سريال هاي ماه رمضان اغلب با محتواي ديني تهيه مي شود و در پرمخاطب ترين ساعات پخش در اين ماه، روي آنتن مي رود و ميليون ها بيننده را پاي تلويزيون مي نشاند؛ به طوري که حتي در سال هاي اخير برخي از علما و کارشناسان ديني نسبت به اين موضوع اعتراض داشته اند که پخش انبوه سريال ها در ماه رمضان، باعث کاهش حضور مردم در مجالس ديني و مساجد مي شود.
اين اظهارنظرها حکايت از آن دارد که اين سريال ها در جذب مخاطب موفق عمل کرده اند. البته پرسش مهمي که مطرح مي شود اين است که در زمانه اي که زبان تصوير، گوياترين و تاثيرگذارترين ابزار انتقال پيام است، سريال هاي ماه رمضان تا چه اندازه در انتقال مفاهيم و مضامين ديني توفيق داشته است؟ آيا در اين مجموعه ها موضوعات مهم و البته پرمخاطب ديني به خوبي تبيين شده است و آيا تحليل درستي از مفاهيم اسلامي در اختيار مخاطب مسلمان قرار گرفته است؟ به ويژه آن که موضوع برخي اين مجموعه ها امور ماورايي مثل روح، فرشته، جن يا خواب، حساس و چالش برانگيز است و ديدگاه واحدي درباره آن ها وجود ندارد.
سعيد مستغاثي، منتقد سينما و تلويزيون با اشاره به اين که اين سريال ها در انتقال مفاهيم اسلامي موفق نبوده است، مي گويد: همان طور که يک پزشک به خود اجازه نمي دهد که تفسير قرآن بگويد، يک فيلم ساز هم نبايد به راحتي درباره مفاهيم ديني فيلم بسازد. بلکه او بايد اجازه دهد در موضوعات حساس و چالش برانگيز ديني که مورد توجه مردم است، علما و متخصصان اين عرصه اظهار نظر کنند.
وي مي افزايد:متاسفانه گاهي ديده مي شود موضوعات حساس و مهمي مثل روح يا فرشته که علماي دين با دقت و وسواس و با احتياط درباره آن حرف مي زنند، به راحتي سوژه يک فيلم قرار مي گيرد و مطرح مي شود که من به تجربه دريافته ام موضوعاتي اين چنيني که در سينماي غرب نيز به آن پرداخته مي شود، بيش از آن که منطبق بر انديشه و نگرش اسلامي ما باشد، با الهيات مسيحي تطابق دارد. زيرا فيلم ساز به جاي مراجعه به علما و کارشناسان حوزه دين، فيلم هاي غرب را مرجع خود قرار داده است.
وي مثالي هم مي زند و مي افزايد: مثلا در سريال هاي «ملکوت» يا «او يک فرشته بود» يا سريال امسال شبکه ۳ «پنج کيلومتر تا بهشت» من صحنه هايي را ديده ام که دقيقا کپي برداري از فيلم هاي غربي و بر اساس الهيات تحريف شده مسيحيت به ويژه فيلم روح بوده که در هاليوود ساخته شده است.
مستغاثي با اشاره به اين که تنها فيلم ماورايي که در ايران تا حدي منطبق بر انديشه هاي اسلامي و قرآني ساخته شده، «ملک سليمان» ساخته شهريار بحراني است، مي گويد: اين اثر نشان داد که يک فيلم ساز مسلمان مي تواند قالب سينما را در خدمت مفاهيم موردنظر خود قرار دهد و حتي در چارچوب قالب هاي کليشه شده غربي هم محدود نشود و اثري را بر اساس فرهنگ غني و عظيم اسلامي بسازد.
تلاشي که در «ملک سليمان» شده بود قابل تحسين است و ما را اميدوار مي کند که فيلم سازان ما هم مي توانند آثار ماورايي بر اساس انديشه ها و باورهاي اسلامي و شيعي بسازند.
