به گزارش «شیعه نیوز»، حرم حضرت معصومه (س) از مهم‌ترین جاهای دیدنی قم است که بعد از حرم امام رضا (ع)، دومین جاذبه مهم مذهبی ایران شناخته می‌شود. این حرم محل دفن چهره‌های سرشناس و مهم تاریخ ایران همچون پروین اعتصامی، شهید مطهری، علامه طباطبائی، آیت الله بهجت و تعدادی از شاهان صفوی و قاجار است که در کنار زیارت مرقد حضرت معصومه (س) می‌توانید بازدیدی از آن‌ها داشته باشید.
علاوه بر این، مدرسه فیضیه قم که از آن به‌عنوان یکی از تاریخ‌سازترین مدارس قدیمی کشور یاد می‌شود، در این آستان مقدس قرار دارد. تزیینات بسیار چشم‌نواز حرم از کاشیکاری تا آینه‌کاری‌های ظریف برای هر ببینده‌ای جذاب است؛ اما این همه ماجرا نیست و موزه فوق‌العاده دیدنی آن نیز این امکان را به شما می‌دهد تا به تماشای نفیس‌ترین قالیچه‌های ابریشمی، قرآن‌های خطی و غیره بنشینید. برای آشنایی بیشتر با این حرم شریفه با ما همراه شوید.
آشنایی با حرم حضرت معصومه (س)
حرم حضرت معصومه (س) دومین زیارتگاه مهم مذهبی کشور و از جاهای دیدنی قم است که در سال ۱۳۱۰ در فهرست میراث ملی ایران قرار گرفت. حضرت معصومه (س) دختر امام موسی کاظم (ع) و خواهر حضرت رضا (ع) هستند و از همین رو، این حرم مقدس سالانه پذیرای میلیون‌ها زائر داخلی و خارجی است. علاوه بر اهمیت مذهبی در بین مسلمانان، این حرم به‌لحاظ تاریخی نیز اهمیت زیادی دارد و می‌توان آن را از جاذبه‌های تاریخی مهم قم به حساب آورد.
حرم حضرت معصومه (س) از بخش‌های مختلفی نظیر کتابخانه، موزه، صحن، شبستان و... تشکیل شده است که اکثر آن‌ها مزین به مقرنس‌کاری، کاشیکاری و آینه‌کاری هستند. شاید جالب باشد که بدانید چند تن از شاهان صفوی و قاجار و مشاهیری همچون پروین اعتصامی در این حرم دفن شده‌اند که بازدید از آن‌ها خالی از لطف نخواهد بود.
از امکانات این حرم مطهر می‌توان به وجود سرویس بهداشتی، امانت‌داری اشیای قیمتی، خدمات ویژه سالمندان، مهمانسرا، ماشین برقی حمل‌ونقل زائران، فروشگاه، اورژانس، درمانگاه، اتاق مشاوره، اتاق عقد، پارکینگ، رواق کودک، رواق نوجوانان، غذای تبرکی، داروخانه و غیره اشاره کرد.
جالب است بدانید که می‌گویند زیارتنامه حضرت معصومه (س) برخلاف زیارت‌نامه‌های سایر امامزادگان، از طرف امام رضا (ع) نقل شده است. این زیارتنامه برای اولین بار با دستخط علی بن موسی الرضا (ع) در سال ۱۳۹۸ در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی بازآفرینی شد.
حرم حضرت معصومه (س) کجاست؟
حرم حضرت معصومه (س) در شهر قم قرار گرفته است و چندین ورودی دارد که عبارتند از باب الکوثر و باب الشفا (که به‌عنوان ورودی‌های اصلی در میدان آستانه واقع شده‌اند)، باب القبله، باب الجنه، باب الکرامه و باب العلم. گردشگران برای استفاده از اتوبوس‌های برقی مختص جابه‌جایی زائران می‌توانند به باب الشفا، باب الجنه و باب الکوثر مراجعه کنند.
آدرس حرم حضرت معصومه (س): استان قم، شهر قم، حرم حضرت معصومه (س) (نمایش روی نقشه)
تاریخچه حرم حضرت معصومه (س)
حرم حضرت معصومه در زمان های قدیم
حرم حضرت معصومه (س) در طول تاریخ تغییرات زیادی را به خود دیده و با گذر زمان بر وسعت و شکوهش اضافه شده تا اینکه به‌شکل امروزی خود درآمده است. این مکان در ابتدا دارای سه حرم و سه گنبد بود که بعدها به دستور شیخ طوسی بازسازی و یک حرم و گنبد برای آن ساخته شد.
نخستین بنای حرم
حضرت معصومه (س) در شهر قم دار فانی را وداع گفتند و موسی بن خزرج از بزرگان قم، باغ بزرگی به نام بابلان داشت که وقف ایشان کرد و حضرت در این باغ (مکان فعلی حرم مطهر) به خاک سپرده شدند.
