چه شرح‌هایی بر کتاب‌های حدیثی شیعه نوشته شده است؟

شیعه نیوز:
پرسش
آیا کتاب «مرآة العقول» که در تصحیح و شرح کتاب «کافی» هست، کتب دیگری نیز در تصحیح و شرح کتاب «کافی» و کتاب‌های دیگر روایی نوشته شده است؟
پاسخ اجمالی
برخی از شرح‌هایی که بر کتاب‌های حدیثی نوشته شده است، عبارتند از: 1. شرح اصول الکافی، ملاصدرا شیرازی؛ 2. شرح فروع الکافی، محمد هادى بن محمد صالح‏ مازندرانی؛ 3. مناهج الأخبار فی شرح الاستبصار، احمد بن زین العابدین‏ علوى عاملى؛ 4. شرح غرر الحکم و درر الکلم؛ آقا جمال خوانساری.

پاسخ تفصیلی
کتاب‌های متعددی در شرح کتب روایی شیعه به زبان عربی و فارسی نوشته شده است، که در این‌جا برخی از آنها معرفی شده است:
1. شرح أصول الکافی
نوشته صدر الدین محمد بن ابراهیم‏ شیرازى(م 1050ق)‏ مشهور به ملاصدرا.[1] این کتاب؛ از جمله شروحى است که بر یکى از منابع مهم شیعى؛ یعنى اصول کافى نگاشته شده است. گرچه نام ملاصدرا با فلسفه اسلامى و حکمت متعالیه عجین شده و با شنیدن و دیدن این نام، بلنداى افق اندیشه این اندیشمند فرزانه در زمینه فلسفه و عرفان در ذهن تداعى می‌شود؛ اما با نگریستن در آثار تفسیرى و حدیثى او به خوبى مشاهده می‌گردد که ابعاد اندیشه‌اى این بزرگ‌مرد، تنها در معقول خلاصه نمی‌شود و در حوزه منقول نیز از آگاهى گسترده، بینشى استوار و نگاهى ژرف برخوردار است.
2. شرح فروع الکافی
نوشته محمد هادى بن محمد صالح‏ مازندرانی اصفهانی(م 1120ق‏).[2] این کتاب، شامل شرح مباحث روزه، حیض، جنائز، نماز، زکات و حج می‌باشد.
روش این کتاب قبل از این‌که روش حدیثى باشد، فقهی است. مؤلف در این کتاب مسلک علمائى؛ مانند محقق حلی و علامه حلی و شهید ثانی را در این کتاب پیموده و بعد از کتابت عنوان باب، اقوال مختلف در آن باب را ذکر می‌کند سپس ادله و بعد بحث کاملی از آن مبحث ارائه می‌نماید و با استناد به کتب لغت مانند صحاح، نهایه، قاموس و مغرب، به شرح احادیث باب می‌پردازد و در مواضعى مباحث رجالى مرتبط با احادیث را ذکر می‌کند.
3. مناهج الأخبار فی شرح الاستبصار
نوشته احمد بن زین العابدین‏ علوى عاملى اصفهانی[3] (متوفای قبل از 1060ق‏).[4] این کتاب به زبان عربى، در شرح کتاب «الاستبصار» شیخ طوسى نگاشته شده است.
کتاب «مناهج الاخبار»، در سه جلد تنظیم شده است؛ شارح، در جلد اول، به شرح مطالب طهارت و نماز و در جلد دوم، به تشریح مباحث روزه، خمس و زکات و در جلد سوم، به بررسى مطالب حج پرداخته است.
وى، در مقدمه شبهات متعددى را از زبان یکى از معاصرین ذکر کرده و پاسخ داده است و چون یکى از شبهات، این بوده که تمام روایات کتب اربعه، خصوصاً آنچه در «تهذیب» و «استبصار» آمده، صحیح است، شارح، این کتاب را تألیف نموده تا آنچه را در مورد مطالب کتاب «الاستبصار» در زمینه اشکالات سندى و متنى احادیث، از کتب اصحاب استفاده نموده، بیان نماید.[5]
وى، در این کتاب، نظریات بسیارى از علماى شیعه را مانند سید مرتضى، علامه حلى، شهید اول، محقق اول، محقق ثانى و نیز علماى اهل تسنن را در باب مطالب مورد بحث ذکر کرده است. این کتاب، منبعى خوب براى آشنایى با نظریات فقهى، روایى و رجالى مؤلف آن، میر سید احمد بن زین العابدین علوى و بحث‌هاى مطرح میان اخباری‌ها و دیگر علماى شیعه در قرن یازدهم هجرى می‌باشد.
