«شیعه نیوز»: دعای صباح یکی از دعاهای پرفضیلت و سریع الاجابه می باشد . حضرت علی (ع) پس از نماز صبح همیشه دعای صباح را می خواندند .
دعای صَباح دعایی که حضرت امیرالمومنین(ع) بعد از دو رکعت نماز صبح میخوانده و به گفته علمای شیعه بلندترین مضامین حِکمی، عرفانی و کلامی را در قالب الفاظ و عبارات ادبی بیان کرده است. به علت اهمیت مضامین این دعا، عالمان و اندیشمندان متعددی آثاری در شرح این دعا نگاشتهاند.
منابعی که دعای صباح را روایت کردهاند، از این قرارند:
قدیمترین منبعی که دعای صباح در آن دیده شده، کتاب اختیار المصباح تألیف سال ۶۵۳ق. از سید علی بن الحسین بن حسّان بن الباقی القرشی معاصر محقّق حلّی و سید بن طاووس است. در کتب ادعیۀ پیش از آن نظیر مصباح المتهجد شیخ طوسی از این دعا یادی نشده است. هر چند هم اکنون کتاب اختیار المصباح در دسترس نیست، ولی پیشتر نسخهای از آن نزد افندی صاحب ریاض العلماء بوده و خوانساری صاحب روضات الجنات آن را دیده است.
مجلسی سندی دیگر نقل کرده که دعا را شریف یحیی بن قاسم العلوی العباسی الیمنی (در گذشته حدود ۷۵۳ق.) مکتوب بر پوستی بلند دیده و در کتاب خود در سال ۷۳۴ق. آن را نقل کرده است.
مشهور است که دعای صباح به خط کوفی بر روی پوستی بلند که به امضای حضرت علی(ع) رسیده، مکتوب و در دسترس بوده است. مجلسی میگوید: نسخهای از آن را مولانا درویش محمد اصفهانی جدّ و الدم بر نور الدین علی بن عبد العالی کرکی در سال ۹۳۹ ق. خوانده و به او اجازۀ روایت داده است. طبق نقل مجلسی در بحارالانوار، حضرت علی(ع) این دعا را در روز پنج شنبه ۱۱ ذی الحجه سال ۲۵ قمری به دست مبارک خود نوشتند.
فیض کاشانی (۱۰۹۰ق.) این دعا را در آخر کتاب ذریعه الضراعه آورده است.
عبدالله بن صالح سماهیجی (۱۰۷۶-۱۱۳۵ق.)دعا را در کتاب الصحیفه العلویه المبارکه از عبارت «یا من دلّ» تا «یا خیر من دعی و صلّی اللّه» آورده است
با توجه به اینکه منابع فوق، جزو منابع قطعی به حساب نمیآیند و سندی قطعی نیز برای این دعا ذکر نکردهآند، دعای صباح، طبق اصطلاح علم درایه الحدیث، ظنّی الصدور به حساب میآید. با این حال، مضامین حکمی، عرفانی و کلامی این دعا که در قالب الفاظ و عبارات فاخر و انواع صنایع لفظی و معنوی و فنون بلاغی درآمده، اعتباری سترگ به آن بخشیده و، در نتیجه، علمای شیعه را بدین سو سوق داده است تا آن را قطعی الصدور فرض نمایند.
دعای صباح با مناجات خداوند و ذکر نعمتهای او از جمله پدید آوردن صبح، آفرینش آسمان، حرکت ستارگان و گردش آفتاب و ماه شروع میشود. سپس به یگانگی، علم، بخشندگی، احسان و رحمت خدا اشاره میکند و به پیامبر(ص) و خاندان او درود میفرستد.
در فراز دیگر از خداوند حاجتهایی میطلبد. نعمت هدایت، و حلم و عدمتعجیل خداوند در عقوبت را یادآوری میکند. در ادامه علت آمدن خود به درگاه الهی را برای برآمدن خواستهها معرفی میکند و علت دوری از خدا را هوی و هوس نفس میداند که با گمانهای فاسد، آرزوها، ارتکاب گناهان و مخالفت فرمان خدا موجبات هلاکت شخص را فراهم میکند. و امید خود به رحمت الهی و پناه گرفتن به درگاه او از شرّ خواهشهای نفس را اظهار میدارد.