پس از وفات حضرت، سایبانی از بوریا به دست اشعریان روی مزار ایشان گذاشته شد. ظاهرا این سایبان تا نیمه قرن سوم هجری قمری در این محل وجود داشت تا اینکه زینب (س) دختر امام جواد (ع)، بر سر تربت یک قبه برجی‌شکل قرار داد. با گذشت زمان و دفن بعضی از زنان علوی در جوار این آستان، دو گنبد دیگر ساخته شد. در سال ۳۵۰ هجری قمری، حاکم قم فردی به نام ابوالحسن زید بن احمد بن بحر اصفهانی بود که اقدام به گسترش سر در بقعه از جانب رودخانه کرد و متعاقبا دستور ساخت در بزرگ‌تری برای آن داد.
عصر سلجوقی، تیموری و مظفریان
ابوالفضل عراقی از امیران طغرل سلجوقی در سال ۴۴۷ هجری قمری شروع به ساخت زیارتگاه و قبه‌ای فاقد ایوان و گلدسته به‌جای آن سه گنبد کرد که دارای تزیینات آجری و کاشی بود و کار ساخت آن تا سال ۴۵۷ هجری قمری به درازا کشید.
این طور به نظر می‌رسد که حرم حضرت در حمله مغولان از آسیب مصون ماند؛ چراکه ساختمان عراقی تا عهد صفویان پابرجا بود. حمدالله مستوفی به ویران‌شدن قم در اثر این حمله اشاره کرده؛ ولی صحبتی از صدمه به حرم نکرده است. پس از آن سلطان محمد الجایتو به عمران شهر قم و حرم پرداخت که مدرک آن را می‌توان روی کاشی‌های موجود با تصویر سواران مغول بر آن مشاهده کرد.
امیر مظفر احمد بن اسماعیل از سلسله مظفریان در سال ۶۰۵ هجری به محمد بن ابی طاهر کاشی قمی، از بزرگ‌ترین استادهای کاشی‌ساز آن زمان دستور ساخت کاشی‌های متنوعی را برای مرقد داد که کار ساخت آن‌ها هشت سال طول کشید و در نهایت در سال ۶۱۳ هجری قمری کار گذاشته شدند.
صفویه
در دوره صفوی با ساخت گنبد و بارگاه و افزودن تزیینات کاشیکاری و همین طور پذیرایی از خادمان و زائران، شکوه و جلال آستان حضرت معصومه (س) دوچندان شد.
بنای ابوالفضل عراقی تا سال ۹۲۵ هجری قمری به قوت خود باقی بود تا اینکه دختر شاه اسماعیل اول موسوم به شاهبیگم، بقعه حضرت را به‌شکل بنایی هشت ضلعی با هشت صفه درآورد و دستور داد دیوارهای آن مزین به کاشی معرق شوند. علاوه بر این، ساخت ایوانی با دو مناره، صحن عتیق، سه رواق، کتیبه‌هایی با خطوط ثلث و نسخ نیز از دیگر اقدامات وی بود. برخی معتقدند الحاق این بخش‌ها به حرم توسط «شاه بیگی بیگم» دختر فردی به نام همادبیک یا عمادبیک انجام شده است.
اولین ضریح حرم حضرت معصومه (س) به دست شاه طهماسب اول صفوی به این مجموعه اضافه
شد
شاه اسماعیل اول نیز علاوه بر ساخت ایوان قسمت شمالی (ایوان طلا)، شالوده صحن کهنه را بنیان نهاد. شاه طهماسب صفوی در سال ۹۶۵ هجری، ضریحی آجری مزین به کتیبه‌های معرق و کاشی‌های هفت رنگ در چهار طرف مرقد ساخت که به‌دلیل وجود منافذی در اطراف آن، زائران ضمن تماشای مرقد می‌توانستند نذورات خود را در ضریح بیندازند. به این ترتیب، اولین ضریح حرم حضرت معصومه (س) به دست شاه طهماسب اول صفوی به این مجموعه اضافه شد. او همچنین ایوان جنوب مدرسه فیضیه را ساخت که به صحن کهنه متصل است.
شاه صفی در سال ۱۰۷۷ صحن زنانه را در سمت جنوبی آستانه احداث کرد که با نام مسجد طباطبایی شناخته می‌شود. این صحن دارای راه مخصوصی به مقبره شاه عباس، شاه سلیمان و شاه سلطان حسین بود.
در پایان روزگار صفویان و در پی حمله افغان‌ها به ایران، اشرف افغان همه آثار نفیس و زر و زیورهای این حرم و حتی طلاهای صندوق مرقد شاه عباس را به یغما برد.
قاجار
پس از دوره صفوی، مرمت و ساخت قابل‌توجهی در حرم اتفاق نیفتاد تا اینکه سلطنت به دست پادشاهان قاجار رسید. فتحعلی شاه در سال ۱۲۱۸ هجری قمری دستور ساخت گنبدی با دوازده هزار خشت طلااندود را صادر کرد.
