آیا در قرآن آیاتی وجود دارد که بتوان از آنها یک بینش زیبایی شناسی استخراج کرد؟

شیعه نیوز:
پاسخ اجمالی

"زیبا" در لغت از مصدر زیبیدن دارای معانی مختلفی؛ چون شایسته، نیکو، جمیل و خوش نما است، و در اصطلاح، نمود یا پرده ای نگارین و شفاف است که روی کمال کشیده شده است. به طور کلی چهار نوع زیبایی اساسی وجود دارد. زیبایی محسوس، زیبایی نا محسوس، زیبایی معقول، زیبایی و جمال مطلق خداوند.

از نظر قرآن زیبایی انسان، زیبایی های طبیعت و زیبایی معنوی و اخلاقی از پدیده های زیبایی محسوب می شود.

همچنین برخی از اصول زیبایی شناختی در قرآن عبارت اند از: هدف مندی، تناسب و توازن، چیدمان منظم، تنوع و تضاد، تنوع زیبای رنگ ها و پیراستگی از عیوب. بینش زیبایی شناختی در قرآن با توجه به مبانی هستی شناسی و معرفت شناسی آن بوده و با مبانی زیبایی شناسی تفکر غربی آن متفاوت است.

پاسخ تفصیلی

قرآن کریم کتابی است که برای هدایت بشر از سوی خداوند بر پیامبرش نازل شده است، تا تمامی حقایق عالم را توسط آن برای انسان بیان نماید؛ از این رو خداوند می فرماید: «وَ نَزَّلْنا عَلَیکَ الْکِتاب‏ تِبْیاناً لِکُلِّ شَی‏ء»؛[1] و بر تو این کتاب را نازل کردیم که روشنگر هر چیز است. براین اساس مفاهیم بسیاری که نقش عمده ای در تصحیح نگرش فکری بشر دارد، در قرآن ذکر شده است. یکی از مفاهیمی که در قرآن، آیات فراوانی بدان اختصاص یافته، مفهوم زیبایی است. بدیهی است برای کسب بینش دقیق ابتدا باید تعریف و حدود آن را تعیین نمود و سپس با استفاده از مفروضات و مبانی آن، در آیات و مصادیق تعمق نمود تا بینش زیبایی شناسی شکل گیرد. "زیبا" در لغت از مصدر زیبیدن دارای معانی؛ چون شایسته، نیکو، جمیل و خوش نما است، و زیبایی نیز یعنی حالت و کیفیت زیبا که عبارت است از: نظم و هماهنگی که همراه عظمت و پاکی در شیء وجود دارد و عقل و تخیل و تمایلات عالی انسان را به تحسین وا دارد و لذّت و انبساط پدید آورد.[2]

در اصطلاح نیز تعاریف متعددی درباره زیبایی شده است. بنا بر تعریفی زیبایی یک هماهنگی و هارمونی است که لذات ما را در یک خط سیر معین متشکل می کند و سبب اندیشه زیبا می شود.[3] علامه محمدتقی جعفری (ره) با ذکر این نکته که با دقت در یک اثر زیبای خلقت، در عین آن که حس زیبا جویی انسان اشباع می شود به دریافت کمال نیز نایل می گردد، زیبایی را چنین تعریف می کند: نمود یا پرده ای نگارین و شفاف که روی کمال کشیده شده است. بنابراین تعریف، زیبایی آن است که انسان را، ضمن رفع حس زیبایی جوئیش به کمال نیز نایل کند.[4]

زیبایی انواع مختلفی دارد و هر مکتبی به فراخور مبانی هستی شناسانه و معرفت شناسانه خود آن را به گونه های مختلفی تقسیم کرده است.

اما به طور کلی چهار نوع زیبایی اساسی وجود دارد.

1. زیبایی محسوس؛ مانند گل ها و جنگل ها.

2. زیبایی نامحسوس طبیعی؛ نظیر زیبایی آزادی، علم و...

3. زیبایی معقول ارزشی؛ مانند حکمت، عدالت و دیگر وارستگی های روحی.