غلامرضا جلالي، پژوهشگر حوزوي و معاون پژوهشي دفتر تبليغات خراسان رضوي نيز با اشاره به اين که نوع پردازش سريا ل هاي ماه رمضان که به امور ماورايي مثل جن و فرشته و روح مي پردازد، بيشتر منطبق بر فيلم هاي هاليوود است، مي گويد: حتي دين آن قدر مبسوط و کامل وارد اين موضوعات نشده است به همين دليل علما و کارشناسان با دقت و حساسيت درباره اين موضوعات اظهارنظر مي کنند زيرا ارجاعات ديني محدودي در اختيار دارند. اما در اين سريال ها ما شاهديم به تفضيل درباره جزئيات اين مسائل اظهارنظر مي شود بدون اين که اين اظهارات به تاييد علما و کارشناسان مربوطه رسيده باشد و فيلم سازان ما بر اساس تخيل و برداشت هاي شخصي خود اين مسائل را مطرح مي کنند و وارد حيطه هايي مي شوند که اصلا در تخصص آن ها نيست.
وي ادامه مي دهد: با اين نوع تحليل کردن نه تنها به سوال ها و چالش هاي ذهني مخاطبان درباره اين موضوعات پاسخ داده نمي شود، بلکه حتي ممکن است اين امر باعث انحراف دين و رواج خرافه و امور نادرست در سطح جامعه شود، چون اين سريال ها ذهن جامعه را نسبت به اين مسائل حساس مي کنند بدون اين که پاسخي صحيح و دقيق منطبق بر معارف دين اسلام به آن ها بدهد.
جلالي با اشاره به اين که براي بسياري از مردم سريال هاي ماه رمضان جدي است، يعني آن ها به دنبال آن هستند که پاسخ پرسش هاي خود را از اين آثار دريافت کنند، مي گويد: به همين دليل نبايد ما صرفا به اين سريال ها نگاه سرگرم کننده داشته باشيم. چون مي توان رسانه ها را در دنياي امروز تا حدي جايگزين خطابه و منبر دانست.
ضمن اين که علماي ديني هم نبايد نگران باشند که رسانه جاي منبر را گرفته است زيرا در شرايط فعلي ابزارهاي انتقال معاني عوض شده و مخاطب بيشتر علاقه مند است نيازهاي خود را از طريق اين ابزارها دريافت کند.
پس علماي حوزه بايد به اين رسانه ها توجه بيشتري کنند و درصدد استفاده از آن نيز برآيند.
جلالي مي گويد: متاسفانه به جاي اين که فيلم سازان ما متوجه باشند که چه ظرفيت عظيمي را در اختيار دارند و در ساعاتي آثار آن ها پخش مي شود که ميليون ها مخاطب پاي تلويزيون نشسته اند، آن ها به چشم سرگرمي به اين آثار نگاه و احساس مي کنند فيلم هاي آن ها بيشتر از جنبه هاي تربيتي و معرفتي بايد ابعاد سرگرم کننده داشته باشد.
اما حجت الاسلام سيدرضا مودب قرآن پژوه و مدرس حوزه و دانشگاه در مخالفت با اين ديدگاه که رسانه ها جاي منبر و خطابه را گرفته است، مي گويد: منبر هميشه مخاطب خود را دارد و هيچ گاه رسانه و فيلم جاي منبر را نمي گيرد. ممکن است پاي منابر گاهي شلوغ يا خلوت شود ولي تعطيل نمي شود و مردم همواره پاي منبر مي روند.
وي با تاکيد بر اين که مجموعه هاي تلويزيوني ماه رمضان به دليل موضوعات ديني حساسي که مطرح مي کنند و مخاطبان فراواني که دارند، بايد مورد تاييد علما و کارشناسان ديني قرار گيرند، تصريح مي کند: گاهي در اين مجموعه ها مسائلي به اسلام نسبت داده مي شود که واقعيت ندارد و حتي خلاف دين است و کارگردان متوجه نيست که طرح مسائل ديني به اين شکل نه تنها مفيد نيست بلکه زيان بخش هم هست چون دين عرصه آزمون و خطا نيست و تا موضوعي به لحاظ ديني ثابت نشده باشد، نبايد در تريبون عمومي مطرح شود.
فرج ا... سلحشور نويسنده و کارگردان سينما و تلويزيون که آثاري مثل اصحاب کهف و يوسف پيامبر(عليه السلام) را در کارنامه اش دارد، در اين زمينه معتقد است: لازمه فيلم سازي اسلامي معرفت و شناخت اين موضوعات است تا کارگردان شناخت درستي نسبت به مسائل اسلامي نداشته باشد نمي تواند اثر موفقي خلق کند.