فتحعلی شاه در سال ۱۲۳۰ هجری قمری نیز درخواست کرد که ضریح حرم نقره‌پوش شود که به‌دلیل فرسودگی در گذر زمان، ضریح نقره جدیدی در سال ۱۲۸۰ هجری قمری به‌جای آن نصب شد. جالب است بدانید که این ضریح بارها مرمت شد و تا سالهای متمادی مورد استفاده بود تا اینکه در سال ۱۳۶۸ هجری شمسی، ضریحی از نقره با ظرایف هنری ویژه به‌جای آن گذاشته شد. از دیگر اقدامات فتحعلی شاه قاجار این بود که کف حرم را با سنگ مرمر پوشاند، گلدسته‌های حرم را طلاکاری کرد، دری نفیس از جنس طلا به‌جای در چوبی حرم نصب کرد، تزیینات بسیار هنرمندانه‌ای در سقف زیر گنبد انجام داد و آیینه‌کاری‌های دیوارهای حرم را شروع کرد که تا سال‌ها بعد و دوره محمد شاه قاجار ادامه یافت.
در زمان ناصرالدین شاه ضمن مرمت گلدسته‌های طلا و کاشی‌کاری‌های نفیس روی آن‌ها، دو رواق دیگر در حرم ساخته شد.
عکسی قدیمی از سالهای دور حرم حضرت معصومه
شالوده صحن جدید (بزرگ) در آخر قرن ۱۳ هجری قمری به دست آقا ابراهیم امین السلطان ریخته شد که پسرش به‌عنوان صدراعظم ایران در زمان سلطنت ناصرالدین شاه، کار ساخت آن را ادامه داد تا اینکه در سال ۱۳۰۳ هجری قمری به پایان رسید.
آرامگاه حضرت در سال ۱۳۰۱ هجری شمسی برای اولین بار مجهز به چراغ برق شد و موتور برق کاخ سلطنتی با تصویب مجلس به این آرامگاه واگذار شد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی
صحن حرم حضرت معصومه
پس از پیروزی انقلاب اسلامی اقدامات توسعه‌ای و مرمتی زیادی در این حرم انجام گرفت؛ همچنین برای رفاه حال زائران، امکانات مختلفی در نظر گرفته شد. در حال حاضر، تولیت این حرم، مسئولیت نگهداری و رسیدگی به آن را بر عهده دارد و کلیه امور توسعه حرم توسط این تولیت صورت می‌گیرد. به‌عنوان مثال، تخریب ظاهر گنبد، فرسایش جدی و پیدایش اعوجاج در برخی سطوح باعث شد که تولیت آستانه مقدس در سال ۱۳۸۰، طرح تعویض خشت‌های طلایی گنبد حرم مطهر را کلید بزند و به این ترتیب، گنبد جدید در سال ۱۳۸۴ به پرده‌برداری رسید. در سال ۱۳۷۷ نیز مرقد مطهر با شکل جدید کاشی و سنگ، تجدید بنا و دیواره‌های داخلی آن مزین به سنگ مرمر سبز شد.
علت سفر حضرت فاطمه معصومه (س) به قم
درست یک سال پس از سفر حضرت رضا (ع) به شهر مرو، حضرت فاطمه معصومه (س) همراه تعدادی از برادران و محارم خود در سال ۲۰۱ هجری قمری راهی دیدار برادرش، امام رضا (ع) می‌شود. طبق بسیاری از روایات، علت سفر حضرت معصومه (س) به ایران برای ملاقات با برادرشان بوده است؛ چراکه پس از شهادت پدر بزرگوارشان، علاقه خاصی به امام رضا (ع) داشتند و از محضر علمی و معنوی ایشان بهره می‌بردند. علاوه بر این، موقعیت عالی امام رضا (ع) در دستگاه خلافت مأمون، فرصت تبلیغ تشیع را به فرزندان پیامبر (ص) و سادات می‌داد.
آن‌ها در طول راه به ساوه می‌رسند و از آنجا که اهالی این شهر در آن زمان از مخالفان اهل بیت بودند، نبردی بین ماموران حکومتى و همراهان حضرت درمی‌گیرد که منجر به کشته‌شدن عده‌اى از همراهان می‌شود. پس از این ماجرا حضرت معصومه (س) به طرف قم راه می‌افتند که با استقبال بزرگان و مردم قم مواجه می‌شوند. در ادامه، حضرت به منزل شخصى موسى بن خزرج می‌رود. ایشان فقط ۱۷ روز در قم حضور داشتند و در سن ۲۸ سالگی در اثر بیماری دار فانی را وداع می‌گویند. بعد از وفات، حضرت را در باغ بابلان قم دفن می‌کنند.
بخش های مختلف حرم حضرت معصومه (س)
نقشه بخش های مختلف حرم حضرت معصومه
حرم حضرت فاطمه معصومه (س)، بقعه‌ای به طول و عرض ۲٫۹۵ و ۱٫۲۰ متر و ارتفاع ۱٫۲۰ متر دارد که با کاشی‌های زرفام نفیس پوشانده شده است. دورتادور مرقد نیز دیواری مزین به کاشی معرق به چشم می‌خورد که اکنون ضریح مشبکی از جنس نقره آن را احاطه کرده است و قدمتش به سال ۹۵۰ هجری قمری برمی‌گردد. این آستان مقدس، بخش‌های مختلفی دارد که در ادامه به آن‌ها می‌پردازیم.
