این‌که پیامبر اسلام ( صلی الله علیه و آله و سلم ) می‌فرماید با زنان سیاه چهره قابل حمل ازدواج کنید، ولی با زن زیبای نازا و عقیم ازدواج نکنید! این روایت چگونه قابل توجیه است؟ و در زمان پیامبر راه تشخیص عقیم از غیر عقیم چگونه بود؟

شیعه نیوز:
پرسش
با توجه به این‌که پیامبر اسلام( صلی الله علیه و آله و سلم ) می‌فرماید: با زن سیاه چهره‏اى که بچه آور باشد ازدواج کنید، و با زن زیبائى که عقیم باشد تزویج نکنید. اولاً: پیش از ازدواج چگونه این کار شدنی است؟ ثانیاً: آیا این سفارش خصوصاً در جامعه امروزی که تعداد عقیم‌ها زیاد است باز هم خوب است به آن سفارش عمل شود؟ در صورت مثبت بودن جواب آیا این مفسده ندارد؟ شاید پیشنهاد ازدواج موقت دهید! آیا این چنین چیزی درست به نظر می‌رسد؟
پاسخ اجمالی

روایت مطرح شده از پیامبر اسلام( صلی الله علیه و آله و سلم )، در صدد بیان این نکات اساسی است که اولاً: اساس ازدواج بر تولید نسل است، و در هر ازدواجی زاد و ولد و تولید نسل، یکی از اهداف اساسی به شمار می‌آید. ثانیاً: پیامبر اسلام ( صلی الله علیه و آله و سلم ) ارشاد و راهنمایی می‌فرماید که در این راستا، از یکی از هدف‌های اساسی ازدواج غفلت نکنید، نه این‌که بخواهد چنین چیزی را به عنوان تشریع و یک حکم وجوبی از سوی خداوند ابلاغ نماید. ثالثاً: همان‌گونه که در خود روایت آمده، فلسفه‌ی سخن پیامبر در مورد ازدواج با زنان مستعد بارداری، همان ازدیاد امت اسلام است. در جامعه‌ای که اکثریت آن با کفار و مشرکان بود، اگر مسلمانان در ازدواج تنها به زیبایی می‌اندیشیدند، جمعیت آنان در اقلیت می‌ماند. رابعاً: راه تشخیص نازا و عقیم بودن معمولاً در گذشته با توجه به زنان و خواهران خانواده و فامیل امکان‌پذیر بود. و... .

خامساً: در چگونگی برخورد با روایات رسیده از معصوم، در غیر احکام شرعی؛ مانند اخلاقیات، ارشادات(مشاوره)، و... اصل بر آن است تا جایی که امکان دارد و با دیگر نصوص در تعارض نیست، نیز با عقل بشری سازگار است، باید آنها را توجیه نمود، نه آن‌که به مجرد نقصی در سند، آنها را طرد کرد.

سادساً: اما احادیث و روایات دیگری که علاوه بر مشکلات سندی، با شأن و کرامت انسانی نیز منافات داشته باشند؛ نظیر روایت تشبیه زنان عقیم به حصیر و ...، ضمن این‌که از نظر سند قابل اعتماد نیستند، توجیه پذیر هم نمی‌باشند. بنابراین، ما این روایت را منتسب به پیامبر رحمت نمی‌کنیم.
پاسخ تفصیلی

برای روشن شدن موضوع نخست متن روایت مورد مطرح شده در پرسش را می‌خوانیم: "عَنِ النَّبِیِّ ( صلی الله علیه و آله و سلم ) أَنَّهُ قَالَ تَزَوَّجُوا سَوْدَاءَ وَلُوداً وَ لَا تَتَزَوَّجُوا حَسْنَاءَ جَمِیلًا عَاقِراً فَإِنِّی أُبَاهِی بِکُمُ الْأُمَمَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ"؛ [1] با زن سیاه چهره قابل حمل ازدواج کنید، ولی با زن زیبای نازا و عقیم ازدواج نکنید؛ چراکه من در روز قیامت به امت خود، حتی به سقط شدگان افتخار می‌کنم. این روایت با عبارت‌های مختلف در منابع روایی آمده است. [2]

این سخن پیامبر اسلام( صلی الله علیه و آله و سلم )، اشاره به چند نکته اساسی دارد.