4. زیبایی و جمال مطلق لم یزلی و لایزالی.[5]

قرآن در آیات نورانی خود زیبایی ها را بر می شمرد و انسان ها را به تأمل در آن فرا می خواند. علاوه بر آن اکتساب زیبایی ها را توصیه می کند؛ حال این موارد چه زیبایی معنوی باشد و چه زیبایی مادی و محسوس. آن گونه که از آیات استنتاج می شود، قرآن نه تنها زیبایی را مجاز، بلکه تحصیل زیبایی ها را به عنوان نیاز روحی بشر مطلوب و محبوب می داند:[6]

«او کسى است که دریا را مسخّر (شما) ساخت تا از آن، گوشت تازه بخورید و زیورى براى پوشیدن (مانند مروارید) از آن استخراج کنید»[7] آیات قرآن با بلاغت بی نظیر خود یکی از رموز شگفت آور در تأملات زیبائی شناختی است.[8] بنابراین، قرآن خود جلوه گاه زیبایی است و در آن پدیده های زیبایی شناختی و نشانه های زیبایی وجود دارد و نمونه های فراوانی از این آیات در قرآن یافت می شود و اثبات می کند که خداوند سرچشمه همه زیبایی ها است و در آفرینش جهان و نعمت های آن زیبایی را مد نظر داشته است.

در آیات قرآن واژگان و مفاهیمی نیز برای زیبایی به کار رفته است که در یک تقسیم بندی عبارت اند از:

1. جمال (زیبایی بسیار)، حسن (شادی آور، دلپسند)، زینت (امر زیبایی که به چیزی افزوده شود) که سه واژه محوری زیبایی اند.

2. حلیه (آراستگی)، بهجت(زیبایی، خرمی، شادی)، زخرف (زینت خوش نما وزرق و برق دار) و تسویل (چیزی که نفس اشتیاق دارد بیاراید و زشت را زیبا جلوه دهد).

3. واژه هایی که بنابر برخی وجود تفسیری در حوزه زیبایی قرار می گیرند؛ مانند حبک (زیبایی) و تبرج (زینت نمایی).

4. واژگانی که بیانگر برخی عناصر و ویژگی های زیبایی اند؛ مانند نور، لون، قدر.

پدیده های زیبایی شناختی قرآن

قرآن کریم در راستای اهداف عالیه خود برخی از زیبایی های هستی، و نیز شمه ای از زیبایی های معنوی و اخلاقی و پرده ای از زیبایی های سرای آخرت را به ما نشان می دهد که در محورهای زیر مطرح شده است:

الف) زیبایی انسان: قرآن مراحل رشد انسان را تبیین کرده و بر موزون بودن و اعتدال آن تأکید می فرماید: « که ما انسان را در بهترین صورت و نظام آفریدیم».[9] و پس از خلق انسان به این زیبایی خداوند به خود آفرین می گوید: «آفرین باد بر خدا که بهترین آفرینندگان است».[10] براستی که تناسب اندام انسان و قرار گرفتن هر یک از اعضا در جای خود و نیز کارکرد دقیق، حساب شده و زیبای آن حیرت دانشمندان را به دنبال داشته است حیرت و شعفی که هنوز ادامه دارد.

این زیبایی تنها در صورت ظاهری انسان نیست، بلکه بعد روحانی و باطنی او را نیز در بر می گیرد و می تواند او را به بالاترین مرتبه های کمال و سعادت رهنمون سازد.

ب) زیبایی های طبیعت: هر انسانی با هر گرایشی زمانی که به نظاره طبیعت می نشیند از شگفتی ها و زیبایی آن به وجد می آید و روحش طراوتی دوباره می یابد تماشای کوه های سترگ، رودهای جاری، طلوع خورشید از جایی و غروب آن در جایی دیگر، رعد و برق، که هر یک میزانی از زیبایی های خیره کننده است، از دیگر جلوه های زیبایی است که قرآن آن را در قالب طبیعت بی جان و جاندار ترسیم کرده و دریچه ای دیگر از زیبایی شناختی به وجود آورده است.

آیات مربوط به طبیعت را آیات طبیعتی می نامند و مفسران بیش از 750 آیه ذکر کرده اند که آنها نیز تقسیم بندی های مختلفی دارند و شامل توصیف زیبایی آسمان و نیز دیگر پدیده های طبیعی می شوند. در این جا به چند آیه اشاره می نماییم:

1. «آیا آنان به آسمان بالاى سرشان نگاه نکردند که چگونه ما آن را بنا کرده‏ایم، و چگونه آن را (بوسیله ستارگان) زینت بخشیده‏ایم و هیچ شکاف و شکستى در آن نیست؟».[11]

2. «ما آسمان نزدیک [پایین‏] را با ستارگان آراستیم‏».[12]

3. «وآسمان پایین را با چراغهایى [ستارگان‏] زینت بخشیدیم‏».[13]

4. «ما در آسمان برجهایى قرار دادیم و آن را براى بینندگان آراستیم‏».[14]

نمونه هایی از این آیات را می توان در سوره هایی؛ مانند ضحی، آیه 1؛ مدثر، آیه 34؛ کهف، آیه 86؛ نمل، آیه 60؛ حج، آیه 5؛ ق، آیات 11ـ7 مشاهده نمود.