رواق ها
رواق به محدوده‌های نزدیک به ضریح مطهر گفته می‌شود که شامل ۶ رواق با گنبدی کوچک‌تر از گنبد اصلی حرم می‌شود. سه رواق در دوره صفوی، دو رواق در عهد قاجار و یک رواق در عصر معاصر ساخته شده‌اند و مزین به انواع هنرهای بدیع اسلامی و کتیبه‌های نفیس از خوشنویسان مشهور هستند.
رواق غربی: این رواق در سال ۱۲۳۶ هجری قمری توسط محمد تقی میرزا حسام السلطنه از فرزندان فتحعلی شاه ساخته شد تا جایگزین مهمان‌سرایی شود که بهدست شاه طهماسب احداث شده بود. رواق غربی دارای سه بخش است.
رواق شرقی (رواق آینه): رواق آینه همراه با ایوان آینه به دستور علی اصغر خان اتابک در سال ۱۱۳۰ هجری قمری ساخته شد. این رواق ۲۳ متری دارای پنج متر ارتفاع و ۳٫۵ متر عرض است.
رواق و گنبد شاه عباس دوم: شاه سلیمان در سال ۱۰۷۷ هجری قمری دستور ساخت این رواق را روی مقبره شاه عباس داد که گنبدی با ۱۶ ضلع منظم دارد. کتیبهای مزین به سوره جمعه به خط محمدرضا امامی زینت‌بخش این محل شده است.
رواق شاه صفی (حرم زنانه): این رواق که در سال ۱۰۵۲ هجری قمری به دستور شاه عباس ساخته شد، گنبدی با دو پوشش دارد و آرامگاه شاه صفی را در خود جای داده است. کتیبه نفیسی از احادیث به خط محمدرضا امامی در این رواق وجود دارد.
رواق و گنبد شاه سلیمان: آرامگاه شاه سلطان حسین و شاه سلیمان صفوی در این رواق قرار داد که در سال ۱۱۰۷ هجری قمری به دست سلطان حسین ساخته شد. کتیبهای از سوره حشر به خط خطیب قمی در این رواق به چشم می‌خورد.
رواق و گنبد طباطبایی: رواق مذکور با همت حاج آقا محمد طباطبایی در فاصله سالهای ۱۳۶۰ تا ۱۳۷۰ هجری قمری به‌شکل مثلث ساخته شده است.
صحن ها
صحن عتیق (صحن قدیم یا صحن امام هادی (ع))
شاهبیگم صفوی در سال ۹۲۵ هجری قمری برای اولین بار صحنی مربع با سه ایوان در حرم مطهر احداث کرد. این صحن که تا روزگار فتحعلی شاه وجود داشت، از نظر ظاهری دستخوش تغییراتی شد و به‌شکل هشت ضلعی نامنظم درآمد. در ادامه تعداد ایوان‌های صحن عتیق افزایش یافت و امروزه دارای هفت ایوان است که سه ایوان در شمال صحن و چهار ایوان در جنوب آن قرار دارد.
صحن حرم حضرت معصومه
شاید اسم ایوان طلا را شنیده باشید که به‌عنوان مشهورترین ایوان صحن عتیق در زمان فتحعلی شاه طلاکاری شد. این ایوان، ورودی صحن به روضه مطهره است. علاوه بر این، ایوان‌های این صحن مزین به انواع تزیینات هنر اسلامی از مقرنس‌کاری، آینه‌کاری و گچبری تا کتیبه‌های نفیس هستند.
صحن جدید (صحن امام رضا (ع) یا صحن اتابکی)
دیوار کاشیکاری با درهای چوبی در صحن اتابکی حرم حضرت معصومه
صحن جدید در مدت‌زمان هشت سال از ۱۲۹۵ تا ۱۳۰۳ هجری قمری ساخته شد و اثری از میرزا علی اصغر خان اتابک است. این صحن با شکل چندضلعی نامنظمش، هفت ایوان دارد که ایوان آینه از همه شناخته‌شده‌تر است؛ ایوانی که از شاهکارهای معماری استاد حسن معمار قمی به حساب می‌آید. در ایوان‌های صحن جدید نیز می‌توانید شاهد انواع تزیینات کاشیکاری، مقرنس‌کاری و غیره و کتیبه‌های نفیس کوفی و نسخ و ثلث باشید.
صحن صاحب الزمان
صحن صاحب الزمان در مساحتی حدود هشت هزار متر مربع منقوش به کتیبه‌های قرآنی است. این صحن، چهار ورودی دارد که عبارت‌اند از ورودی شرقی (شبستان امام خمینی (ره)، ورودی شمالی (بست مسجد اعظم)، ورودی غربی (پل آهنچی) و ورودی جنوبی (خیابان جدید الاحداث). کتیبه‌های قرآنی از جنس سیمان سفید و آجر در دیواره‌های اطراف این صحن به چشم می‌خورد که به خطوط بنایی و کوفی مزین شده‌اند.