این دعا با بیان خواستههایی از درگاه الهی ادامه پیدا میکند. رحمت بیکران الهی و اعتماد به قبول توبه و برآوردن امیدها و حاجات را یادآور میشود. به فقر و تهیدستی خود اشاره کرده عرضه میدارد: «خدایا چگونه برانی از درگاهت بیچارهای را که در حال فرار از گناهان به تو پناه آورده یا چگونه نومید سازی راه جویی را که شتابان آهنگ حضرت تو را کرده یا چگونه بازگردانی تشنهای را که برای نوشیدن (آب) بر سر حوضهای تو آمده نه هرگز چنین نخواهی کرد»
در فرازهای بعد، دیگر بار رحمت الهی را یاد کرده، خداوند را وجودی معرفی میکند که «همه امیدها و آرزوها به او بازگشت مینماید و کار همه مخلوقات از حضرت او ساخته میگردد نه غیر او» و در ادامه عرضه میدارد که «من مهار نفس را به ریسمان محکم اراده تو بستهام» و بر تفویض امور خود به خدا تاکید میکند. از خداوند هدایت میطلبد و قدرت، دانایی و رزّاق بودن خدا را یادآور میشود.
در فقرات بعدی خداوند را از شریک، نقص، عیب و از صفات اجسام منزه کرده، او را دارای جمیع صفات کمال معرفی میکند. به نعمتهای خداوند اشاره و او را ستایش میکند. به پیامبر(ص) و آل او درود میفرستد و عصمت پیامبر(ص) و خاندان او را یادآور میشود. دعا با ستایش خداوند و با بیان حاجتهایی از درگاه الهی به پایان میرسد.
متن دعای صباح :
بسم الله الرحمن الرحیم
اللَّهُمَّ یَا مَنْ دَلَعَ لِسَانَ الصَّبَاحِ بِنُطْقِ تَبَلُّجِهِ، وَ سَرَّحَ قِطَعَ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ بِغَیَاهِبِ تَلَجْلُجِهِ، وَ أَتْقَنَ صُنْعَ الْفَلَکِ الدَّوَّارِ فِی مَقَادِیرِ تَبَرُّجِهِ، وَ شَعْشَعَ ضِیَاءَ الشَّمْسِ بِنُورِ تَأَجُّجِهِ، یَا مَنْ دَلَّ عَلَى ذَاتِهِ بِذَاتِهِ، وَ تَنَزَّهَ عَنْ مُجَانَسَهِ مَخْلُوقَاتِهِ، وَ جَلَّ عَنْ مُلاءَمَهِ کَیْفِیَّاتِهِ، یَا مَنْ قَرُبَ مِنْ خَطَرَاتِ الظُّنُونِ، وَ بَعُدَ عَنْ لَحَظَاتِ الْعُیُونِ، وَ عَلِمَ بِمَا کَانَ قَبْلَ أَنْ یَکُونَ، یَا مَنْ أَرْقَدَنِی فِی مِهَادِ أَمْنِهِ وَ أَمَانِهِ، وَ أَیْقَظَنِی إِلَى مَا مَنَحَنِی بِهِ مِنْ مِنَنِهِ وَ إِحْسَانِهِ، وَ کَفَّ أَکُفَّ السُّوءِ عَنِّی بِیَدِهِ وَ سُلْطَانِهِ، صَلِّ اللَّهُمَّ عَلَى الدَّلِیلِ إِلَیْکَ فِی اللَّیْلِ الْأَلْیَلِ، وَ الْمَاسِکِ مِنْ أَسْبَابِکَ بِحَبْلِ الشَّرَفِ الْأَطْوَلِ، وَ النَّاصِعِ الْحَسَبِ فِی ذِرْوَهِ الْکَاهِلِ الْأَعْبَلِ، وَ الثَّابِتِ الْقَدَمِ عَلَى زَحَالِیفِهَا فِی الزَّمَنِ الْأَوَّلِ، وَ عَلَى آلِهِ الْأَخْیَارِ الْمُصْطَفَیْنَ الْأَبْرَارِ، وَ افْتَحِ اللَّهُمَّ لَنَا مَصَارِیعَ الصَّبَاحِ بِمَفَاتِیحِ الرَّحْمَهِ وَ الْفَلاحِ، وَ أَلْبِسْنِی اللَّهُمَّ مِنْ أَفْضَلِ خِلَعِ الْهِدَایَهِ وَ الصَّلاحِ، وَ اغْرِسِ اللَّهُمَّ بِعَظَمَتِکَ فِی شِرْبِ جَنَانِی یَنَابِیعَ الْخُشُوعِ، وَ أَجْرِ اللَّهُمَّ لِهَیْبَتِکَ مِنْ آمَاقِی زَفَرَاتِ الدُّمُوعِ، وَ أَدِّبِ اللَّهُمَّ نَزَقَ الْخُرْقِ مِنِّی بِأَزمَّهِ الْقُنُوعِ، إِلَهِی إِنْ لَمْ تَبْتَدِئْنِی الرَّحْمَهُ مِنْکَ بِحُسْنِ التَّوْفِیقِ، فَمَنِ السَّالِکُ بِی إِلَیْکَ فِی وَاضِحِ الطَّرِیقِ، وَ إِنْ أَسْلَمَتْنِی أَنَاتُکَ لِقَائِدِ الْأَمَلِ وَ الْمُنَى، فَمَنِ الْمُقِیلُ عَثَرَاتِی مِنْ کَبَوَاتِ الْهَوَى، وَ إِنْ خَذَلَنِی نَصْرُکَ عِنْدَ مُحَارَبَهِ النَّفْسِ وَ الشَّیْطَانِ فَقَدْ وَکَلَنِی خِذْلانُکَ إِلَى حَیْثُ النَّصَبُ وَ الْحِرْمَانُ، إِلَهِی أَ تَرَانِی مَا أَتَیْتُکَ إِلّا مِنْ حیثُ الْآمَالُ، أَمْ عَلِقْتُ بِأَطْرَافِ حِبَالِکَ إِلّا حِینَ بَاعَدَتْنِی ذُنُوبِی عَنْ دَارِ [صِرْبَهِ] الْوِصَالِ، فَبِئْسَ الْمَطِیَّهُ الَّتِی امْتَطَتْ نَفْسِی مِنْ هَوَاهَاً، فَوَاها لَهَا لِمَا سَوَّلَتْ لَهَا ظُنُونُهَا وَ مُنَاهَا، وَ تَبّاً لَهَا لِجُرْأَتِهَا عَلَى سَیِّدِهَا وَ مَوْلاهَا، إِلَهِی قَرَعْتُ بَابَ رَحْمَتِکَ بِیَدِ رَجَائِی، وَ هَرَبْتُ إِلَیْکَ لاجِئاً مِنْ فَرْطِ أَهْوَائِی، وَ عَلَّقْتُ بِأَطْرَافِ حِبَالِکَ أَنَامِلَ وَلائِی، فَاصْفَحِ اللَّهُمَّ عَمَّا کُنْتُ [کَانَ ] أَجْرَمْتُهُ مِنْ زَلَلِی وَ خَطَائِی، وَ أَقِلْنِی مِنْ صَرْعَهِ رِدَائِی، فَإِنَّکَ سَیِّدِی وَ مَوْلایَ وَ مُعْتَمَدِی وَ رَجَائِی، وَ أَنْتَ غَایَهُ مَطْلُوبِی وَ مُنَایَ فِی مُنْقَلَبِی وَ مَثْوَایَ، إِلَهِی کَیْفَ تَطْرُدُ مِسْکِیناً الْتَجَأَ إِلَیْکَ مِنَ الذُّنُوبِ هَارِباً، أَمْ کَیْفَ تُخَیِّبُ مُسْتَرْشِداً قَصَدَ إِلَى جَنَابِکَ سَاعِیاً [صَاقِباً] ، أَمْ کَیْفَ تَرُدُّ ظَمْآنَ وَرَدَ إِلَى حِیَاضِکَ شَارِباً، کَلّا وَ حِیَاضُکَ مُتْرَعَهٌ فِی ضَنْکِ الْمُحُولِ، وَ بَابُکَ مَفْتُوحٌ لِلطَّلَبِ وَ الْوُغُولِ، وَ أَنْتَ غَایَهُ الْمَسْئُولِ [السُّؤْلِ ] وَ نِهَایَهُ الْمَأْمُولِ، إِلَهِی هَذِهِ أَزِمَّهُ نَفْسِی عَقَلْتُهَا بِعِقَالِ مَشِیَّتِکَ، وَ هَذِهِ أَعْبَاءُ ذُنُوبِی دَرَأْتُهَا بِعَفْوِکَ وَ رَحْمَتِکَ، وَ هَذِهِ أَهْوَائِیَ الْمُضِلَّهُ وَکَلْتُهَا