ج) زیبایی معنوی و اخلاقی: تفاوتی که میان مبانی زیبایی شناختی اسلام با عمده مکاتب اومانیستی غرب وجود دارد، این است که اسلام گستره زیبایی اش از زیبایی طبیعی و محسوس فرا تر رفته و زیبایی معنوی و اخلاقی را نیز در بر می گیرد، قرآن می فرماید: «خداوند ایمان را محبوب شما قرار داده و آن را در دلهایتان زینت بخشیده».[15]

صبر و گذشت نیز از جمله رفتارهایی است که به گونه ای زیبا مطرح شده است: «پس صبر جمیل پیشه کن‏».[16] گذشت زیبا: «پس، از آنها به طرز شایسته‏اى صرف نظر کن‏».[17] طلاق زیبا: «اى پیامبر! به همسرانت بگو: اگر شما زندگى دنیا و زرق و برق آن را مى‏خواهید بیایید با هدیه‏اى شما را بهره‏مند سازم و شما را بطرز نیکویى رها سازم‏».[18]

آیات متعددی در این رابطه در قرآن ذکر شده است، از جمله سوره مزمل آیه 73 و سوره احزاب آیه 49.

اصول زیبایی در قرآن کریم

با سیری در قرآن کریم عوامل و نشانه هایی را برای زیبایی می توان به دست آورد که از ویژگی های آفرینش الاهی در نظام هستی محسوب می شود که از آن جمله است:

1. هدف مندی: یکی از مبانی مهم زیبایی‌شناسی قرآن، تأکید بر هدف مندی است؛ چون اساس دعوت قرآن، هدایت و دل دادن مخاطب به پیام های الاهی و معنوی است. نمی‌توان زیبایی و هنرمندی را صرفا در قالب های محدود مادی و هنری آن تعریف کرد. به عنوان نمونه درباره داستان های قرآن آن گاه که از بعد هنری آن سخن گفته می‌شود و محتوای این داستان ها در قالب عبارات زیبا برجسته می‌شود، به این معنا نیست که زیبایی آن در داستان‌سرایی و جلوه‌های ادبی و هنری آن موضوع زیبایی‌شناسی است، بلکه هدف از ذکر آن هدایت انسان و تأکید بر قدرت و توانایی بی نهایت پروردگار است.[19]

2. تناسب و توازن: نظام آفرینش بر اساس هندسه دقیق و منظمی بر پا شده است، این نکته را می توان در این آیات ملاحظه نمود: «البته ما هر چیز را به اندازه آفریدیم»![20] «و هر چیز نزد او مقدار معینى دارد».[21] «و همه چیز را آفرید، و به دقّت اندازه‏گیرى نمود»![22] «و خدا براى هر چیزى اندازه‏اى قرار داده است»![23] «همان خداوندى که آفرید و منظم کرد، و همان که اندازه‏گیرى کرد و هدایت نمود».[24]

3. چیدمان منظم و زیبا: یکی از نشانه های مهم چیده شدن یا نظم و ترتیب است که در قرآن به گونه های مختلف ذکر شده است: «و زمین را گستردیم و در آن کوه‏هاى ثابتى افکندیم و از هر گیاه موزون، در آن رویاندیم».[25] «این در حالى که بر تختهاى صف‏کشیده در کنار هم تکیه مى‏زنند».[26] «و بالشها و پشتیهاى صف‏داده شده».[27] «غرفه‏هایى در بهشت دارند که بر فراز آنها غرفه‏هاى دیگرى بنا شده و از زیر آنها نهرها جارى است‏».[28]

4. تنوع و تضاد: در عین وحدت و یک پارچگی که بر نظام آفرینش حاکم است، تنوع و گونه گونی حیرت آوری نیز حاکم است که در انواع جمادات، نباتات و حیوان و انسان قرار دارد:

