفته این پزشک نتایج پژوهش نشان داد ۸۳ درصد بیماران نگران داروهایشان بودند و ۷۱ درصد بیماران هم نگران تغییر دارو از خارجی به ایران. 80 درصد بیماران استرس دارو در آینده را داشتند و 40 درصد نگران قطعی دارو به دلیل مشکلات تحریم.
وی با بیان این که افزایش هزینه‌ها، محرومیت از داروهای جدید، افزایش هزینه‌های آزمایشگاهی و روانپزشکی دیگر استرس این بیماران بود، افزود: آنها تا ۲۰۱۸ داروهای بروز دنیا را به فاصله یک تا دو سال در اختیار داشتند اما از سال ۲۰۲۰ به بعد تقریبا دیگر هیچ یک از داروهای تایید شده جدید در اختیار آنها قرار نگرفته، نه تولید داخل شده و نه این داروها وارد فهرست دارویی برای تامین شده است. ما درباره این بیماری به روز نیستیم.
این پزشک از دست دادن شغل و کاهش تغذیه را دیگر عوامل نگران کننده مطرح شده از سوی این بیماران عنوان کرد و گفت: بسیاری از این بیماران عنوان کردند با وجود مشکلات اقتصادی، زمانی که یک مجموعه اقدام به تعدیل می‌کرد، آنها در اولویت این اخراج شغلی بودند.
به گفته صحرائیان بیماری ام‌اس مرتبط با استرس است و اگر بیمار با این شرایط زندگی کند درمان به خوبی پیش نمی‌رود. مثلث درمانی ام‌اس، دارو، آرامش و ورزش است و اگر آرامش برقرار نباشد، انتظار خوبی نمی‌توان از روند معالجه داشت.
او از انجام مطالعاتی در دیگر شهرها هم خبر داد و گفت: در آذربایجان شرقی، 300 بیماری ام‌اس مورد بررسی قرار گرفتند و نشان داده شد که هزینه‌های زندگی 15 درصد و شاخص فقر 14 درصد در بیماران ام‌اس طی یکسال به دلیل اثرات مستقیم تحریم‌ها افزایش پیدا کرده است. مطالعه دیگر در شهر شیراز هم نشان داد که دسترسی به برخی داروها کاهش یافته است. 37 درصد بیماران اعلام کرده بودند که برای پیدا کردن دارو دچار مشکل شده‌اند و 15 درصد بیماران هم از دسترس نبودن داروها خبر داده و این که مجبور شده‌اند آنها را تغییر دهند. 72 درصد بیماران هم مجبور به تغییر دارو شده‌اند. کمبودهای طولانی و کوتاه‌مدت داروها هم وجود داشته که باعث شده پزشکان اقدام به تغییر داروی بیماران کنند.
صحرائیان اظهار کرد: در سال 2016 از 73 قلم کمبود دارویی حدود 44 درصد جزو داروهای EML بوده‌اند. داروهایی که بر اساس تاکید سازمان جهانی بهداشت باید در هر کشوری دسترس باشد. زمانی که EML کاهش پیدا می‌کند یک نگرانی مهم است.
رونمایی از پژوهش توسط چند نفر از پژوهشگران آن انجام شد اما پیش از آن اولیایی منش اولیایی‌منش، رئیس مرکز تحقیقات عدالت در سلامت گفت: این پژوهش با مرور منابع داخلی و خارجی انجام شده است. البته در داخل کشور مطالعه چندانی درباره این تحریم‌ها وجود نداشت و همین مساله کار را سخت‌تر می‌کرد. مطالعه هم به صورت کمی و کیفی (گفتگو با با بیماران، سیاستگذاران حوزه سلامت و ارائه‌دهندگان خدمت در حوزه سلامت درباره تاثیر تحریم‌ها بر سلامت مردم و نظام سلامت) انجام شد و دوره زمانی آن هم در سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۰ میلادی بوده است.
دکتر مرتضی محمدزاده، مشاور آماری این پژوهش با اشاره به جمع‌آوری و تحلیل داده‌های کمی در دو سطح ملی و فروملی (استانی) بیان کرد: در این مطالعه انواع تحریم‌های تحمیلی به کشور مورد بررسی قرار گرفت. پایش اولیه با جستجوی جامع روی پایگاه داده‌های معتبر انجام شد. علاوه بر پایگاه‌های داخلی از داده‌های رصدخانه جهانی سلامت هم استفاده کردیم. در نهایت از ۱۰۵ متغییر اولیه ۲۸ متغییر به عنوان سوژه اصلی مطالعه انتخاب شد. ۹ ماه هم طول کشید که اطلاعات جمع‌آوری شود که به دلیل خام بودن آنها بسیار کار سختی بود.