إِلَى جَنَابِ لُطْفِکَ وَ رَأْفَتِکَ، فَاجْعَلِ اللَّهُمَّ صَبَاحِی هَذَا نَازِلاً عَلَیَّ بِضِیَاءِ الْهُدَى، وَ بِالسَّلامَهِ [السَّلامَهِ] فِی الدِّینِ وَ الدُّنْیَا، وَ مَسَائِی جُنَّهً مِنْ کَیْدِ الْعِدَى [الْأَعْدَاءِ] ، وَ وِقَایَهً مِنْ مُرْدِیَاتِ الْهَوَى، إِنَّکَ قَادِرٌ عَلَى مَا تَشَاءُ، تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشَاءُ، وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشَاءُ، وَ تُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ، وَ تُذِلُّ مَنْ تَشَاءُ، بِیَدِکَ الْخَیْرُ، إِنَّکَ عَلَى کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ، تُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ، وَ تُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ، وَ تُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ، وَ تُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ، وَ تَرْزُقُ مَنْ تَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ، لا إِلَهَ إِلّا أَنْتَ، سُبْحَانَکَ اللَّهُمَّ وَ بِحَمْدِکَ، مَنْ ذَا یَعْرِفُ قَدْرَکَ فَلا یَخَافُکَ، وَ مَنْ ذَا یَعْلَمُ مَا أَنْتَ فَلا یَهَابُکَ، أَلَّفْتَ بِقُدْرَتِکَ الْفِرَقَ، وَ فَلَقْتَ بِلُطْفِکَ الْفَلَقَ، وَ أَنَرْتَ بِکَرَمِکَ دَیَاجِیَ الْغَسَقِ، وَ أَنْهَرْتَ الْمِیَاهَ مِنَ الصُّمِّ الصَّیَاخِیدِ عَذْباً وَ أُجَاجاً، وَ أَنْزَلْتَ مِنَ الْمُعْصِرَاتِ مَاءً ثَجَّاجاً، وَ جَعَلْتَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ لِلْبَرِیَّهِ سِرَاجاً وَهَّاجاً، مِنْ غَیْرِ أَنْ تُمَارِسَ فِیمَا ابْتَدَأْتَ بِهِ لُغُوباً وَ لا عِلاجاً، فَیَا مَنْ تَوَحَّدَ بِالْعِزِّ وَ الْبَقَاءِ، وَ قَهَرَ عِبَادَهُ بِالْمَوْتِ وَ الْفَنَاءِ، صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الْأَتْقِیَاءِ وَ اسْمَعْ نِدَائِی ، وَ اسْتَجِبْ دُعَائِی، وَ حَقِّقْ بِفَضْلِکَ أَمَلِی وَ رَجَائِی، یَا خَیْرَ مَنْ دُعِیَ لِکَشْفِ الضُّرِّ، وَ الْمَأْمُولِ لِکُلِّ [فِی کُلِ ] عُسْرٍ وَ یُسْرٍ، بِکَ أَنْزَلْتُ حَاجَتِی، فَلا تَرُدَّنِی مِنْ سَنِیِّ [بَابِ ] مَوَاهِبِکَ خَائِباً، یَا کَرِیمُ یَا کَرِیمُ یَا کَرِیمُ، بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ، وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى خَیْرِ خَلْقِهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ أَجْمَعِینَ.
