مهم‌ترین فعالیت‌های تأثیرگذار امام سجاد( علیه السلام ) در صحنه علمی و فرهنگی دنیای اسلام چه بود؟

شیعه نیوز:
پرسش
مهم‌ترین فعالیت‌های امام سجاد( علیه السلام ) در نهضت علمی و فرهنگی چه بود و شاگردانش چه کسانی بودند؟
پاسخ اجمالی
اساساً بزرگ‌ترین رسالت تمام پیامبران و جانشینان آنها تحوّل فکری و فرهنگی و ارتقای سطح دانش و فرهنگ مردم و افراد جامعه بوده و هست، امام سجاد( علیه السلام ) نیز در همین راستا، علی‌رغم خفقان حاکم بر فضای جامعه آن روز، توانست رسالت خویش را در عرصه علمی و فرهنگی به بهترین وجه ممکن ایفا نماید و آثار ارزش‌مندی از خود به یادگار بگذارد.
تلاش‌های آن‌حضرت در حوزه‌های مختلف قابل بررسی است.
الف) آثار مکتوب
برخی از آثار مکتوبی که از آن‌حضرت به جای مانده عبارت‌اند از:
1. صحیفه سجادیه: صحیفه سجادیه که به خواهر قرآن، زبور آل محمد( صلی الله علیه و آله وسلم ) و انجیل اهل‌بیت( علیه السلام ) شهرت دارد، سندش به امام محمد باقر( علیه السلام ) و زید بن علی بن حسین می‌رسد، و شرح‌های بسیاری بر این اثر ماندگار نگاشته شده است که تنها در کتاب الذریعة از حدود هفتاد شرح یاد شده است.[1]
2. مناجات‌های پانزده‌گانه (مناجات خمسة عشر).‏[2]
3. رساله حقوق: امام سجاد( علیه السلام ) در این رساله به تمام ابعاد زندگی و روابط انسان با آفریدگار و خویشتن و خانواده و جامعه و حکومت و معلم و دیگر کسان پرداخته است.[3] این رساله را ابوحمزه ثمالی، شاگرد امام سجاد( علیه السلام ) نقل کرده است.[4]
4. مناجات انجیلیه: مناجات انجیلیه در برخی از کتاب‌های امامیه، از جمله در کتاب الصحیفة الثالثة السجادیة، تألیف علامه میرزا عبدالله اصفهانی نقل شده است.
علامه اصفهانی می‌گوید؛ «این مناجات مفصل‌ترین مناجاتی است که از امام سجاد( علیه السلام ) بر جای مانده و من آن‌را در کتابی از مؤلفات قدماء امامیه دیده‌ام. این دعا معروف به انجیلیه است و وجه تسمیه آن این است که فقرات این دعا شبیه اکثر فقرات و مواعظ انجیل است که بر حضرت عیسی( علیه السلام ) نازل شده، و نه انجیلی که هم‌اکنون بین مسیحیان است. گفتنی است که مضامین عالی این مناجات و سبک و سیاق عبارات آن خود قوی‌ترین دلیل بر صحت صدور آن از لسان معصوم است و حتی اگر سند آن ضعیف هم باشد، خود این مضامین بر صحت صدور آن از معصوم کفایت می‌کند. وانگهی برخی از متأخرین و متقدّمین علما این مناجات را در کتاب‌های خود نقل کرده‌اند؛ از جمله صاحب انیس العابدین، و ملا محسن کاشانی آن‌را در کتاب ذریعة الضراعة نقل کرده است».[5]
ب) زنده نگه‌داشتن یاد و خاطره عاشورا
یکی از فعالیت‌های فرهنگی امام زین العابدین( علیه السلام ) زنده نگه‌داشتن فرهنگ عاشورا بود. شهادت امام حسین( علیه السلام ) و یاران آن‌حضرت در افکار عمومی برای حکومت اموی بسیار گران تمام شد و مشروعیت آن‌را زیر سؤال برده بود؛ لذا امام سجاد برای آن‌که قیام عاشورا بتواند تأثیرش را بر فرهنگ عمومی مردم بگذارد و به دست فراموشی سپرده نشود، هم با نقل گزارش‌های کربلا و هم با سوگواری برای شهیدان و زنده نگه‌داشتن خاطره آنان، مبارزه را ادامه داد. چگونگی برخورد امام سجاد با این موضوع، اثر و نتیجه سیاسی داشت. یادآوری مکرر فاجعه کربلا نمی‌گذاشت ظلم و جنایت حکومت اموی از خاطره‌ها فراموش شود؛ در این‌جا به روایاتی اشاره می‌شود که بر این حقیقت دلالت دارند:
1. از آن‌حضرت نقل شده است: زمانی که سپاه دشمن به سمت پدرم رو نمود، و قصد جنگیدن با پدرم و کشتن او را کرد، آن‌حضرت دستش را بلند نموده و دعا کرد: «اللَّهُمَّ أَنْتَ ثِقَتِی فِی کُلِّ کَرْبٍ وَ رَجَائِی فِی کُلِّ شِدَّة ...»؛ [6] پروردگارا! تو در هر سختى و اندوهى، تکیه‌گاه من و در هر شدت و سختى، امید من هستى.