صحن پیامبر اعظم (ص) و صحن حضرت جوادالائمه (ع) از صحن‌های جدید حرم حضرت معصومه (س) هستند.
ضریح حرم حضرت معصومه
شاه طهماسب اول، نخستین ضریح مرقد مطهر را در سال ۹۶۵ هجری قمری ساخت که ابعاد این ضریح آجری معادل ۴٫۸۰ متر طول، ۴٫۴۰ متر عرض و دو متر ارتفاع بود. وی بعدها ضریحی از فولاد سفید و شفاف در اطراف ضریح پیشین نصب کرد که در دوران شاه عباس اول ضریح دیگری جایگزین آن شد.
دری چوبی در شمال ضریح برای ورود به مرقد وجود داشت که در سال ۱۲۱۳ هجری قمری به دستور فتحعلی شاه دری نفیس از طلا به‌جای آن ساخته و نصب شد. فتحعلیشاه در سال ۱۲۴۵ هجری قمری دستور داد که این ضریح با صفحه‌هایی از نقره پوشانده شود و روی پایهای به ارتفاع ۳۰ سانتی‌متر از سنگ مرمر قرار بگیرد. در زمان فتحعلیشاه، این ضریح دو بار به‌علت فرسودگی مرمت شد تا اینکه در سال ۱۳۴۸ هجری شمسی، ارتفاع آن افزایش یافت و شکلش تغییر کرد.
مقداری ظریف‌کاری در سال ۱۳۶۸ هجری شمسی روی ضریح انجام شد و در سال ۱۳۸۰ هجری شمسی اصلاحاتی روی ضریح صورت گرفت. ضریح کنونی از نقره ۱۰۰ درصد خالص است که از بانک مرکزی جمهوری اسلامی خریداری شد و ضریح قدیمی در ازای نقره‌های خریداری‌شده در اختیار خزانه‌داری قرار گرفت. این ضریح تزیینات قلم‌زنی و فلزکاری بسیار زیبایی دارد که کار دست استادکاران و هنرمندان اصفهانی است.
گنبد و گلدسته های حرم حضرت معصومه
درمجموع ۶ گلدسته در آستان حضرت معصومه (س) وجود دارد.
گلدسته های اتابکی
گلدسته‌های اتابکی همان طور که از نامشان پیدا است در صحن اتابکی قرار دارند و به همت علی اصغر خان اتابک در سال ۱۳۰۳ هجری قمری در طرفین ایوان آینه در صحن جدید ساخته شدند. ارتفاع این گلدسته‌ها از سطح بام معادل ۱۸ متر و از کف صحن حدود ۴۲٫۸۰ متر است. کاشی‌های هشت ضلعی روی این گلدسته‌ها خودنمایی می‌کنند و روی چهار ضلع آن اسامی مبارک «الله»، «محمد» و «علی» نوشته شده است.
گلدسته های اصلی حرم
ایوان طلا در صحن عتیق قرار دارد و گلدسته‌های کاشیکاری در دو طرف آن به چشم می‌خورد که بلندی آن‌ها از سطح بام به ۴۰٫۱۷ متر می‌رسند. جالب اینکه فتحعلی شاه این گلدسته‌ها را در سال ۱۲۱۸ هجری قمری طلاکاری کرد که توسط حسین خان شاهسوند در عهد ناصرالدین شاه در سال ۱۲۸۶ هجری قمری مورد بازسازی و کاشیکاری قرار گرفتند. سطح این گلدسته‌ها در سال ۱۲۹۹ هجری قمری به خشت‌های زرین مزین شد.
گلدسته های کوتاه
گلدسته‌های کوتاه که از آن‌ها برای اذان گفتن استفاده می‌شود، در بخش درونی صحن جدید قرار دارند. این گلدسته‌ها که ارتفاع‌شان از کف صحن به ۵۰٫۱۳ متر می‌رسد، به‌شکل هشت ضلعی منظم ساخته شده‌اند.
مرقد حرم حضرت معصومه
آرامگاه حضرت معصومه (س) در داخل مسجد بالاسر واقع در صحن عتیق قرار دارد. زیباترین و قدیمی‌ترین کاشی‌کاری‌های حرم را می‌توانید در قسمت مرقد مشاهده کنید که در سال ۶۰۵ هجری قمری در عهد مظفریان بهدست محمد بن ابی طاهر کاشی قمی، بزرگ‌ترین کاشی‌ساز آن دوران ساخته شد. ساخت کاشی‌‌ها هشت سال طول کشید تا اینکه در سال ۶۳۰ هجری قمری آماده و نصب شدند. این کاشی‌های دیدنی هنوز وجود دارند و از باارزش‌ترین آثار موجود در حرم مطهر به حساب می‌آیند.