1. اساس ازدواج بر تولید نسل است. همان‌گونه که می‌دانیم خلقت زنان از نظر فیزیکی به گونه‌ای است که در صورت همبستر شدن با مردان قابلیت حمل را دارند، مگر این‌که از طرف اسپرم مرد، یا تخمدان زن مشکلی وجود داشته باشد که موارد این چنینی در برابر زنان و مردان سالم، بسیار ناچیز است. بنابر این، با توجه به این اصل، بچه دار شدن دلیل بر صحت و سلامت جسمی و عقیم بودن نقص محسوب می‌شود.
2. با توجه به این‌که در هر ازدواجی زاد و ولد و تولید نسل یکی از اهداف اساسی به شمار می‌آید؛ لذا پیامبر اسلام( صلی الله علیه و آله و سلم ) ارشاد و راهنمایی می‌فرماید که در این راستا، از یکی از هدف‌های اساسی ازدواج غفلت نکنید، نه این‌که بخواهد چنین چیزی را به عنوان تشریع و یک حکم وجوبی از سوی خداوند ابلاغ نماید.
3. طبیعی است پیامبری که می‌فرماید: "تَزَوَّجُوا فَإِنِّی مُکَاثِرٌ بِکُمُ الْأُمَمَ غَداً فِی الْقِیَامَةِ حَتَّى إِنَّ السِّقْطَ لَیَجِی‏ء"؛ [3] و

"فَإِنَّ مِنْ سُنَّتِیَ التَّزْوِیجَ وَ اطْلُبُوا الْوَلَدَ فَإِنِّی مُکَاثِرٌ بِکُمُ الْأُمَمَ غَدا"؛ [4] همو که به امتش حتی سقط شدگان در رحم می بالد، به یکی از راه‌های رسیدن به این مهم که همان ازدواج با زنان قابل حمل باشند، تأکید کند.

