به چه دلیل صلوات بدون کلمه «آل محمد» ناقص است و از آن نهی شده است؟

شیعه نیوز:
پرسش
گفته می‌شود که اگر کسی هنگام صلوات کلمه «آل محمد» را نگوید مرتکب گناه می‌شود. این را می‌دانم که سیوطی در تفسیر خود از بخاری، مسلم، ابوداود، ترمذی، نسائی و ابن ماجه نقل می‌کند که مردی به پیامبر عرضه داشت: سلام بر تو را می‌دانیم؛ اما صلوات بر تو چگونه است؟ پیامبر فرمود: «بگو اللهم صل علی محمد و آل محمد کما صلیت علی ابراهیم انک حمید مجید اللهم بارک علی محمد و آل محمد کما بارکت علی ابراهیم و آل ابراهیم انک حمید مجید». سیوطی افزون بر این حدیث، هیجده حدیث دیگر را نقل کرده که همه آنها دلالت می‌کند هنگام صلوات، آل محمد نیز باید افزوده شود. به نقل ابن حجر در صواعق، پیغمبر اکرم( صلی الله علیه و آله و سلم ) از این‌که مؤمنان بر او صلوات ناقص بفرستند و فقط بگویند: «اللهم صل علی محمد»، نهی کرده و سفارش فرموده است که هنگام صلوات بگویید: «اللهم صل علی محمد و آل محمد». روایات شیعه هم در این‌باره بسیار فراوان است.
ولی سؤال من این است که مگر آیه قرآن صراحت به صلوات بر محمد به تنهایی ندارد و چگونه می‌شود گفت که ذکر آل محمد در صلوات، واجب است؟ آیا این نوعی بدعت در دین نیست؟ علما در رابطه با گفتن «اشهد ان علی ولی الله» در اذان می‌گویند: اگر برای استحباب باشد ثواب دارد و اگر کسی به عنوان جزئی از اذان بگوید، از باب بدعت در دین حرام است. حال آیا می‌شود صلوات بر آل محمد را از باب استحباب دانست به دلیل صراحت آیه که می‌گوید: ملائکه و خدا صلوات می‌فرستند بر نبی و ای کسانی که ایمان آورده‌اید صلوات بفرستید بر او! در حالی که نه می‌شود نبی را شامل اهل بیت کرد و نه ضمیر علیه را. در جاهای دیگر قرآن اهل بیت را با اولی الامر و امام و پیشوا می‌شود تفسیر کرد، ولی نبی را جز بر محمد( صلی الله علیه و آله و سلم ) نمی‌شود اطلاق کرد. حال با توجه به صراحت قرآن می‌توانیم بگوییم صلوات بر آل محمد جزء اصلی صلوات نیست و از باب استحباب باید گفته شود، پس ذکر کردن آل محمد هنگام صلوات واجب نیست.

لطفاً جواب کلامی و فلسفی بدهید و از ذکر احادیث راجع به حتمی بودن صلوات بر آل محمد از روایات شیعه و سنی خودداری شود؛ چون تمام آنها را می‌دانم.
پاسخ اجمالی

صلوات بر آل محمد ( صلی الله علیه و آله و سلم ) همراه صلوات بر پیامبر نه تنها بدعت نیست، بلکه موافق با قرآن، روایات، عقل و عرفان است؛ چون:

1. معنای بدعت آن است که چیزی که در دین نیست جزو دین دانسته شود. ما فرستادن صلوات بر آل پیامبر را بدعت نمی دانیم؛ چون در روایات پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) و اهل بیت ( علیه السلام ) این مسئله آمده است.
2. خداوند تکالیفی برای بندگان خود قرار داده و در قرآن مجید به صورت کلی و اجمالی اصل وجوب و بعضی از خصوصیات آنها را بیان کرده است، اما همه جزئیات و شروط و قیود آنها را در قرآن ذکر نکرده است. برای آگاهی از تمام اجزا و جزئیات دیگر باید به سراغ مخاطبان واقعی و مفسران حقیقی قرآن؛ یعنی پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) و ائمه ( علیه السلام ) رفت و خداوند پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) را مفسر و مبین قرآن قرار داد.

براین اساس وقتی پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) در تفسیر آیه فرموده آل را همراه من در صلوات بیاورید؛ یعنی این مطلب از قرآن فهمیده می­شود.

