کاتبان حدیث شیعه در قرن اول چه کسانی بودند؟

شیعه نیوز:

پرسش

کاتبان حدیث شیعه در قرن اول چه کسانی بودند؟

پاسخ اجمالی

بر اساس اخبار و شواهد تاریخی، امام علی( علیه السلام ) نخستین کسى است که روایات و احادیث رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم ) را جمع‌آورى نموده و کتاب مخصوصى در این موضوع نوشته و املا کرده است.

مصحف امام علی( علیه السلام )، مصحف فاطمه(س)، صحیفه سجادیه، از جمله کتاب‌هایی است که توسط خود معصومان( علیه السلام ) نگاشته شده است.

در بین اصحاب ائمه اطهار( علیه السلام ) در قرن اول می‌توان به سلمان فارسی، ابوذر، علی بن ابی‌رافع و سلیم بن قیس اشاره کرد که کتابت حدیث داشته‌اند.

پاسخ تفصیلی

اصولاً اسلام به عنوان دین خاتم، معجزه جاویدش را قرآنی نام می‌برد که یک کتاب است. اولین آیاتی که از آن نازل می‌شود، امر به قرائت است و از خدای جهانیان، به عنوان معلّمی که به‌وسیله قلم آموزش می‌دهد، یاد می‌کند.[1]

قرآن نسبت به قرار دادهای مالی، تأکید دارد که با دقت نوشته شود و امر می‌کند که شخص عادلی آن‌را بنویسد.[2] از طرفی بارها در قرآن از تحریف کتاب‌های الهی پیشین و تحریف سخنان پیامبران‌شان، توسط پیروان آنان سخن به میان می‌آورد.[3] پیامبر گرامی اسلام( صلی الله علیه و آله و سلم ) دین نیز بارها امر به نگارش دانش دارد و می‌فرماید: «قیدوا العلم قیل و ما تقییده قال کتابته».[4]

با همه این توصیفات باید نوشتن احادیث پیامبر اکرم( صلی الله علیه و آله و سلم ) و دیگر معصومان( علیه السلام ) را امر معقول و پسندیده‌ای دانست. پس به‌طور کلی می‌توان ریشه‌های شکل‌گیری حدیث و اهمیت‌داشتن آن نزد مسلمانان ‌را در چند محور خلاصه کرد:

الف. روح حاکم بر اسلام و آموزه‌های قرآن مجید.

ب. دستورات پیامبر اسلام در نوشتن احادیث.

ج. تأکیدات امام علی( علیه السلام ) و سایر امامان معصوم( علیه السلام ) بر کتابت علم و احادیث.[5]

البته این نکته قابل توجه است که؛ اگر چه نظر اهل بیت عصمت و طهارت( علیه السلام ) درباره نوشته شدن احادیث و روایات با نظر حاکم بر جامعه مسلمانان در قرن اول که متأثر از دستورات خلفا بود؛ متفاوت است و اهل بیت( علیه السلام ) نه‌تنها تشویق به نوشتن احادیث داشتند، بلکه بعضاً در قرن اول خود چنین کتاب‌هایی نوشته‌اند، با همه این تفاصیل به خوبی نمی‌توان مرزی بین کاتبان حدیث شیعه و غیر شیعه ترسیم کرد، اما به هر تقدیر از بین کاتبان – بعد از اشاره به معصومان( علیه السلام )- به کسانی اشاره می‌شود.

کاتبان حدیث از بین معصومان( علیه السلام ) در قرن اول

1. امیر المؤمنین علی( علیه السلام ): بر اساس اخبار و روایاتى که توسط امامان( علیه السلام ) رسیده، امام علی( علیه السلام ) نخستین کسى است که روایات و احادیث رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم ) را جمع‌آورى نموده و کتاب مخصوصى در این موضوع نوشته و املا کرده است. در روایات متعددى آمده که؛ ائمه اطهار( علیه السلام ) در بیان یک مسئله شرعى به این کتاب استناد کرده‌اند و فرموده‌اند: «در کتاب حضرت على( علیه السلام ) حکم این مسئله چنین است»،[6] این کتاب در نزد فرزندان آن‌حضرت بود و امامان( علیه السلام ) آن‌را از هم ارث می‌بردند و در مواردى به آن استناد می‌کردند.

به امام علی( علیه السلام ) کتاب دیگری نیز نسبت داده  شده  است. کتاب «الجامعة»( رساله جامعه) که گویا در آن، تمام حلال و حرام‌ها و تمام علوم مورد نیاز مردم وجود دارد. ابوبصیر در یک روایت طولانی از امام صادق( علیه السلام ) درباره این کتاب سؤال می‌کند، حضرت در جوابش می‌فرماید: «جامعه، صحیفه‌ای است به املای رسول خدا و خط علی( علیه السلام ) که در آن هر حلال و حرامی، حتی ارش یک خراش نیز وجود دارد».[7]

2. حضرت زهرا(س): یکی از صفات حضرت زهرا(س) مُحدّثه است؛ یعنی کسی که با او گفتگو شده است. پس از رحلت پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) دختر بزرگوارشان به‌خاطر از دست دادن پدر بسیار ناراحت بودند و تحمل فراق و دوری پدر برای فاطمه زهرا(س) بسیار سخت بود.

در روایات معتبر آمده است که در فاصله وفات پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) تا زمان شهادت حضرت زهرا(س) – فرشته‌ای از سوی خداوند بر دختر نبی اکرم( صلی الله علیه و آله و سلم ) فرود می‌آمد و او را تسلی می‌داد- و با ایشان گفتگو می‌کرد-  تا حضرت آرام بگیرد. از این فرشته در برخی روایات به جبرئیل یاد شده است،[8] او حضرت زهرا(س) را از احوال پدر بزرگوارشان در عالم برزخ و همچنین از حوادث آینده، مطلع می‌ساخت. در روایتی از امام صادق( علیه السلام ) می‌خوانیم:

«هنگامی که رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم ) رحلت کردند، فاطمه به علت وفات پدر به قدری محزون شد که تنها خداوند از شدت غم و اندوه او باخبر بود. از این‌رو؛ خداوند فرشته‌ای را فرستاد تا او را تسلی دهد و اندوهش را برطرف سازد. فاطمه(س)، علی( علیه السلام ) را از این موضوع با خبر ساخت و علی همه آن سخنان را نوشت و مصحف فاطمه این گونه تدوین شد».[9]

از امام حسن( علیه السلام ) و امام حسین( علیه السلام ) کتاب و صحیفه‌ای گزارش نشده است.

3. امام سجاد( علیه السلام ): از ایشان «صحیفه سجادیه» و «رساله حقوق» به ما رسیده است. البته رسائل حقوق را ثابت بن أبی صفیة «أبو حمزة الثمالی‌« از ایشان نقل کرده است.[10]

از غیر معصومان می‌توان به افراد ذیل اشاره کرد:

1. سلمان فارسی: بنابر آنچه گزارش شده است؛ سلمان فارسی حدیث «جاثلیق» را کتابت کرده است.[11]
2. ابوذر غفاری: وی وقایع پس از رسول خدا را جمع‌آوری و تدوین کرده است.[12]
3. اصبغ بن نباته؛ که از بزرگان و خواص اصحاب امام علی( علیه السلام ) است و بعد از ایشان نیز تا مدتی زنده بود. عهد نامه مالک اشتر و وصیت امام علی( علیه السلام ) به فرزندشان، محمد حنفیه را؛ از امیر المؤمنین نقل کرده است.[13] و با توجه به طولانی بودن این دو گفتار از امام علی ( علیه السلام )؛ گویا دست نوشته آن‌را به همراه داشته است، اگر چه ثابت نیست.
4. علی بن ابی رافع: نجاشی درباره او می‌گوید: وی از بزرگان شیعه و از اصحاب امیرالمؤمنین علی( علیه السلام ) بود. وی کاتب و نویسنده آن‌حضرت بود به‌طوری که کتابی در ابواب مختلف فقهی از جمله: وضو، نماز و سائر ابواب نوشت.[14]
5. سلیم بن قیس هلالی: وی از اصحاب امیر المؤمنین( علیه السلام ) بوده که کتابی برگرفته از احادیث اهل بیت( علیه السلام ) نوشته است.[15] نعمانی در کتاب خود می‌نویسد: کتاب سلیم بن قیس از کتاب‌های مرجع شیعه است.[16]

این مختصری از کاتبان حدیث شیعه در قرن اول بود؛ که شاید بتوان با تتبع فراگیرتر و آوردن برخی دیگر از کاتبان در شمارش موالیان اهل بیت( علیه السلام )، بر این مجموعه افزود.

[1]. ر.ک: علق، 1 - 4.

[2]. بقره، 282.

[3]. نساء، 46؛ مائده، 13؛ مائده، 41.

[4]. شهید ثانی، منیة المرید، ص 340، قم، چاپ دفتر تبلیغات، 1409ق.

[5]. ر.ک: کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 1، ص 51، «بَابُ رِوَایَةِ الْکُتُبِ وَ الْحَدِیثِ وَ فَضْلِ الْکِتَابَةِ وَ التَّمَسُّکِ بِالْکُتُبِ»، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365ش؛ آمدی، عبدالواحد، غرر الحکم، ص 49، قم، دفتر تبلیغات، 1366ش.

[6]. برای نمونه ر.ک: الکافی، ج 1، ص 41؛ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، محقق، مصحح، موسوی خرسان، حسن، ج 1، ص 139، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

[7]. الکافی، ج 1، ص 239.

[8]. همان، ص 241.

[9]. همان، ص 238؛ بر گرفته از سؤال «مصحف فاطمه(س)»، سؤال 1355.

[10]. نجاشی، احمد بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة(رجال نجاشی)، ص 115، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ ششم، 1365ش.

[11]. تهرانی، آقا بزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج ۶، ص ۳۷۶، قم، اسماعیلیان.

[12]. شیخ طوسی، الفهرست، ص ۱۱۷، نجف، مکتبة المرتضویة.

[13]. رجال نجاشی، ص 8.

[14]. همان، ص 6.

[15]. کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، ص 104، نشر دانشگاه مشهد، 1348ش.

[16]. ابن أبی‌زینب(نعمانی)، محمد بن ابراهیم، الغیبة، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ص 102، تهران، نشر صدوق، چاپ اول، 1397ق.

T