4. همان‌گونه که در خود روایت آمده، فلسفه سخن پیامبر در مورد ازدواج با زنان مستعد بارداری، همان ازدیاد امت اسلام است؛ از این‌رو، روایت را باید با توجه ظرف زمانی خود بررسی کرد. در جامعه‌ای که اکثریت آن با کفار و مشرکان بوده، اگر مسلمانان در ازدواج تنها به زیبایی می‌اندیشیدند و کفار در مقابل به ازدیاد جمعیت می‌پرداختند، طبیعی بود که امروز جمعیت میلیاردی مسلمان در کار نبود، وانگهی پیامبر می‌خواهد بگوید یک سویه نگری و زیبایی نمی‌تواند ملاک و معیار خوش بختی در ازدواج باشد؛ [5] لذا این رویکرد در مسئله ازدواج، هیچ توهینی نسبت به زنان عقیم و نازا نیست و هیچ مفسده‌ای را به دنبال ندارد.
5. راه تشخیص نازا و عقیم بودن معمولاً در گذشته با توجه به زنان و خواهران خانواده و فامیل امکان‌پذیر بود. به گونه‌ای که اگر در خانواده‌ای یکی دو مورد خانم‌هایی بودند که نازا بودند، این شائبه پیش می‌آمد که ممکن است خواهران او نیز چنین باشند. هم‌چنین با توجه به این‌که چند همسری فرهنگ مردم آن زمان بوده، شاید اگر کسی می‌خواست با خانمی که در ازدواج قبلی نازا بود و از شوهرش جدا شده ازدواج کند، چنین مسئله‌ای را لحاظ کند.
6. این مسئله مورد پذیرش نیست که در جامعه کنونی زنان عقیم و نازا درصد بالایی داشته باشند. مشکلی که امروزه اکثر زن و شوهرهای جوان به آن مبتلا هستد، جلوگیری از بچه دار شدن در سال‌های نخست ازدواج است که این کار نتیجه و اثرش نازا شدن است، که این مشکل هم با توجه به پیشرفت علم قابل درمان است.
7. در نهایت زنان عقیم می‌توانند با مردان عقیم زندگی مشترکی را با دغدغه‌های کمتری تشکیل دهند و تمام آنچه گفته شد نیز بدان معنا نیست که اگر بعد ازدواج مشخص شد که یکی از زوجین عقیم است، باید آنها از هم جدا شوند، بلکه در صورت موفق بودن ازدواجشان می‌توانند تا پایان در کنار هم زندگی کنند همان‌گونه که زکریای پیامبر( علیه السلام ) با همسر عقیم خود زندگی کرد تا با معجزه پروردگار فرزندی به آنان هدیه شد. [6]
8. همان‌گونه که خود معترفید، روایاتی که در این زمینه (زنان عقیم) در منابع روایی وجود دارد، از سند چندان قابل توجهی برخوردار نیستند، اما در چگونگی برخورد با روایات رسیده از معصوم، در غیر احکام شرعی؛ مانند اخلاقیات، ارشادات (مشاوره)، و... اصل بر آن است تا جایی که امکان دارد و با دیگر نصوص در تعارض نیست، نیز با عقل بشری سازگار است، باید آنها را توجیه نمود، نه آن‌که به مجرد نقصی در سند، آنها را طرد کرد. همان گونه روایت اول مطرح شده در ابتدای این نوشتار قابل توجیه است. اما احادیث و روایات دیگری که علاوه بر مشکلات سندی، با شأن و کرامت انسانی نیز منافات داشته باشند؛ نظیر روایت تشبیه زنان عقیم به حصیر و ...، ضمن این که از نظر سند قابل اعتماد نیستند، توجیه پذیر هم نمی باشند. بنابراین، ما این روایت را منتسب به پیامبر رحمت نمی کنیم؛ زیرا پیامبری که منادی ارزش انسانی، به تقوا است؛ [7] نزد او سیاه و سفید، عرب و عجم، [8] تفاوتی نمی کنند؛ در مکتبش امتیاز انسان ها نسبت به یک دیگر، به دانش و اندوخته های علمی است، [9] هرگز زن را به صرف نازایی چنین تحقیر نمی کند. بنابراین، به عقیده ما، این روایت اساساً ارزش طرح ندارد و ساحت قدس پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) مبرا از آن است که چنین سخنی از او صادر شود. ضمن این که اکثر زنان پیامبر اسلام ( صلی الله علیه و آله و سلم ) نیز به ظاهر در زمره زنان عقیم محسوب می شوند.

9. لازم به ذکر است که در جوامع بشری از گذشته تا به امروز، این گونه بود که مردان در ازدواج پیش قدم می شدند و به خواستگاری دختران و زنان می رفتند، حال که سنت ازدواج این گونه بوده و هست، طبیعی است که برای انتخاب همسر معیارها و ملاک های یک زن خوب و ایده آل را به مردان اعلام می کنند. همان گونه که دین اسلام در انتخاب همسر ملاک های متعددی را بیان کرده است. از ده ها معیار انتخاب همسر که در روایات ما آمده، تنها همین مورد نیست که تا اشکال شود؛ چرا به مردان در انتخاب همسر چنین گفت، ولی به زنان چنان نگفت! رسول خدا و ائمه هدا( علیه السلام ) در مقام بیان معیارهای لازم برای ازدواج موفق، موضوع باروری را نیز در ضمن آنها بیان کردند که به عنوان مثال قابل حمل بودن نیز می تواند به عنوان یکی از معیارها مورد لحاظ قرار گیرد. وقتی این مسئله را از این نگاه بررسی کردیم، عقیم و غیر عقیم بودن می تواند از جانب دو طرف مورد توجه قرار گیرد؛ یعنی اگر خانمی خواست با مردی ازدواج کند می تواند عقیم نبودن مرد را در ملاک های انتخاب خود لحاظ کند. [10] چنان که در مسائل دیگر این گونه است. نظیر آنچه را که فرموده اند؛ اگر جوانی که به خواستگاری دخترتان آمد، دو معیار اساسی را در نظر بگیرید، ایمان، و اخلاق. حال آیا اگر مرد به سراغ زن رفت لازم نیست، ایمان و اخلاقش را بپسندد؛ به این دلیل که این را در مورد مردان گفتند؟! قطعا این گونه نیست.