3. قرآن علاوه برمعنای ظاهری دارای معانی عمیق باطنی نیز هست که پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) و اهل بیت ( علیه السلام ) ایشان می­توانند از آن خبر دهند و معنای ظاهری لفظ "النبی" اگرچه شامل "آل محمد" نمی شود، ولی به حسب معنای باطنی شامل آل می­شود.
4. آیات قرآن، پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) و اهل بیت ( علیه السلام ) ایشان را به عنوان حقیقت واحد لحاظ می کنند. علاوه عرف و عقلا، افراد هم فکر و هم عقیده را به یک چشم می بینند و روایات زیادی هم وجود دارد که پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) و اهل بیت ( علیه السلام ) ایشان از یک نور می داند. از این جهت در عرفان از این نور واحد؛ یعنی پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) و اهل بیت ( علیه السلام ) ایشان تعبیر به حقیقت محمدیه و صادر نخستین می شود. با این حساب چگونه ممکن است که کسی بر پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) صلوات بفرستد، اما بر اهل بیت ( علیه السلام ) صلوات نفرستد. به عبارت دیگر، صلوات بر اهل بیت ( علیه السلام ) همان صلوات بر پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) است و هر دو از یک واقعیت حکایت می­کنند.

نکته آخر این که صلوات بر پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) به طور مطلق واجب نیست، بلکه تنها در موارد خاص؛ مثل تشهد نماز، واجب است. البته در جایی که صلوات واجب است ذکر "آل محمد" نیز واجب است، و در موارد مستحب، ذکر "آل محمد" نیز مستحب است و نیاوردن "آل محمد" باعث ناقص شدن صلوات خواهد شد.
پاسخ تفصیلی

برای روشن شدن پاسخ باید نکاتی را در نظر داشت:

1. بدعت؛ یعنی آنچه که در دین نیست جزو دین بدانیم. این نکته در جای خود ثابت گشته است که گفتار و رفتار پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) و اهل بیت ( علیه السلام ) ایشان، جزو دین است، پس این که شما گفته اید آل محمد در قرآن نیست و بدعت است صحیح نیست؛ چون اگر هم در قرآن نیامده باشد، ولی همین که در روایات بیاید جزو دین محسوب می گردد و بدعت نخواهد بود. فقهایی هم که می گویند شهادت بر ولایت (اشهد ان علیا ولی الله) در اذان به قصد جزئیت بدعت است، منظورشان این است که دلیلی از دین (آیات و روایات) بر جزئیت نداریم.
2. تکالیف و وظایفی را که خداوند متعال برای انسان ها قرار داده است؛ مثل طهارت، نماز، روزه، حج، جهاد، خمس، زکات و ... تماماً در قرآن مجید آمده است، لکن نه با بیان تمام جزئیات، شرایط، لوازم و موانع، بلکه تنها وجوب و بعضی از اجزا و شرایط به صورت اجمالی و کلی بیان شده است؛ مثلاً اصل وجوب نماز در قرآن مجید آمده است و به بعضی از اجزا و شرایط آن؛ مثل رکوع و سجود و طهارت، نیز اشاره شده است، اما ذکر رکوع و سجود، قرائت، تسبیحات اربعه، قیام متصل به رکوع، چگونگی غسل، وضو و تیمم و... به طور کامل و با تمام خصوصیات در هیچ آیه ای بیان نشده است.

روش مسلمانان از آغاز این بوده است که برای دست یابی به این جزئیات، به محضر پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) شرفیاب می­شدند و از جزئیات و چگونگی انجام تکالیف سؤال می کردند و بر طبق آنچه از پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) می شنیدند، عمل می کردند.

در مورد "صلوات" هم همین طور بوده است که بعد از نزول آیه صلوات: "ان الله و ملائکته یصلون علی النبی یا ایها الذین امنوا صلوا علیه و سلموا تسلیما"،[1] مسلمانان به حضور پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) شرفیاب شده و از آن حضرت کیفیت صلوات بر پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) را سؤال کردند و همان طوری که در روایات متعدد (متواتر) از شیعه و سنی آمده است حضرت فرمودند: بگوئید: "اللهم صل علی محمد و آل محمد کما صلیت علی ابراهیم و..."[2] و بدین ترتیب مسلمانان وظیفه خود را در رابطه با صلوات متوجه گردیدند.[3]

به عبارت دیگر، وقتی خداوند پیامبرش را مبین و مفسر قرآن قرار داد،[4] بیان و تفسیر ایشان را بیان خودش می داند، و پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) آیه شریفه: "یا ایها الذین آمنوا صلوا علیه و سلموا تسلیماً"[5] را به "اللهم صلی علی محمد و آل محمد" تفسیر نمودند. نتیجه این که صلوات بر آل از خود قرآن فهمیده می شود.