«و در روى زمین، قطعاتى در کنار هم قرار دارد که با هم متفاوتند و (نیز) باغهایى از انگور و زراعت و نخلها، (و درختان میوه گوناگون) که گاه بر یک پایه مى‏رویند و گاه بر دو پایه (و عجیب‏تر آنکه) همه آنها از یک آب سیراب مى‏شوند! و با این حال، بعضى از آنها را از جهت میوه بر دیگرى برترى مى‏دهیم در اینها نشانه‏هایى است براى گروهى که عقل خویش را به کار مى‏گیرند».[29]

5. تنوع زیبای رنگ ها: تعدادی از آیات قرآن نیز به رنگ های گوناگون اشاره دارد. قرآن از رنگ سبز به عنوان نعمت و خرمی و رنگی بهشتی یاد کرده و فرموده است: «بر اندام آنها [بهشتیان‏] لباسهایى است از حریر نازک سبز رنگ، و از دیباى ضخیم، و با دستبندهایى از نقره آراسته‏اند».[30] و از رنگ زرد به عنوان رنگی شادی آور. خداوند مى‏فرماید: «گاوى باشد زرد یک دست، که رنگ آن، بینندگان را شاد و مسرور سازد». نمونه رنگ ها و تنوع آنها را می توان در سوره های نحل آیه 13، فاطر آیه 27و 28، زمر آیه 21 ملاحظه نمود.

6. پیراستگی از عیوب: پیراستگی از عیوب یکی دیگر از نشانه های آفرینش الاهی است نکته ای که قرآن در سوره ملک در هنگامی که به زیبایی آسمان توجه می دهد ذکر می کند: «همان کسى که هفت آسمان را بر فراز یکدیگر آفرید در آفرینش خداوند رحمان هیچ تضادّ و عیبى نمى‏بینى! بار دیگر نگاه کن، آیا هیچ شکاف و خللى مشاهده مى‏کنى؟».[31] پیراستگی از عیوب در آیات دیگری از قرآن نیز تأکید شده است.[32]

[1] نحل، 89.

[2] معین،محمد،فرهنگفارسی،تهران،موسسهانتشاراتامیرکبیر، 1360ش.

[3] خرقانی، حسن، مفاهیم زیبائی شناختی در قرآن، مجله مطالعات اسلامی، ص 11، سال 1387، شماره 80.

[4] جعفری، محمد تقی، زیبائی و هنر از دیدگاه اسلام، ص 174، موسسه تدوین آثار علامه جعفری، تهران، 1385.

[5] همان ، ص 162و 163.

[6] همان، ص133- 136، انتشارات شرکت سهامی چاپخانه وزارت ارشاد اسلامی، بی تا.

[7] نحل،14.

[8] فضیلت، محمود، زیبائی شناسی قرآن، ص 22، چاپ دوم، انتشارات سمت، تهران، 1387.

[9] تین، 4.

[10] مؤمنون، 14.

[11] ق، 6.

[12] صافات، 6.

[13] فصلت، 12.

[14] حجر، 16.

[15] حجرات، 7.

[16] معارج، 5.

[17] حجر، 85.

[18] احزاب، 28.

[19] ایازی، سید محمد علی‌، اصول و مبانی زیبایی شناسی قرآن کریم‌، پایگاه اطلاع رسانی تبیان.

[20] قمر، 49.

[21] رعد، 8.

[22] فرقان، 2.

[23] طلاق، 2.

[24] أعلی، 2ـ3.

[25] حجر، 19.

[26] طور، 20.

[27] غاشیه، 15.

[28] زمر، 20.

[29] رعد، 4 .

[30] انسان، 21.

[31] ملک، 3.

[32] برای مطالعه بیشتر ر.ک: حسن خرقانی، مفاهیم زیبائی شناختی در قرآن، مجله مطالعات اسلامی، سال 1387، شماره 80 ،ص11؛ مهدی مطیع، مبانی زیبائی شناختی در قرآن، قرآن به مثابه نظریه پردازی زیبائی شناسی، فصلنامه هنر، سال 1385، شماره نشریه، 70، ص210؛ حسن بلخاری، بنیان های نظری زیبائی شناسی اسلام در قرآن کریم، فصلنامه هنر، سال 1385،شماره نشریه، 70، ص 164تا 171.

آیات مرتبط

سوره المؤمنون (14) : ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَامًا فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا ثُمَّ أَنْشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ ۚ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ
سوره غافر (64) : اللَّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ قَرَارًا وَالسَّمَاءَ بِنَاءً وَصَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ وَرَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ ۚ ذَٰلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ ۖ فَتَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ
سوره التين (4) : لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ

T