2. فردی با نام منهال نقل می‌کند که در شام به امام سجاد( علیه السلام ) عرض کردم: ای پسر رسول خدا! حال شما چطور است؟ چگونه شب را به صبح می‌آورید؟ امام فرمود: «وای بر تو، آیا هنوز نمی‌دانی که حال ما چگونه است؟! ما در این امت، مانند بنی اسرائیل گرفتار فرعونیان هستیم! مردان ما را کشته و زنان ما را زنده نگه‌داشته‌اند. ای منهال! عرب بر عجم می‌بالد که محمد مصطفی( صلی الله علیه و آله وسلم )، از عرب است. قبیله قریش بر دیگر قبایل مباهات می‌کند که رسول خدا قریشی است. اما اینک ما فرزندان او هستیم که حقّمان غصب شده و خونمان به ناحق بر زمین ریخته شده است. ما را از شهر و دیارمان آواره کرده‌اند. پس "انا لله و انا الیه راجعون" از این مصیبت که بر ما گذشته است».[7]
3. امام هر وقت می‌خواست آب بیاشامد، تا چشمش به آب می‌افتاد، اشک از چشمانش سرازیر می‌شد. وقتی علت این کار را می‌پرسیدند، می‌فرمود: «هر وقت کشته شدن فرزندان فاطمه( سلام الله علیها ) را به یاد می‌آورم، گریه گلویم را می‌گیرد».
روزی خادم حضرت عرض کرد: آیا اندوه شما پایان ندارد؟! حضرت فرمود: «وای بر تو! یعقوب پیامبر که تنها یکی از دوازده پسرش ناپدید شده بود، در فراق فرزندش آن‌قدر گریست که چشمانش نابینا شد و از شدت اندوه کمرش خم شد، در حالی‌که پسرش زنده بود [و کاملاً از یافتن او ناامید نگشته بود]، ولی من ناظر کشته شدن پدرم، برادرم، عمویم و هفده نفر از بستگانم بودم که پیکرهایشان در اطرافم نقش زمین شده بود، پس چگونه ممکن است غم و اندوه من پایان یابد؟!».[8]
ج) نشر احادیث و سنت پیامبر( صلی الله علیه و آله وسلم )
اگرچه دوران امام سجاد( علیه السلام ) به دوران تقیه معروف است، اما آن‌حضرت در نهان و آشکار، به بیان سیره و سخنان پیامبر( صلی الله علیه و آله وسلم ) و امام علی( علیه السلام ) می‌پرداخت.
در حقیقت می‌توان سید الساجدین را احیاگر فقه و علوم آل محمد( صلی الله علیه و آله وسلم ) و زمینه‌ساز، و در واقع بنیان‌گذار مراکز علمی و مکاتب فرهنگی و فکری شیعه دانست. مکاتب و مراکزی که توسط شاگرد و فرزندش، امام باقر( علیه السلام ) گسترش یافته، علوم اهل بیت( علیه السلام ) را در دنیای آن روز منتشر کردند. نشر صحیح احکام و حلال و حرام‌های الهی، بیان معارف الهی، تربیت شاگردان و نیروهای عالم و شایسته، درس صبر و تحمل و مدارا، بی اعتنایی به دنیا، توجه به خداوند و راز و نیاز با خداوند، بخشی از معارف معرفتی و فرهنگی امام سجاد( علیه السلام ) بوده است.
