شیعه نیوز:
پرسش
آیا حدیث زیر از نظر علم حدیث شناسی از احادیث درست و قابل اعتماد است؟ معنایش چیست؟ «عَنْ اَبِی عَبْدِ الله( علیه السلام ): اعْلَمْ یَا فُلَانُ اَنَّ مَنْزِلَهَ الْقَلْبِ مِنَ الْجَسَدِ بِمَنْزِلَهِ الْاِمَامِ مِنَ النَّاسِ الْوَاجِبِ الطَّاعَهِ عَلَیْهِمْ اَ لَا تَرَی اَنَّ جَمِیعَ جَوَارِحِ الْجَسَدِ شُرَطٌ لِلْقَلْبِ وَ تَرَاجِمَهٌ لَهُ مُؤَدِّیَهٌ عَنْهُ الْاُذُنَانِ وَ الْعَیْنَانِ وَ الْاَنْفُ وَ الْفَمُ وَ الْیَدَانِ وَ الرِّجْلَانِ وَ الْفَرْجُ فَاِنَّ الْقَلْبَ اِذَا هَمَّ بِالنَّظَرِ فَتَحَ الرَّجُلُ عَیْنَیْهِ وَ اِذَا هَمَّ بِالاسْتِمَاعِ حَرَّکَ اُذُنَیْهِ وَ فَتَحَ مَسَامِعَهُ فَسَمِعَ وَ اِذَا هَمَّ الْقَلْبُ بِالشَّمِّ اسْتَنْشَقَ بِاَنْفِهِ فَاَدَّی تِلْکَ الرَّائِحَهَ اِلَی الْقَلْبِ وَ اِذَا هَمَّ بِالنُّطْقِ تَکَلَّمَ بِاللِّسَانِ وَ اِذَا هَمَّ بِالْبَطْشِ عَمِلَتِ الْیَدَانِ وَ اِذَا هَمَّ بِالْحَرَکَهِ سَعَتِ لرِّجْلَانِ وَ اِذَا هَمَّ بِالشَّهْوَهِ تَحَرَّکَ الذَّکَرُ فَهَذِهِ کُلُّهَا مُؤَدِّیَهٌ عَنِ الْقَلْبِ بِالتَّحْرِیکِ وَ کَذَلِکَ یَنْبَغِی لِلْاِمَامِ اَنْ یُطَاعَ لِلْاَمْرِ مِنْه».
پاسخ اجمالی
بدن انسان، دارای اجزای مختلفی است که هر یک وظیفه خاص خود را دارد. اما بنابر نظم طبیعی، نیاز به عضوی دارد که به صورت اتاق فرمان بدن کار کرده و قدرت در بدن را در اختیار خود داشته باشد. این وظیفه بر عهده عقل است که هماهنگی اعضای بدن را دارد. روایاتی در این زمینه نیز وجود دارد.[1] با این حال برخی از روایات، این وظیفه را بر عهده قلب گذارده‌اند:
محمّد بن سنان، نقل می‌گوید؛ امام صادق( علیه السلام ) به مردى چنین فرمود: «بدان که قلب نسبت به جسد انسانى به منزله امام است براى مردم که همه باید اطاعتش نمایند، مگر نمی‌بینى که تمام جوارح و اعضای بدن، کمک کننده بوده و از افراد قلب می‌باشند. دو گوش، دو چشم، بینى، دهان، دو دست، دو پا و عورت، خواسته‌هاى قلب را اداء می‌کنند. در نتیجه، هر گاه قلب خواسته‌اش نگریستن به چیزى باشد شخص دو چشمش را می‌گشاید و زمانى که بخواهد بشنود، شخص دو گوشش را استفاده می‌کند تا مطلوب را بشنود، هر وقت میل داشته باشد بویى را استشمام نماید، با بینى استنشاق کرده، در نتیجه بوى مطلوب به قلب می‌رسد. هنگامى که رغبت به سخن گفتن داشته باشد به وسیله زبان تکلّم می‌کند. در صورتى که مطلوبش گرفتن چیزى باشد دست‌ها به کار افتاده و آن‌چیز را می‌گیرد. زمانی که خواستار حرکت کردن باشد، دو پا سعى نموده و راه می‌روند. اگر محبوبش شهوت و غریزه باشد، آلت تناسلی شخص به حرکت و جنبش در می‌آید. پس تمام این اعضا و جوارح حرکت و فعالیّت نموده تا خواسته قلب را اداء کرده و بدین ترتیب اطاعتش می‌کنند. شایسته است که خلائق نسبت به امام( علیه السلام ) مانند اعضا و جوارح بوده و امر آن سرور را اطاعت کنند».[2]
این روایت را که اولین بار در کتابی با نام «رساله ذهبیه» آمده، شیخ صدوق نیز در کتاب «علل الشرایع»، نقل می‌کند و منابع متاخر نیز این حدیث را به همین کتاب استناد داده‌اند.[3] شیخ صدوق سند این روایت را چنین ذکر می‌کند: «محمد بن موسى البرقی» از «علی بن محمد ماجیلَوَیْه» «اَحمد بن اَبی عبد الله» از «پدرش» از «محمد بن سنان» از «بعضی اصحاب» از «امام صادق( علیه السلام )».