وی با اشاره به این که تاثیر متغییر تحریم به صورت مستقیم و غیرمستقیم بر مرگ و میر ناشی از بیماری‌ها یا سرطان‌های خاص مورد بررسی قرار گرفت، عنوان کرد: در ابتدا سه سناریو احتمالی هم در نظر گرفته شد. اول این که بعد از دو سال ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۱ هیچ تاثیر جدی نبوده باشد اما بعد از آن یک پرش از آثار این تحریم‌ها وجود داشته باشد. سناریو دوم این که ممکن است این تغییر آرام آرام رخ داده باشد و مرحله سوم هم شامل تغییر آرام و روند افزایشی ناگهانی به صورت همزمان بود.
شیب تند مرگ و میر، کند شدن روند بهبودی
دکتر عفت محمدی، مسئول یافته‌های کمی پژوهش هم بیان کرد: نتایج پژوهش نشان داد که تحریم‌ها هزینه‌های جاری سلامت و مرگ و میر بیماران را افزایش داده است. در بحث میزان مرگ و میر نوزادان این شاخص از سال ۲۰۰۰ تاکنون روند کلی کاهشی داشته اما شیب کاهش این شاخص طی سال‌های مختلف متفاوت بوده و از ۲۰۱۹ به بعد شیب تند آن کمتر شده است. مرگ‌ومیر بیماران مبتلا به ام‌اس از ۲۰۱۱ به بعد، بیماران تالاسمی از سال 2017، بیماران مبتلا به انسداد ریه از 2014، بیماران قلبی - عروقی از ۲۰۱۲، فشار خون بالا از ۲۰۰۹، دیابت از ۲۰۱۶، تومور مغزی و کل سرطان‌ها روند افزایشی داشته و طی سال‌های اخیر بیشتر هم شده است.
محمدی با بیان این که در شاخص‌های پیامدهای سلامت و تفاوت استان‌ها بر اثر تحریم‌ها بیشترین نابرابری در بیماری‌های قلبی – عروقی، سکته‌های قلبی و تالاسمی بوده و در مرگ و میرهای مرتبط با سرطان این تفاوت کمتر بوده است. به طور کلی نتیجه این پژوهش نشان داد که با روند افزایشی تاثیر تحریم‌ها مرگ و میرها بیشتر شده و روند بهبودی در بیماران را کندتر کرده است.
اولویت بندی درمان از سوی بیماران
دکتر حکیمه مصطفوی، محقق پژوهش در بخش کیفی هم درباره مصاحبه‌های انجام شده در این مطالعه بیان گرد: ما از دو دسته افراد مصاحبه کردیم؛ اول بیمارانی که حداقل یک بیماری نادر یا مزمن داشتند و دوم سیاستگذاران و مدیران نظام سلامت. در گروه اول۳۱ بیمار از ۴ استان انتخاب شدند (سیستان و بلوچستان، تهران، همدان و یزد) و ۸ نفر از خبرگان نظام سلامت هم در مصاحبه شرکت داشتند.
وی افزود: تحلیل مصاحبه بیماران نشان داد که تحریم‌ها دو مدل تاثیر بر زندگی مردم داشته است؛ اول سلامت و دوم اثرات جانبی بر زندگی. آنها عنوان کردند که مهم‌ترین تاثیر منفی مستقیم، افزایش هزینه‌ها و قیمت داروها بوده که دسترسی به داروها را کم کرده است. داروخانه‌های کمتری هم داروها را دارند یا تعداد دارویی که عرضه می‌کنند کاهش پیدا کرده است. همچنین بیماران عنوان کرذدند که داروها دیگر اثر ندارد و کیفیت‌شان کاهش پیدا کرده است.
مصطفوی درباره اثرات جانبی تحریم‌ها هم بیان کرد: مردم عنوان کردند هزینه‌های زندگی افزایش پیدا کرده و مجبور به حذف مواد اساسی از سبد غذایی خود شده‌اند. آنها سفر را حذف کرده و بیماران جوان‌تر هم نسبت به آینده ناامید بودند. برخی بیماران هم عنوان کردند که با وجود چند بیمار در خانواده، مجبور به اولویت‌بندی درمان برای آنها شده‌اند. یا اگر نیازمند استفاده از چند داروی همزمان بوده‌اند، مجبور شده‌اند که یک دارو را در اولویت قرار دهند.
این پژوهشگر درباره راهکارهایی که بیماران در مواجهه با این تحریم‌ها در نظر گرفته‌اند، بیان کرد: آنها نیازهای درمانی‌شان را اولویت‌بندی کرده بودند. کاهش مراجعه به پزشک و افزایش درمان خانگی هم درباره آنها رخ داده بود. برخی بیماران هم درمان خود را تعویق انداختند.
محقق پژوهش در بخش کیفی درباره نتایج مصاحبه خبرگان نظام سلامت هم عنوان کرد: به تاکید آنها هم تحریم‌ها سه اثر داشته؛ تضعیف زیرساخت‌ها و کاهش سرمایه‌گذار در حوزه سلامت، تاثیر بر دارو و تجهیزات که به راحتی تامین نمی‌شده و تاثیر بر نیروی انسانی که منجر به خروج از حوزه سلامت یا مهاجرت آنها شده است.