گنبد اصلی حرم حضرت معصومه (س)
طبق روایات تاریخی، اولین گنبد حرم، یک سایبان حصیری بود که موسی بن خزرج روی آرامگاه ایشان گذاشت. این طور به نظر می‌رسد که حضرت زینب (س) از دختران امام جواد (ع) در سال ۲۵۶ هجری قمری، اولین گنبد را در این محل بنا کرد. در ادامه وزیر طغرل کبیر در دوره سلجوقیان، گنبد بلندی مزین به کاشی‌های رنگی روی این آرامگاه مقدس ساخت. همسر شاه اسماعیل صفوی دستور می‌دهد آن را به کاشی‌های معرق‌کاری مزین کنند و ایوان بزرگی با دو مناره در طرفین آن بنا کنند که ایوان طلای امروزی است. در دوره سلطنت فتحعلی شاه، روی این گنبد با خشت‌های طلایی پوشانده می‌شود که تا سال ۱۳۷۹ هجری شمسی همچنان وجود داشت و تعمیرات اساسی روی آن صورت گرفت. گنبد جدید حرم حضرت معصومه (س) با هزینه بازسازی به مبلغ ۲٫۵ میلیارد تومان به دست آیت الله بهجت در سال ۱۳۸۴ به بهره‌برداری رسید.
مساجد حرم حضرت معصومه (س)
مسجد اعظم
مسجد اعظم قم که از آن به‌عنوان مسجد آیت الله بروجردی نیز یاد می‌شود، در سال ۱۳۳۷ هجری شمسی به همت سید حسین طباطبایی بروجردی درست در کنار آرامگاه حضرت ساخته شد. مسجد اعظم در ابتدا به‌صورت کاملا مستقل ساخته شد؛ اما با گسترش حرم حضرت معصومه (س)، در محوطه حرم جای گرفت. این مسجد، گنبد آبی‌رنگ زیبایی دارد که با ارتفاع حدود ۲۴ متر، در راستای گنبد طلایی حضرت قرار دارد. حسین لرزاده، معمار این بنای سه ایوانی است که امروزه از مراکز تدریس حوزه علمیه قم به شمار می‌رود. کتابخانه‌ای در ضلع غربی مسجد وجود دارد که در حال حاضر به‌لحاظ نسخه‌های خطی از معتبرترین کتابخانه‌های ایران است و بیش از ۱۰۰ هزار کتاب چاپی و هفت هزار کتب خطی دارد.
مسجد بالاسر
مسجد بالاسر در صحن عتیق در غرب ضریح مطهر قرار دارد و قدیمی‌ترین و زیباترین بخش حرم به شمار می‌رود. ظاهرا از آنجا که در عهد صفوی در بالای سر حضرت معصومه (ع) بنا شده است، به آن مسجد بالاسر می‌گویند که در زمان صفویه به‌عنوان مهمانسرا استفاده می‌شد. با روی کارآمدن پادشاهان قاجار، مسجد دستخوش تغییرات زیادی شد. این مسجد یكی از مكان‌های پرفضیلت برای نیایش و عبادت محسوب می‌شود و در روایت‌های زیادی به آن سفارش شده است. روحانیان معروف شیعه از جمله آیت الله محمد تقی بهجت، آیت الله محمد حسین طباطبایی، آیت الله سید محمد رضا گلپایگانی، آیت الله هاشم آملی، استاد مرتضی مطهری و... در این مسجد دفن شده‌اند.
مسجد طباطبایی
مسجد طباطبایی به‌جای صحن زنانه در جنوب روضه مطهره بنا شد که کار ساخت آن از سال ۱۳۶۰ تا ۱۳۷۰ هجری قمری طول کشید و حجه الاسلام حاج آقا محمد طباطبایی بانی این مسجد و گنبد مرتفع آن بود.
مسجد شهید مطهری
مسجد شهید مطهری که به‌جای موزه سابق احداث شد؛ برای برگزاری اکثر مراسم مذهبی حرم به کار می‌رود.
موزه آستانه مقدسه حضرت معصومه (س)
موزه حرم حضرت معصومه
موزه آستانه مقدسه حضرت معصومه (س) از قدیمی‌ترین موزه‌های ایران است که قدمت آن به سال ۱۳۱۴ هجری شمسی می‌رسد. تا پیش از ساخت این موزه، آثار تاریخی و هنری به‌صورت پراکنده در گوشه‌وکنار حرم انباشته شده بود. این موزه که از جاهای دیدنی قم به شمار می‌رود، تا سال ۱۳۵۳ به فعالیت خود ادامه داد و تا اوایل دهه ۶۰ تعطیل بود. موزه مذکور در سال ۱۳۶۱ به ساختمان فعلی در کنار مدرسه فیضیه انتقال یافت و ساختمان جدید آن در ابتدا فقط ۵۰۰ متر مربع مساحت داشت تا اینکه بعدها وسعت آن به بیش از ۱۲۰۰ متر مربع رسید.