3. قرآن علاوه بر معنای ظاهری دارای معانی عمیق باطنی نیز هست که پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) و اهل بیت ( علیه السلام ) ایشان می توانند از آن خبر دهند.[6] بر این اساس می توان گفت روایاتی که می گویند در هنگام صلوات "آل محمد" را هم بیاورید، اشاره به معنای باطنی قرآن دارند؛ یعنی اگر چه معنای ظاهری لفظ "النبی" شامل "آل محمد" نمی شود، ولی به حسب معنای باطنی شامل "آل محمد" می­شود.
4. از آیات قرآن می توان استنباط نمود که خداوند پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) و اهل بیت ( علیه السلام ) ایشان را به عنوان حقیقت واحد لحاظ می کند. برای نمونه توجه نمایند به آیه تطهیر: "انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیراً"[7] خداوند پیامبر و خاندانش را به عنوان یک حقیقت مورد توجه قرار می دهد.

آیه مودت: "قل لا اسئلکم علیه اجراً الا المودة فی القربی"[8] چون خداوند وقتی اجر رسالت پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) را دوستی به خویشان ایشان می داند، روشن می شود که از نظر خداوند ایشان از هم جدایی ندارند. یا آیه مباهله: "قل تعالوا ندعوا ابنائنا و ابنائکم و نسائنا و نسائکم و انفسنا و انفسکم..."[9] همان گونه که مشاهده می­کنید، در این آیه از حضرت علی ( علیه السلام ) به نفس پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) تعبیر شده و در اجابت دعا حضور این مجموعه را لازم و ضروری دانسته است.

5. روایات متعددی داریم که بیان می کنند پیامبر و اهل بیت ( علیه السلام ) ایشان نور واحد هستند.

برای نمونه به این روایت توجه نمایید: پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) می فرماید: "من از نور خداوند خلق شدم و اهل بیتم از نور من خلق شدند".[10]

6. عرفا نیز ار ذوات نوریه پیامبر و اهل بیت ایشان ( علیه السلام ) تعبیر به حقیقت محمدیه و صادر نخستین می آورند که یک حقیقت است و دارای تجلیات و ظهورات متعددند.
7. در نظر عرف و عقلا، عده ای که دارای یک عقیده و یک فکر هستند و با هم هیچ تباین و تضاد فکری و عملی ندارند، یک حقیقت محسوب می شوند و به اصطلاح به یک چشم به آنها نگاه می­شود.

نتیجه این که داخل کردن صلوات بر اهل بیت در صلوات بر پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) نه تنها بدعت نیست، بلکه موافق با خود قرآن و روایات و عقل و عرف عقلا است و صلوات بر اهل بیت ( علیه السلام ) همان صلوات بر پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) است و هر دو از یک واقعیت حکایت می­کنند.

نکته آخر این که صلوات بر پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) به طور مطلق واجب نیست، بلکه تنها در موارد خاص؛ مثل تشهد نماز، واجب است.[11] البته در جایی که صلوات واجب است ذکر "آل محمد" نیز واجب است، و در موارد مستحب، ذکر "آل محمد" نیز مستحب است و نیاوردن "آل محمد" باعث ناقص شدن صلوات خواهد شد.

[1] احزاب، 56.

[2] تفسیر نمونه، ج 17، ص 419.

[3] برای آگاهی بیشتر، نک: نمایه: الصلاة علی محمد و آل محمد، سؤال شماره 428.

[4] حشر، 7.

[5] احزاب،56

[6] بحار الانوار، ج 89، ص90- 95

[7] احزاب،33

[8] شوری، 23.

[9] آل عمران، 61.

[10] بحارالانوار، ج 15، ص 20.

[11] تحریر الوسیلة، ج1، ص 143، القول فی التشهد، مسئله 1.

آیات مرتبط

سوره الأحزاب (56) : إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ ۚ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا

T