شیعه نیوز:
پرسش
علت آیه آیه بودن قرآن چیست؟ و چند سوره جدا جدا بر پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) نازل شده است؟
پاسخ اجمالی
قرآن دارای دو نوع نزول دفعی و تدریجی (آیه آیه و سوره سوره) بوده است. و برای نزول تدریجی دلایلی ذکر شده است:
از آنجایی که در قرآن مجید مطالب زیادی بیان شده است، از این رو لازم است این مطالب به صورت دسته بندی و هر یک از این مطالب با مطالبی دیگری که مناسبت دارد به صورت یک مجموعه بیاید و از مطالب دیگر جدا باشد. به همین دلیل قرآن از آیات و سوره های مستقل تشکیل شده است.
قابل ذکر است که محدوده و ابتدا و انتهاء هر آیه به دستور شخص پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) انجام گرفته است و باید آن را تعبداً پذیرفت. البته بعضی از سوره های کوچک قران به طور یکباره نازل شده اند که نام آنها در پاسخ تفصیلی آمده است.
پاسخ تفصیلی
شکى نیست که قرآن مجید بصورت تدریجی در عرض بیست و سه سال بر رسول خدا ( صلی الله علیه و آله و سلم ) نازل شده است، از طرف دیگر مىخوانیم که: "قرآن در ماه رمضان و در یک شب نازل شده است.[1]" این آیه صراحت دارد که قرآن مجید در ماه رمضان نازل گشته است. همچنین آیه "إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ"[2] و آیه "إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ"[3] نشان مىدهد که قرآن در یک شب نازل گردیده است. مقایسه هر سه آیه روشن مىکند که آن شب در ماه رمضان بوده است.
احادیث نیز گواه بر این مطلب هستند که قرآن به دو صورت نازل شده است:
از حفص بن غیاث نقل شده که از امام صادق ( علیه السلام ) پرسیدم خدا مىفرماید: شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ حال آنکه از اول تا آخر در بیست سال نازل شده است؟ فرمود: همه قرآن در ماه رمضان به بیت المعمور نازل شد، سپس در طول بیست سال نازل گردید [4] در روایات اهل سنت به جاى بیت المعمور، بیت العزة آمده است.
در تفسیر صافى مقدمه نهم، بیت المعمور را به قلب رسول خدا ( صلی الله علیه و آله و سلم ) تأویل کرده و فرموده: گویا مراد نزول آن به قلب پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) است چنان که خداوند متعال فرموده: "نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلى قَلْبِکَ" آن گاه در عرض بیست سال به تدریج از قلبش به زبانش نازل شده، آن گاه که جبرئیل مىآمد، وحى را با الفاظش مىخواند.
اما علت نزول تدریجی قرآن:
در دوران حیات پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) هرگاه پیش آمدی رخ می داد یا مسلمانان با مشکلی رو به رو می شدند در ارتباط با آن پیش آمد یا برای رفع آن مشکل یا احیاناً پاسخ به پرسش های مطرح شده، مجموعه ای از آیات یا سوره ای نازل می شد. این مناسبت ها یا پیش آمدها را اصطلاحاً اسباب نزول یا شأن نزول می نامند که دانستن آن ها برای فهم دقیق بسیاری از آیات ضروری است.
بنا براین قرآن در طول 23 سال در پیش از هجرت و پس از آن در مناسبت های مختلف و پیش آمدهای گوناگون به طور تدریجی نازل شده است این نزول که گاهی، آیه آیه و گاهی در قالب یک سوره، بوده ، تا آخرین سال حیات پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) ادامه داشته است. سپس همه آیات گردآوری شده و به صورت مجموعه کتاب "قرآن" درآمده است.