منابع رجال، از «محمد بن موسى البرقی» نامی نبرده‌اند و در عین حال «علی بن محمد ماجیلَوَیْه» را فردی ثقه و فاضل دانسته‌اند.[4] در هر صورت این روایت، مرسل بوده و سند قابل اعتمادی ندارد.
با این وجود، شاید قلب را در این روایت به همان معنای مغز گرفت و یا آن‌که قلب چون وظیفه خون‌رسانی به مغز را داشته و عملاً مغز بدون خون نیز هیچ کارایی ندارد، این فرماندهی مجازاً به قلب نسبت داده شده است.
[1]. منسوب به امام رضا( علیه السلام )، طبّ الامام الرضا (الرساله الذهبیه)، محقق، مصحح، نجف، محمد مهدى، ص 49، قم، دار الخیام، 1402ق.
[2]. شیخ صدوق، علل الشرائع، ج 1، ص 109- 110، قم، کتاب فروشی داوری، چاپ اول، 1385ش.
[3]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 58، ص 250، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق؛ شیخ حرّ عاملی، الفصول المهمه فی اصول الائمه (تکمله الوسائل)، محقق، مصحح، قائنی، محمد بن محمد حسین، ج 3، ص 243، قم، مؤسسه معارف اسلامی امام رضا( علیه السلام )، چاپ اول، 1418ق.
[4]. نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنفی الشیعه(رجال نجاشی)، ص 261، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ ششم، 1365ش؛ علامه حلی، حسن بن یوسف، الخلاصه (الرجال)، ص 101، قم، دار الذخائر، 1411ق.
آیات مرتبط
سوره البقرة (7) : خَتَمَ اللَّهُ عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ وَعَلَىٰ سَمْعِهِمْ ۖ وَعَلَىٰ أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ ۖ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ
سوره البقرة (10) : فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللَّهُ مَرَضًا ۖ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ
سوره البقرة (74) : ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذَٰلِكَ فَهِيَ كَالْحِجَارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً ۚ وَإِنَّ مِنَ الْحِجَارَةِ لَمَا يَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهَارُ ۚ وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا يَشَّقَّقُ فَيَخْرُجُ مِنْهُ الْمَاءُ ۚ وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ ۗ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ
سوره البقرة (88) : وَقَالُوا قُلُوبُنَا غُلْفٌ ۚ بَلْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِكُفْرِهِمْ فَقَلِيلًا مَا يُؤْمِنُونَ
سوره البقرة (93) : وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ وَرَفَعْنَا فَوْقَكُمُ الطُّورَ خُذُوا مَا آتَيْنَاكُمْ بِقُوَّةٍ وَاسْمَعُوا ۖ قَالُوا سَمِعْنَا وَعَصَيْنَا وَأُشْرِبُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِكُفْرِهِمْ ۚ قُلْ بِئْسَمَا يَأْمُرُكُمْ بِهِ إِيمَانُكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ
T