تحریم، کیفیت آموزش‌ها را کاهش می‌دهد
دکتر علیرضا کوهکن، مشاور دیپلماسی علمی وزیر امور خارجه هم در این نشست حضور داشت و درباره آثار سوء تحریم‌ها در حوزه‌های آموزشی و بین‌المللی بیان کرد: سیاستگذار زمانی که می‌خواهند تصمیم بگیرند، باید تاثیر تحریم‌ها را بدانند. تحریم‌هایی که درباره روسیه رخ داد نشان داد که سیاستگذاران غربی نمی‌خواهند تحریم را کنار بگذارند و ما با پدیده تحریم در زیست اجتماعی مواجه هستیم که هیچ ارتباطی هم به فضای سیاسی ما ندارد. ما باید فکر کنیم که چطور آن را مدیریت کنیم.
وی افزود: اتفاقی که در این باره رخ می‌دهد این است که ما در مستندسازی خوب عمل نمی‌کنیم. یکی از بزرگترین جنایات قرن بیستم اکنون در غزه در حال رخ دادن است و اگر جنگ تمام شود به دلیل فضاسازی رسانه‌ای، کسی به خاطر نمی‌آورد که چه اتفاقی رخ داده است. مستندسازی باعث می‌شود که موضوع قابل استناد شود. در دوره ترامپ هم درباره مردم ما این اتفاق رخ داد و آنها با بیان این که ما تحریم می‌کنیم تا مردم کف خیابان‌های ایران بمیرند، چنین تحریم‌هایی را در نظر گرفتند. این پژوهش جدید نیاز به مستندسازی دارد و باید در مجلات علمی معتبر منتشر شود و تا قابل ارجاع و استناد باشند. بر اساس آن هم می‌توان ادعا کرد که نقض حقوق بشر رخ داده است.
کوهکن بیان کرد: درباره آزادسازی پول خودمان به ما اجازه دادند که غذا و دارو بخریم. آنها می گفتند که این دو مورد تحریم نیست اما همین حرف ناقض چیزی بود که اعلام می‌کردند.
وی با تاکید بر این که تحریم در حوزه ارتباطات علمی هم تاثیرگذار است، عنوان کرد: تحریم، آموزش را تحت تاثیر قرار می‌دهد. افراد به راحتی نمی‌توانند در دوره‌های پیشرفته شرکت کنند و زمانی که آموزش خوب نباشد تبعات آتی هم خواهد داشت. تحریم باعث می‌شود که در برخی رشته‌ها محدودیت ایجاد شود و یک ایرانی در یک رشته حق تحصیل در خارج از کشور را نخواهد داشت. برخی دانشگاه‌ها هم ما را تحریم می‌کنند و این مساله بدون توجه به رشته و موضوع رخ می‌دهد. فارغ التحصیل این دانشگاه‌ها دچار محدودیت می‌شوند. تحریم‌کنندگان حتی فناوری‌های دوگانه را محدود می‌کنند که شامل خیلی چیزها می‌شود.
این پزشک در ادامه بیان کرد: برخی از دستگاه‌ها را برای تولید دارو نیاز داریم و تامین آنها مشکل است. چاپ مقالات بین‌المللی را انجام نمی‌دهند. شاخص‌هایی که در ارزیابی دانشگاه‌ها موثر است به دلیل تحریم‌ها درباره دانشگاه‌های ایرانی انجام نمی‌شود. اثرات غیرمستقیم که مهم‌ترین آن بحث مالی و جابجایی پول است هم وجود دارد چون افراد برای شرکت در یک کنفرانس علمی بین‌المللی به راحتی نمی‌توانند هزینه پرداخت کنند و موفق به شرکت شوند.
***
در پایان این نشست تکیان، معاون پژوهشی مرکز تحقیقات عدالت در سلامت تاکید کرد: ما قصد داریم نتایج این پژوهش را در بهترین مجله علمی چاپ کنیم. ممکن است تصور شود که این تحریم‌ها تا کنون تاثیر خاصی بر سلامت مردم نداشته اما مردم با نگرانی، خستگی، استرس و اضطراب مواجه هستند که در بیماری‌ها تاثیرگذار است. کیفیت خدمات مساله مهمی است. تحریم‌ها در کشور ما به دلیل وجود زیرساخت‌ها نسبت به سایر کشورهای با درآمد متفاوت بوده اما در گذر زمان و پیر شدن کشور تاثیر منفی آن بیشتر می‌شود. این در حالی است که اتفاقات سه ساله اخیر در این پژوهش وجود ندارد و می‌تواند اتفاقات بدتری هم رخ داده باشد.