آنگاه به سجده رود و بگوید:
إِلَهِی قَلْبِی مَحْجُوبٌ، وَ نَفْسِی مَعْیُوبٌ، وَ عَقْلِی مَغْلُوبٌ، وَ هَوَائِی غَالِبٌ، وَ طَاعَتِی قَلِیلٌ، وَ مَعْصِیَتِی کَثِیرٌ، وَ لِسَانِی مُقِرٌّ بِالذُّنُوبِ، فَکَیْفَ حِیلَتِی یَا سَتَّارَ الْعُیُوبِ، وَ یَا عَلامَ الْغُیُوبِ، وَ یَا کَاشِفَ الْکُرُوبِ، اغْفِرْ ذُنُوبِی کُلَّهَا بِحُرْمَهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، یَا غَفَّارُ یَا غَفَّارُ یَا غَفَّارُ، بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.
ترجمه دعای صباح
خدایا، ای آن که زبان صبح را به گویایی تابش و روشناییاش برآورد، و قطعههای شب تار را با تیرگیهای شدید به هم پیچیدهاش به اطراف جهان فرستاد، و ساختمان سپهر گردون را در اندازههای زیبایش محکم نمود، و پرتو خورشید را به روشنایی شعله ورش در همه جا برافروزد،ای آن که بر ذاتش دلیل است، و از شباهت و هم گونگی با آفریده گانش منزّه است، و شأنش از سازگاری با کیفیات مخلوقاتش برتر است، ای آن که به باورهای گذرا بر دل نزدیک، و از چشمانداز دیدگان سر دور است، و آنچه را هستی یافت پیش از آنکه پدید آید میداند، ای آن که در گاهواره أمن و امانش خوابانید مرا، و به جانب آنچه از نعمتها و احسانش که بیدریغ به من بخشید بیدارم کرد، و دستهای حوادث و آفات را با دست لطف و قدرتش از من بازداشت، خدایا، درود فرست به آن راهنمای به سویت در شب تیره و تار جاهلیت، و آن چنگ زننده از میان ریسمانهایت به بلندترین رشته شرف، و آن دارنده حسب پاک و ناب که برگرده استوارترین روش شرافت قرار دارد، و آن ثابتقدم در لغزشگاههای دوران پیش از بعثت، و نیز بر خاندان او که بهترین انتخابشدگان و برگزیدگان و نیکانند، خدیا! درهای روز را با کلیدهای رحمت و رستگاری به روی ما بگشا، و بر من از بهترین لباسهای هدایت و صلاح بپوشان، به عظمتت در آبشخور قلبم چشمههای فروتنی را بجوشان، و در برابر هیبتت از گوشههای دیدگانم رودهای اشک سوزان جاری ساز، و مرا از بیپروایی و نادانی به مهارهای قناعت و خواری ادب فرما، خدایا اگر رحمت تو با توفیق نیکو از ابتدا شامل حال من نبود، چه کسی رهنمای من به سویت در این راه روشن میبود؟ و اگر مهلتت مرا تسلیم آمال و آرزوهای باطل کند، آنگاه چه کسی لغزش هایم را از فروافتادن در هوای نفس جبران میکند؟ و اگر به هنگام جنگ با نفس و شیطان یاریات مرا واگذارد این یاری نکردنت مرا در آغوش رنج و محرومیت اندازد، خدای من، میبینی که به پیشگاهت نیامدم مگر از جهتی که نسبت به رحمتت آرزوها داشتم، یا چنگ نزدم به اطراف رشته استوارت مگر آنگاه که گناهانم مرا از خانه وصال تو دور ساخت، پس چه بد مرکبی است مرکب خواستههای باطل که نفسم بر آن سوار شده، وای بر این نفس که گمانهای بیمورد و آرزوهای نابجایش با همه زشتی در برابرش زیبا جلوه کرده! و مرگ بر او که بر سرور و مولایش جرأت نموده، خدایا با دست امید در رحمتت را کوبیدم، و از کثرت هوسرانیام به پناهندگی به سویت گریختم، و به کنارههای رشته استوارت انگشتان محبّتم را آویختم، بار خدایا از آنچه در گذشته مرتکب شدم، از لغزش و خطایم چشمپوشی کن، و از درافتادن به جامه تنگ گناه رهایم ساز که به یقین تویی سرور و مولا و پشتیبان و امید من، و تویی منتهای خواسته و آرزوی من، در دنیا و آخرت، خدای من چسان درماندهای را که در حال گریز از گناهان خویش به تو پناه جسته از خود میرانی؟ یا چگونه رهجویی را که شتابان قصد آستانت نموده ناامید میکنی؟ یا چگونه تشنهای را باز میگردانی که وارد حوض هایت شده؟، البته که چنین نخواهی کرد زیرا حوضهای رحمتت در سختترین خشک سالیها لبریز، و درگاه لطفت همواره برای درخواست و وارد شدن باز است، تویی منتهای خواسته و نهایت آرزو، خدای من این مهار نفس من است که به پایبند مشیتت بستم، و این بارهای سنگین گناهان من است که به پیشگاه عفو و رحمتت انداختم، و این هوسهای گمراه کننده من است که به درگاه لطف و مهرت واگذاشتم، بار خدایا! این صبح مرا آنگونه آغاز کن که با پرتو هدایت، و با سلامت دین و دنیا همراه باشد، و شبم را سپری ساز از نیرنگ دشمنان و نگاهبانی گردان از هلاکتهای هوای نفس، که به یقین تو به هر چه بخواهی توانایی، فرمانروایی را به هر که بخواهی عنایت میکنی، و از هر که بخواهی باز میستانی، و هرکه بخواهی عزت میبخشی، و هرکه اراده کنی به ذلت مینشانی، خوبی بدست توست، همانا تو بر همه چیز توانایی، شب را در روز درمی آوری، و روز را در شب، زنده را از مرده بیرون میآوری، و مرده را از زنده، و هر که را بخواهی بیحساب روزی میدهی، معبودی جز تو نیست، بار خدایا! تنها تو را منزّه میدارم و سپاس و ستایش میگویم، کیست که قدر تو را بشناسد و از مقام تو نترسد؟ و کیست که بداند تو کیستی آنگاه از تو نهراسد؟ با قدرت خود پراکنده را الفت بخشیدی، و با مهربانیت سپیده دم را شکافتی، و با کرمت تاریکیهای شب را روشن نمودی، و آبهای شیرین و شور را از دل سنگهای سخت و خارا جاری کردی، و از ابرهای گران بارانی فراوان فرو ریختی، و خورشید و ماه را برای مردمان چراغی فروزان قرار دادی، بیآنکه در آنچه آغازگر پیدایشش بودی دچار خستگی و ناتوانی و چاره جویی شوی،ای آن که در عزت و بقا یگانه است، و بندگانش را به مرگ و فنا مقهور خود ساخته است، درود فرست بر محمّد و خاندان پرهیزکارش و ندای مرا بشنو، و دعایم را اجابت گو، و به فضل خود آرزو و امیدم را محقّق فرما، ای بهترین کسی که برای برطرف ساختن هر بدحالی خوانده، و برای هر سختی و آسانی آرزو شدی، نیازم را به پیشگاه تو فرود آوردم، پس از موهبتهای بلندپایه خود ناامیدانه ردّم مکن، ای بزرگوار، ای بزرگوار، ای بزرگوار، به رحمتت ای مهربانترین مهربانان، و درود خدا بر بهترین آفریدهاش محمّد و اهل بیت او همه. خدای من، دلم در پردههای ظلمت پوشیده شده، و جانم دچار کاستی گشته، و عقلم مغلوب هوای نفسم شده، و هوای نفسم بر من چیره آمده، و طاعتم اندک، و نافرمانیام بسیار، و زبانم اقرارکننده به گناهان است، چاره من چیست ای پرده پوش عیبها، ای دانای نهانها، ای برطرفکننده غمها، همه گناهان مرا بیامرز، به احترام محمّد و خاندان محمّد، ای آمرزنده، ای آمرزنده، ای آمرزنده، به مهربانیت ای مهربانترین مهربانان.