وي با اظهار تاسف از اين که اغلب در فيلم هاي ديني، کورکورانه عقايد غيراسلامي به نام اسلام ترويج مي شود، مي گويد: فيلم سازي که با قرآن و نهج البلاغه و آثار اسلامي و شيعي مانوس نيست و اتفاقا منابع و فيلم هاي غربي را بيشتر ديده و مي شناسد، وقتي مي خواهد فيلم بسازد به دليل بيگانگي با فرهنگ اسلامي، فرهنگ غيراسلامي را تبليغ مي کند و بدتر آن که برخي مسئولان فرهنگي و هنري کشور از چنين انساني توقع خلق آثار اسلامي دارند. اين موضوع ناآگاهي برخي مسئولان ما را نشان مي دهد که از انساني که در دنياي غرب و تفکرات غربي غرق شده است، انتظار ساخت فيلم اسلامي را دارند. بي گمان اثر چنين فيلم سازي نمي تواند معرف معارف اسلامي باشد.
کارگردان مردان آنجلس به دليل همين بيگانگي فيلم سازان از معارف اسلامي، بيشتر مجموعه هايي را که در ماه مبارک رمضان پخش مي شود، جلوه هايي از ابتذال مي داند و مي گويد: البته اين ابتذال چندان عجيب نيست و تا زماني که فيلم سازان ما معرفت ديني پيدا نکنند، نمي توان از آن ها انتظار داشت که فيلم هاي ديني تاثيرگذاري مطابق انديشه ها و باورهاي اسلامي بسازند.
مضامين ديني هميشه حساس و چالش برانگيز است. طرح مفاهيم اين چنيني زبان و قالب خاص خود را مي طلبد و به اطلاعات و آگاهي هايي نيازمند است که اگر کارگردان آن را به دست نياورد و در اين وادي قدم بگذارد، امکان لغزش و اشتباه او در اين عرصه بيش از هر ميدان ديگري وجود دارد و حتي ممکن است باعث انحراف اين مضامين از ساحت واقعي شان شود.
همان طور که در مقابل اگر فيلم ساز آگاهانه و با اطلاعات و دانش صحيح وارد اين عرصه شود، مي تواند تاثيرگذارتر از شيوه هاي سنتي به تبليغ و ترويج مفاهيم ديني بپردازد.
به سبب حساسيت محتواهاي ديني، در سال هاي اخير در ساخت فيلم هاي ديني استفاده از مشاور و يا کارشناس ديني رايج شده است. اگرچه تجربه نشان داده که گاهي استفاده از مشاور ديني بيشتر به اين منظور است که اگر به لحاظ محتوايي شبهه اي پيش آمد، فيلم ساز توجيهي در اين زمينه داشته باشد و گناه را به گردن مشاور ديني فيلم بيندازد.
مستغاثي که معتقد است، صرف استفاده از يک مشاور يا کارشناس مذهبي در اين زمينه گره گشا نخواهد بود، مي گويد: اگرچه علماي حوزه بايد وارد اين عرصه شوند تا نگاه و تحليل درستي را از اين مسائل در اختيار فيلم سازان قرار دهند، ولي اين يک راه حل مقطعي است. نقصان و کاستي اصلي ما در اين زمينه به جدايي و انفکاک دنياي فيلم سازي از مراکز فکري حوزوي و دانشگاهي ما برمي گردد.درحالي که همان غربي که ما آن را مذمت مي کنيم، رسانه هايش دقيقا از دل همين مراکز علمي و ديني سربرآورده اند و تغذيه فکري مي شوند و بين اين مراکز و دنياي فيلم سازي در غرب فاصله اي نيست.
فيلم سازان ماموريت دارند که با اين مراکز ارتباط تنگاتنگ داشته باشند و پيام هاي موردنظر آن مراکز را منتقل کنند. به همين دليل است که وقتي مي خواهند درباره آخرالزمان يا عالم ماوراء فيلم بسازند، دقيقا همان مفهومي را منتقل مي کنند که سياست مداران و علماي مذهبي شان به آن اعتقاد دارند، مثلا شرقي ها و مسلمانان در آثار ماورايي سينماي هاليوود نماد شيطان و شر هستند و به عکس فرشته نماد غربي هاست.