موزه آستانه مقدسه حضرت معصومه (س)، مجموعه آثار با ارزشی از پادشاهان، عاشقان کریمه اهل بیت و آثار اهدایی علاقه‌مندان به حفظ ميراث هنری و تاريخی را به نمایش می‌گذارد و شامل بخش‌های مختلفی نظیر پارچه‌بافی، نقاشی، فلزکاری، حجاری و سنگ‌های قیمتی، خاتم‌کاری، قرآن‌هاى خطى، تابلوهای خط و تذهیب، شیشه‌گری و... است.
مدرسه فیضیه قم
مدرسه فیضیه که در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده است، در جنب میدان آستانه و کنار حرم قرار دارد. این مکان که از مدارس مشهور حوزه علمیه قم به شمار می‌رود، در زمان فتحعلی شاه در حدفاصل سالهای ۱۲۱۳ و ۱۲۱۴ هجری قمری بنا شد؛ هرچند که ایوان جنوبی آن منسوب به شاه طهماسب صفوی است. در این زمان مدرسه به صحن عتیق حرم متصل نبود و طبق نقشه‌های جهانگردانی مانند شاردن، یک گذر بین آن‌ها وجود داشت.
این مدرسه چهار ایوانی و دو طبقه درمجموع ۸۰ حجره دارد که قدمت حجره‌های طبقه پایین آن به عصر قاجار و حجره‌های بالایی به حدود قرن ۱۴ هجری قمری برمی‌گردد. کاشی‌کاری‌های معرق ایوان جنوبی که از یادگاری‌های عصر صفوی هستند، از جذاب‌ترین و مهم‌ترین بخش مدرسه فیضیه به حساب می‌آیند. اهمیت این مدرسه فقط به بُعد دینی و آموزشی آن محدود نمی‌شود و نقش پررنگی در تاریخ سیاسی معاصر ایران داشته است.
این طور به نظر می‌رسد که فیض کاشانی داماد ملا صدرای شیرازی و از علمای دوره صفویه، در این مدرسه تدریس یا اقامت دائمی داشته است؛ به همین دلیل، این محل به مدرسه فیض معروف شد.
مدرسه فیضیه از دهه ۴۰ هجری شمسی به محلی برای مبارزه علیه نظام شاهنشاهی تبدیل شد و به‌خاطر مخالفت با چنین نظامی، شهرت زیادی پیدا کرد. با اینکه قدمت مدرسه فیضیه به قرون گذشته برمی‌گردد؛ رونق مجدد آن مرهون عزیمت آیت الله شیخ عبدالکریم حائری (ره) به قم بود که جانی تازه در کالبد آن دمید.
کتابخانه حرم حضرت معصومه (س)
کتابخانه آستانه فاطمه معصومه (س) به همت سید ابوالفضل، تولیت این آستان، در سال ۱۳۳۱ هجری شمسی تاسیس شد. ایشان همچنین ۱۵۰۰ جلد کتاب به این کتابخانه اهدا کرد. به مرور زمان متولیان حرم، کتاب‌های بیشتری را به این مجموعه اضافه کردند. در حال حاضر این کتابخانه در صحن پیامبر اعظم (ص) قرار گرفته است و تعداد زیادی کتاب چاپی، سنگی، خطی، چاپ سربی و... را در اختیار دارد که از کتابخانه‌های بزرگ عمومی ایران محسوب می‌شود. کتابخانه مذکور با ۱۲ هزار متر زیربنا، دارای چهار طبقه است که شامل چهار تالار مجزا برای آقایان و چهار تالار برای بانوان می‌شود.
معماری و تزیینات حرم حضرت معصومه (س)
معماری و کتیبه‌های حرم حضرت معصومه (س) نمونه‌ای بی‌نظیر از هنر و فرهنگ اسلامی است؛ به‌طوری که متنوع‌ترین و هنرمندانه‌ترین هنر اسلامی با قدمتی بیش از ۱۰۰۰ سال را در خود جای داده و به خلق فضایی معنوی منتهی شده است. با توجه به قدمت زیاد حرم مطهر، سبک‌های مختلف معماری اسلامی در آن به چشم می‌خورد که مشهودترین آن‌ها، سبک اصفهانی است. از ویژگی‌های این سبک در حرم می‌توان به مقرنس‌کاری، توجه به هم جواری، کاشیکاری، آیینه‌کاری، مناره و کتیبه‌نگاری اشاره کرد.
معماری اسلامی و ارزشی را می‌توان در جای‌جای حرم از جمله گنبد آن مشاهده کرد که به‌صورت کلاه‌خود است؛ چراکه طبق رسم گذشته این کلاه را برای احترام بر سر بزرگان می‌گذاشتند. گلدسته‌های حرم نیز برای استحکام ایوان، بلند ساخته شده است و به دستانی بلندشده رو به آسمان شباهت دارد. علاوه بر این، گلدسته‌های کوچک اطراف گنبد و صحن‌های مختلف به نشانه نگهبانان حرم هستند.