این نحوه نزول، از ویژگی های قرآن است و آن را از دیگر کتب آسمانی جدا می سازد. زیرا صحف ابراهیم و الواح موسی ( علیه السلام ) یکجا نازل شد و همین امر موجب عیب جویی مشرکان گردید. قرآن می فرماید: «کسانی که کفر ورزیده اند گفتند چرا قرآن یکجا بر او نازل نگردیده» و در جواب آنها آمده: «این به خاطر آن است که قلب تو را به وسیله آن استوار گردانیم، (از این رو) آن را به تدریج بر تو خواندیم» [5] و در جای دیگر می فرماید: « قرآنی که آیاتش را از هم جدا کردیم تا آن را با درنگ بر مردم بخوانی و آن را به تدریج نازل کردیم»[6] علامه طباطبایی (ره)در تفسیر این آیه به نکات ارزشمندی اشاره داشته و می فرماید: " آیه با صرف نظر از سیاق آن تمامی معارف قرآنی را شامل می شود این معارف در نزد خدا در قالب الفاظ و عبارات بوده که جز به تدریج در فهم بشر نمی گنجد، لذا باید به تدریج که خاصیت این عالم است نازل گردد تا مردم به آسانی بتوانند آنرا تعقل کرده و حفظش نمایند و بر این حساب آیه شریفه، همان معنایی را می رساند که آیه « إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ وَ إِنَّهُ فی أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکیم » [7]و در مقام بیان آن است. حکمت نزول تدریجی و تفریق قرآن، مقارن شدن علم و عمل به قرآن و تمامیت یافتن[8] استعداد مردم در تلقی آن است. و نزول آیات قرآنی به تدریج و بند بند و سوره سوره و آیه آیه، به خاطر تمامیت یافتن استعداد مردم در تلقی معارف اصلی و اعتقادی و احکام فرعی و عملی آن است و به مقتضای مصالحی است که برای بشر در نظر بوده و آن این است که علم قرآن با عمل به آن مقارن باشد و طبع بشر از گرفتن معارف و احکام آن زده نشود، معارفش را یکی پس از دیگری درک نماید تا به سرنوشت تورات دچار نشود که به خاطر اینکه یکباره نازل شد یهود از تلقی آن سر باز زد و تا خدا کوه را بر سرشان معلق نکرد حاضر به قبول آن نشدند».[9]
همچنین از قرآن استنباط می شود حکمت تدریجی بودن نزول قرآن آن است که پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) و مسلمانان احساس کنند که همواره مورد عنایت خاص پروردگار قرار دارند و پیوسته رابطه آنان با حق تعالی استوار است . این تداوم وحی و نزول آیات موجبات دلگرمی و تثبیت آنان را فراهم می سازد».[10]
پس از نزول آیات در زمان ها و در مناسبت های مختلف، در قالب سوره ها گردآوری شده و به صورت مجموعه کتاب "قرآن" درآمده است. تعداد آیات هر سوره یک امر توقیفی است و از کوچکترین سوره، ( کوثر شامل بر سه آیه ) تا بزرگترین آنها، ( بقره شامل بر 286 آیه) با دستور خاص پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) انجام گرفته و هم چنان بدون دخل و تصرف تاکنون باقی است و در این امر سرّی نهفته است که مربوط به اعجاز قرآن و تناسب آیات است.[11]
همچنین در مورد کیفیت تشکیل سوره های قرآن از آیات مختلف نیز باید گفت: «ترتیب، نظم و عدد آیات در هر سوره در زمان حیات پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) و با دستور آن بزرگوار انجام شده و توقیفی است و باید آن را تعبداً پذیرفت و به همان ترتیب در هر سوره تلاوت کرد. هر سوره با فرود آمدن بسم الله الرحمن الرحیم آغاز می شد و آیات به ترتیب نزول در آن ثبت می گردید؛ تا موقعی که بسم الله دیگری نازل می شد و سوره دیگری آغاز می گردید. این نظم طبیعی آیات بود. گاهی اتفاق می افتاد پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) با اشاره جبرئیل دستور می داد تا آیه ای بر خلاف نظم طبیعی در سوره دیگری قرار داده شود مانند آیه « وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فیهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ»[12] که گفته اند از آخرین آیات نازل شده است، اما پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) دستور فرمودند آن را بین آیات ربا و آیه دین در سوره بقره آیه 281 ثبت کنند.
بنابراین ثبت آیات در سوره ها چه به نظم طبیعی یا نظم دستوری توقیفی است و با نظارت و دستور خود پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) انجام گرفته است و باید از آن پیروی نمود و اینگونه نیست که در همه جا با تمام شدن مطلب، آیه پایان یابد. چه بسا در وسط مطلب، آیه تمام می شود و ادامه مطلب در آیه بعد می آید پس کوتاهی و بلندی هر آیه به مطالب مندرج در آن بستگی ندارد و صرفاً امر توقیفی است این که گذشتگان در اندازه آیات اندکی اختلاف نظر دارند بدین جهت است که پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) احیاناً در جایی از آیه توقف می فرمودند و به تلاوت ادامه نمی دادند و گمان می رفت که آیه تمام شده است و چه بسا در تلاوت دیگر بدون وقفه ادامه داده اند.[13]
اما سوره هایی که به طور یک جا و مجموعه بر پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم )نازل شده اند عبارتند از: و الضحی ، الفاتحة، اخلاص، کوثر، تبت، بینه ، نصر، الناس، فلق ، مرسلات. مائده، انعام، توبه، مرسلات، صفّ، عادیات، کافرون، نصر.[14]
[1] بقره، 185"شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ ".
[2] قدر، 1.
[3] دخان، 3.
[4] کافى، نقل از تفسیر صافى، مقدمه نهم.
[5] فرقان، 32، وَ قالَ الَّذینَ کَفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ وَ رَتَّلْناهُ تَرْتیلاً.
[6] اسراء، 106، وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلى مُکْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزیلا .
[7] زخرف، 3 و 4.
[8] رشد و به بلوغ رسیدن استعداد مردم.
[9] طباطبایی، محمد حسین ، ترجمه المیزان، ج 13، ص 305 و 306.
[10] معرفت ،محمدهادی ، علوم قرآنی، قم، مؤسسه فرهنگی تمهید، 1380، ص 60-61.
[11] علوم قرآنی، پیشین، ص 111.
[12] بقره، 281.
[13] علوم قرآنی، پیشین، ص 117.
[14] اسرار، مصطفی، دانستنیهای قرآن، ، ص 28، حسن زاده، صادق، کلید قرآن، ص 134.
آیات مرتبط
سوره الفرقان (32) : وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً ۚ كَذَٰلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَكَ ۖ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِيلًا
T