اما در کشور ما فاصله غريبي بين مراکز علمي و ديني و عرصه سينما و تلويزيون ما وجود دارد و تنها راه هم اين است که اين فاصله برداشته شود وگرنه اين اشکالات هيچ گاه تصحيح نخواهد شد. ما در ماه رمضان شاهد فيلم هايي هستيم که به ظاهر داراي مضمون مذهبي است ولي در اصل چون با نگاه تخصصي ساخته نشده، تحريف يا برداشت اشتباه از مذهب است.
جلالي نيز که حضور کارشناس يا مشاور ديني را راه حل نهايي در زمينه ساخت فيلم هاي ديني نمي داند، مي گويد: معمولا در کشور ما کارگردان خودش را نفر اول و آخر يک اثر مي داند به اين معنا که او اعتقاد دارد زبان فيلم سازي اقتضائاتي دارد که در تخصص کارشناس مذهبي نيست و فقط فيلم ساز اين اقتضائات را مي داند. از اين رو اگر کارشناس يا مشاور مذهبي نکته اي را به کارگردان متذکر شود که به برداشت کارگردان لطمه اي وارد نکند، کارگردان مي پذيرد وگرنه آن را رد مي کند درحالي که مباحث ديني حساسيت فراواني دارد؛ برخي از اين مسائل با کلام و فقه و فلسفه اسلامي و ... درهم آميخته شده است که تحليل آن تخصص ويژه اي را مي طلبد که حتي يک طلبه هم از پس آن به راحتي برنمي آيد.
به همين دليل من معتقدم حوزه علميه بايد رشته هاي تخصصي در زمينه فيلم هاي ديني راه اندازي و طلبه هايي را تربيت کند که متناسب با نيازهاي موجود بتوانند به تحليل مسائل بپردازند و بايد تعاملي بين حوزه هاي علميه و مراکز فيلم سازي کشور ايجاد شود وگرنه ما در عرصه فيلم هاي ديني راه به جايي نخواهيم برد.
حجت الاسلام مودب که معتقد به حضور کارشناس ديني در فيلم هاي مذهبي است نه مشاور، مي گويد: مشاور مسئوليت ندارد فقط نقش مشورتي دارد ولي کارشناس ديني مسئوليت دارد و حرف و نظر او الزام آور است و اگر اشتباهي رخ بدهد او بايد پاسخگو باشد به همين دليل معتقدم راه چاره ما در فيلم هاي ديني حضور کارشناس مذهبي است نه مشاور.
فرشته .در سريال هاي ماه رمضان پخش مي شود به دليل آن که مردم ذهنيتي از اين مسائل پيدا کرده اند و ذهنشان نسبت به اين مسائل حساس شده است و سوالات متعدد دارند، مثل برنامه هنگام درنگ برنامه هايي ساخته شود که کارشناسان ديني فارغ از سريال به تحليل اين مسائل بپردازند و به سوالات مردم پاسخ دهند. علاوه بر آن که گشودن باب اين موضوعات توسط متخصصان زمينه اصلاح اشتباهات رخ داده در فيلم ها را هم فراهم مي کند.معاون پژوهشي دانشگاه قم ادامه مي دهد: اين شب ها وقتي ما به مراسم پس از افطار مي رويم، سوالات متعددي درباره روح يا جن يا خواب که در سريال هاي ماه رمضان امسال به آن پرداخته شده است، مطرح مي شود که اين سوالات نشان دهنده دغدغه مردم نسبت به اين موضوعات است.فرج ا... سلحشور کارگردان هم که حضور مشاور مذهبي را در فيلم هاي ديني امري ناموفق ارزيابي مي کند، مي گويد: مشاور و کارشناس مذهبي در فيلم هاي ما جايگاه حقيقي خود را ندارد زيرا همواره ديدگاه کارگردان محور فيلم است و کسي اجازه ندارد برخلاف نظر او حرفي بزند درحالي که فيلم ساز بايد خود را موظف بداند که در تمام مراحل تحقيق و نگارش فيلم نامه و ساخت فيلم نظر کارشناس را بگيرد و به آن عمل کند.