آینه کاری حرم حضرت معصومه
صحن حرم مطهر (س) توسط میرزا علی خان اتابک در زمان ناصرالدین شاه ترکیب‌بندی شده که با گذر زمان مزین به کاشیکاری و آینه‌کاری شده است. نقوش و آرایه‌های معماری حرم به‌اندازه‌ای زیبا هستند که نگاه هر بیننده‌ای را به خود جذب می‌کنند.
افراد مدفون در حرم حضرت معصومه (س)
مدفن افراد زیادی از امامزادگان تا علمای شیعه و شخصیت‌های برجسته و مشاهیر در حرم مطهر حضرت معصومه (س) قرار دارد. پنج تن از همراهان حضرت معصومه (س) در سفر به قم در زیر گنبد اصلی حرم به خاک سپرده شده‌اند که میمونه از نوادگان امام جواد (ع)، ام محمد از نوادگان امام سجاد (ع)، ام حبیب و ام اسحاق از جمله آن‌ها هستند.
علمای شیعه
علمای شیعه گروه دیگری از افراد مدفون در جوار حرم کریمه اهل بیت (ع) به حساب می‌آیند که مشهورترین قبر متعلق به مزار آیت الله بروجردی است. سنگ قبر این شخصیت برجسته در راهروی مسجد اعظم و زیر گنبد زیبایی قرار دارد. مقابل آن در مسجد بالاسر حرم می‌توانید به زیارت مزار استاد شهید مطهری، آیت الله بهاءالدینی، علامه طباطبایی، آیت الله بهجت و... بروید که به‌غیر از دو یا سه ساعت بعد از نماز ظهر که برای بازدید خانم‌ها در نظر گرفته شده، در بقیه ساعت روز فقط برای ورود آقایان باز است.
اگر به صحن اتابک بروید، سنگ قبر مرتفع قطب‌الدین راوندی را خواهید دید که از علمای شیعی قرن ششم بوده است. در حجره‌های این صحن نیز سنگ قبر افراد مشهوری همچون شهید دکتر مفتح به چشم می‌خورد. در یکی از حجره‌های آن‌طرف حیاط، مزار شیخ فضل الله نوری با سنگ قبری بزرگ قرار دارد.
مشاهیر
برخی از مشاهیر ایران نیز در حرم حضرت معصومه (س) مدفون هستند که از آن جمله می‌توان به مزار پروین اعتصامی و یوسف اعتصامی، پدر ایشان اشاره کرد. از آنجا که این حجره فرش شده است، افراد برای مطالعه کتاب هم از این محل استفاده می‌کنند.
علی اصغر اتابک، صدر اعظم ایران در عصر ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه نیز از جمله چهره‌های سرشناس حرم مقدس است که در صحن اتابک قرار دارد.
پادشاهان
شاه عباس دوم، شاه صفی یکم، شاه سلیمان یکم و شاه سلطان حسین یکم، چهار پادشاه صفوی مدفون در حرم مقدس هستند.
دو پادشاه قاجار به نام‌های فتحعلی شاه قاجار و محمد شاه قاجار نیز در این محل دفن شده‌اند. مزار تعدادی از شاهزادگان قاجار نیز در مسجد شاه در حرم قرار دارد.
این قبرها تماما در سال ۱۳۶۳ شمسی به دستور صادق خلخالی تخریب شد و در حال حاضر سنگ قبر آن‌ها در موزه آستان مقدس نگهداری می‌شود.
مدفن مهد علیا (مادر ناصرالدین شاه قاجار)، منوچهر معتمدالدوله (حکمران اصفهان)، قهرمان میرزا (فرزند عباس میرزا) و میرزا حسن مستوفی الممالک آشتیانی نیز در حرم حضرت معصومه (س) است.
پرسش‌های متداول
حرم حضرت معصومه (س) از چه بخش‌هایی تشکیل شده است؟
از مهم‌ترین بخش‌های حرم مطهر می‌توان به صحن عتیق و جدید، موزه، کتابخانه، مسجد اعظم و مسجد بالاسر، مدرسه فیضیه و غیره اشاره کرد.
علت سفر حضرت فاطمه معصومه (س) به قم چه بود؟
حضرت فاطمه معصومه (س) یک سال پس از سفر حضرت رضا (ع) به شهر مرو، عازم دیدار برادرشان، امام رضا (ع) می‌شود که وقتی به قم می‌رسد، در اثر بیماری از دنیا می‌رود و در باغ بابلان قم به خاک سپرده می‌شود.
معماری حرم حضرت معصومه (س) چه ویژگی‌هایی دارد؟
معماری حرم شامل متنوع‌ترین هنر اسلامی است که بارزترین سبک به‌کاررفته در آن، سبک اصفهانی است.
حرم حضرت معصومه (س) دارای چه امکاناتی است؟
امکاناتی همچون سرویس بهداشتی، امانت‌داری، ماشین برقی حمل‌ونقل زائران، فروشگاه، مهمانسرا، اورژانس، درمانگاه، اتاق عقد، پارکینگ، رواق کودک، داروخانه و غیره در حرم مطهر برای زائران در نظر گرفته شده است.
انتهای پیام