شارح، در هر مبحثى، نخست، قسمتى از کلام شیخ طوسى، صاحب کتاب «الاستبصار» را با عنوان «قال رحمه الله» ذکر می‌کند و سپس با عنوان «اما السند» و «اما المتن» به نقد و بررسى آن می‌پردازد.
4. ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار
نوشته محمد باقر مجلسی (م 1110ق).[6] این کتاب یکى از شرح‌های معتبری است که بر کتاب «تهذیب الأحکام» شیخ طوسی(م 460ق) نوشته شده است. علامه مجلسى(ره) به درخواست فرزندش محمد صادق آن‌را تألیف نموده است.[7] وى حواشى متعددى که در مدتى نسبتاً طولانى بر قسمت‌هاى مختلف کتاب تهذیب شیخ طوسى از طهارت تا دیات نگاشته بوده در این کتاب جمع‌آورى نموده است.[8]
مؤلف در این کتاب پس از نقل روایت ابتدا سند آن‌را مورد بررسى قرار می‌دهد و سپس در صورتى که متن روایت نیاز به توضیح داشته باشد به شرح متن و دلالت حدیث می‌پردازد.
5. شرح غرر الحکم و درر الکلم‏
نوشته آقا جمال محمد بن حسین خوانسارى (م 1125ق‏).[9] شرح محقق خوانسارى بر «غرر الحکم و درر الکلم»، عبد الواحد بن محمد تمیمى آمدى(م 550ق) از بهترین شرح‌های فارسى بر این کتاب است. اصل کتاب غرر الحکم و درر الکلم؛ شامل گفتارهای امام علی( علیه السلام ) است که به شیوه الفبایی چیدمان شده است.
6. لوامع صاحبقرانى مشهور به شرح فقیه‏
نوشته محمدتقى بن مقصودعلى‏ مجلسى(م 1070ق‏). نام دیگر لوامع صاحبقرانى، «اللوامع القدسیه» می‌باشد.[10] این کتاب به زبان فارسى، در شرح و ترجمه کتاب «من لا یحضره الفقیه» شیخ صدوق(م 381ق) می‌باشد. مؤلف در این کتاب از پرداختن به اصطلاحات و مباحث پیچیده علمى خوددارى کرده و به شرح فارسى و گاهى توضیحات کوتاه سندى و یا جواب برخى شبهات بسنده نموده است.
نکته پایانی
گفتنی است؛ هرچند تصحیح و شرح کتاب‌های حدیثی کار علمی ارزشمندی است، اما از لحاظ اعتبار و اطمینان به دیدگاه‌هایی که در شرح احادیث ارائه شده، لازم است تفسیر مرتبط با هر روایت به صورت جداگانه مورد بررسی قرار گیرد.

[1]. آقا بزرگ تهرانی‏، الذریعة إلى ‏تصانیف ‏الشیعة، ج ‏13، ص 99، قم، اسماعیلیان‏، 1408ق.
[2]. همان، ص 380 و ج 2، ص 420؛ مازندرانی، محمد هادی بن محمد صالح، شرح فروع الکافی، مقدمه مؤلف، ج ‏1، ص 4 – 5، ‌ قم، دار الحدیث للطباعة و النشر، چاپ اول، 1429ق.
[3]. الذریعة إلى ‏تصانیف ‏الشیعة، ج ‏22، ص 342.
[4]. همان، ج ‏6، ص 223.
[5]. علوی عاملی، احمد بن زین العابدین، مناهج الأخبار فی شرح الاستبصار، مقدمه شارح، ج ‏1، ص 3، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ اول، 1399ق.
[6]. الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج ‏22، ص 191،
[7]. مجلسی، محمد باقر، ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الأخبار، مقدمه علامه مجلسی، ج ‏1، ص 4، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، چاپ اول، 1406ق.
[8]. الذریعة إلی ‏تصانیف ‏الشیعة، ج ‏22، ص 191.
[9]. همان، ج ‏13، ص 376.
[10]. همان، ج ‏18، ص 369.

T