د) تربیت شاگردان
امام سجاد( علیه السلام ) با تبیین معارف و فرهنگ اصیل تشیع، به مبارزه با جهل و خرافات و انحرافات فکری و اخلاقی جامعه پرداخت. آن‌حضرت در طی دوران امامت 34 ساله خود، زمینه‌ها را برای طرح و گسترش علوم آل محمد( صلی الله علیه و آله وسلم ) آماده کرد. وی با ستایش علم و تکریم عالمان و تربیت شاگردانی؛ مانند امام باقر( علیه السلام ) و زمینه‌سازی‌های فکری، فرهنگی، معرفتی، سیاسی، عبادی و...، زمینه را برای گسترش فقه و تفسیر و حدیث توسط امام باقر و امام صادق( علیه السلام )، آماده ساخت.
در سایه تلاش‌های امام سجاد( علیه السلام )، افراد بسیاری از علم آن‌حضرت بهره‌مند شدند. به گونه‌ای که شیخ طوسی 171 نفر را از اصحاب و راویان و شاگردان مکتب امام سجاد( علیه السلام ) نام برده است.
بزرگانی؛ مانند ثابت بن دینار (ابوحمزه ثمالی)، ابوخالد کابلی، یحیی بن ام الطویل، سعید بن جبیر از شاگردان مکتب امام سجاد( علیه السلام ) بودند.[9]
مناظرات علمی
امام سجاد( علیه السلام )، با فقیهان مذاهب مختلف اموی، عثمانی، زبیری و... جلسه مذاکره، مباحثه و مناظره علمی برقرار می‌کرد و تعالیم حیات‌بخش اسلامی را برای آنان، بیان می‌کرد. آن‌حضرت در زمره امامانی است که در زمان امامت خود مناظرات متعددی با مخالفان و موافقان داشته است.[10]
[1]. ر. ک: تهرانی، شیخ آقا بزرگ‏، الذریعة إلى ‏تصانیف ‏الشیعة، ج ‏13، ص 345 – 359، قم، اسماعیلیان‏، 1408ق.
[2]. ر. ک: مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 91، ص 142، بیروت، دار إحیاء التراث العربی‏، چاپ دوم، 1403ق؛ «سند مناجات خمس عشر امام سجاد( علیه السلام )»، 22295.
[3]. ر. ک: ابن شعبه حرانى، حسن بن على‏، تحف العقول، 255 – 272، قم، مؤسسة النشر الاسلامی‏، چاپ دوم‏، 1404ق.
[4]. نجاشی، احمد بن على‏، رجال النجاشی، ص 115، قم، مؤسسة النشر الاسلامی‏، چاپ ششم‏، 1365ش.
[5]. اصفهانی، میرزا عبدالله، الصحیفة الثالثة السجادیة، ص 100، قم، منشورات مکتبة الثقلین، 1400ق؛ ر. ک: «مناجات انجیلیه امام سجاد ( علیه السلام )»، 8326.
[6]. شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج ‏2، ص 96، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413ق.
[7]. کوفى، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی‏، محقق، کاظم، محمد، ص 149، تهران، مؤسسة الطبع و النشر فی وزارة الإرشاد الإسلامی‏، چاپ اول، 1410ق.
[8]. شیخ صدوق، الخصال، محقق، غفاری، علی اکبر، ج 2، ص 518، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1362ش.
[9]. شیخ مفید، الاختصاص، محقق، غفاری، علی اکبر، محرمی زرندی، محمود، ص 61، قم، المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، چاپ اول، 1413ق.
[10]. ر. ک: طبرسى، احمد بن على‏، الإحتجاج على أهل اللجاج، محقق، خرسان، محمد باقر، ج 2، ص 313 - 314، مشهد، نشر مرتضی، چاپ اول، 1403ق؛ سایت اسلام پدیا مدخل «امام سجاد( علیه السلام )».

T