همچنین، اگر در مورد اصالت خانوادگی؛ یعنی این که اگر روایت می گوید به سراغ دخترانی بروید که در دامن پدر و مادر پاک و شایسته متولد و رشد کرده باشند، [11] آیا این توهین به دخترانی است که بر اساس فطرت توحیدی و با تلاش و همت خویش ارزش های دینی را کسب کرده اند؟ آیا اینان نمی توانند گزینه های مناسبی برای ازدواج باشند؟ در حالی که چنین نیست، و در این مورد جواب ما منفی است. چنان که طبق برخی نقل ها مادر امام سجاد ( علیه السلام ) [12] می تواند مصداق همین روایت باشد؛ چرا که وی دختر یکی از پادشاهان، و در خانواده سلطنتی رشد کرده بود که ارزش های دینی در آن جا حاکم نبود و این خانم، بر اساس معیارهای دینی رشد نکرده بود، در عین حال همسر امام حسین و مادر امام سجاد ( علیه السلام ) است.

10. پاسخ پرسش 9 جلوتر در شماره 4 بیان شد و آن این که این نوع روایات را باید با توجه به ظرف زمانی خودشان مورد توجه قرار داد.

[1] حر عاملی، وسائل الشیعة، ج 20، ص 54، مؤسسه آل البت، قم، 1409ق؛ محدث نوری، مستدرک الوسائل، ج 14، ص 176، آل البیت، قم، 1408ق.

[2] ر. ک: همان، "الْحَسَنُ بْنُ فَضْلٍ الطَّبْرِسِیُّ فِی مَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ، نَقْلًا مِنْ کِتَابِ الرِّیَاضِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ( صلی الله علیه و آله و سلم ) ذَرُوا الْحَسْنَاءَ الْعَقِیمَ وَ عَلَیْکُمْ بِالسَّوْدَاءِ الْوَلُودِ فَإِنِّی مُکَاثِرٌ بِکُمُ الْأُمَمَ حَتَّى بِالسِّقْطِ".

[3] من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 383، جامعه مدرسین، قم، 1413ق.

[4] وسائل الشیعة، ج 20، ص 15

[5] در این باره ر.ک: تشبیه زن زیبا به گیاه مزبله، 12275 (سایت: 12005) .

[6] آل عمران، 40.

[7] حجرات، 13 ، " اى مردم، ما شما را از نرى و ماده‏اى بیافریدیم. و شما را جماعت ها و قبیله‏ها کردیم تا یکدیگر را بشناسید. هر آینه گرامى‏ترین شما نزد خدا، پرهیزگارترین شما است".

[8] محدث نوری، مستدرک الوسائل، ج 12، ص 89، آل البیت، قم، 1408ق.

[9] زمر، 9، "قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذینَ لا یَعْلَمُونَ إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْباب".‏

[10] این موضوع آن جا نمود پیدا می کند که در مسئله نزدیکی با زنان دائم، گفته اند که اگر زن راضی به جلوگیری از بارداری نباشد، مرد این حق را ندارد که منی را در خارج از رحم بریزد.

[11] ر.ک: نمایه: تشبیه زن زیبا به گیاه مزبله، 12275 (سایت: 12005) .

[12] ر.ک: ازدواج امام حسین ( علیه السلام ) و خانم شهربانو، 7873 (سایت: 8096) .

T