شیعه نیوز:
پرسش
می خواستم فرق "تظن" و "تحسبن" را در قرآن بدانم؛ چرا در آیه "وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذینَ قُتِلُوا..." به جای "تَحْسَبَنَّ"، "تظن" نیاورده؟ چه ویژگی هایی در این دو لغت است؟
پاسخ اجمالی
در ارائه یک معنا و مفهوم، استفاده از واژگان مختلفی که مترادف اند، از دیدگاه ادبی به زیبایی و شیوایی سخن می افزاید و این خود به تنهایی می تواند دلیل مناسبی برای "تفنن در عبارت" باشد و لزومی به ارائه دلیل دیگری در این زمینه وجود نخواهد داشت. با این حال، لغت دانان عرب، تفاوت هایی را نیز برای این دو ریشه لغتی بیان کرده اند که شاید دلیل مضاعفی برای استفاده از ریشه "حسب" در آیه مورد نظرتان باشد.
پاسخ تفصیلی
مطمئناً می دانیم که استفاده از عبارات و واژگان مختلف و به تعبیری "تفنن در عبارت" از اموری است که یک مجموعه ادبی را شیواتر و زیباتر می کند، و این به تنهایی دلیل مناسبی است که در قرآن کریم که ادیبان برجسته را به مبارزه و تحدی طلبیده، واژگان متفاوت و مترادفی بیان شود. به عبارتی در یک مفهوم، بدون آن که هیچ تغییری در آن مورد نظر باشد، می توان از دو واژه متفاوت استفاده نمود.
مشتقاتی که از ریشه های "ظن" و "حسبان" پدید می آیند، نیز از همین دسته اند که از هر دوی آنان در قرآن استفاده شده است:
1. از ریشه "ظن": "وَ مِنْهُمْ أُمِّیُّونَ لا یَعْلَمُونَ الْکِتابَ إِلاَّ أَمانِیَّ وَ إِنْ هُمْ إِلاَّ یَظُنُّون".[1] و نیز مواردی؛ چون: آل عمران، 154؛ نساء، 157؛ انعام، 148 و ... .
2. از ریشه "حسبان": "أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا یَأْتِکُمْ مَثَلُ الَّذینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُم".[2] و نیز مواردی؛ مانند: آل عمران، 142؛ توبه، 16؛ مائده، 71 و ... .
با دقت در این دو گروه از آیات، به این نکته پی خواهیم برد که تفاوت چندانی در معنای آنها وجود نداشته و شاید زیبایی و شیوایی سخن، موجب اختلاف در تعابیر شده است و در همین راستا، ارائه دلیل دیگری برای استفاده از هر کدام آنها به جای دیگری لزومی نخواهد داشت. به همین دلیل است که بسیاری از مفسران معنای این دو واژه را یکی دانسته اند.[3]
البته، برخی از دانشمندان علم لغت، تفاوت هایی را نیز میان این دو واژه بیان کرده اند، از جمله این که ریشه "حسبان" در مواردی به کار می رود که به یکی از دو طرف نقیضین معتقد شویم، بدون آن که به طرف دیگر آن بیندیشیم، اما ریشه "ظن" در موارد دیگری است که هر دو طرف نقیضین را به ذهنمان آورده، سبک و سنگین کنیم، سپس یکی از آنها را انتخاب نماییم.[4]
در آیه مورد نظرتان نیز شاید برخی از مخاطبان آیه، بدون اندیشیدن در موضوع و بررسی طرفین آن، معتقد به مرگ شهیدان شده اند و خداوند با این تعبیر و با استفاده از ریشه "حسب" آنان را از چنین تفکری برحذر داشته است.
اما با این وجود، نمی توان به قطع و یقین گفت که چنین تفاوت هایی در تمام واژگان قرآن که از این دو ریشه در آنها استفاده شده است، وجود دارد و سزاوار است که به همان دلیل اول (زیبایی و شیوایی) بسنده شود.
[1] بقره، 78.
[2] بقره، 214.
[3] شیخ طوسی، محمد بن الحسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج 5، ص 147، دار إحیاء التراث العربی، بیروت. و نیز رازی، فخر الدین، مفاتیح الغیب، ج 7، ص 68، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1420 هـ ق.
[4] راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ص 234، دار العلم و الدار اشامیة، بیروت و دمشق، 1412 هـ ق.
آیات مرتبط
سوره آل عمران (169) : وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا ۚ بَلْ أَحْيَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ
T
