شیعه نیوز:
پرسش
بنابر آیات قرآن، فرعون در لحظه مرگ توبه کرد و رستگار شد، اما در برخی آیات می‌گوید چنین توبه‌ای قبول نیست. آیا این تنافی در آیات نیست؟
پاسخ اجمالی
با معجزه حضرت موسی( علیه السلام )، آب دریا بر بنی اسرائیل گشوده شد و آنان از درون آب عبور کردند. فرعون و لشکریانش نیز که در تعقیب بنی اسرائیل بودند، به داخل آب رفتند، اما امواج آب بر روی آنها فرو ریخت و آنان را غرق کرد. فرعون در زمانی که مرگ خود را حتمی دید، گفت: «ایمان آوردم که هیچ معبودى جز همان که بنىاسرائیل به او ایمان آوردند، نیست و من از تسلیم شدگان [در برابر فرمان‌هاى حق] هستم.» اما این توبه بر فرض اگر از روی اخلاص نیز بوده باشد باز هم نمی‌تواند مورد قبول خداوند قرار گیرد؛ زیرا این توبه در هنگام عذاب الهی بوده و توبه در این زمان هیچ اثری ندارد. در آیات دیگر قرآن نیز، قبول نبودن توبه در این هنگام بیان شده است. اما خداوند جنازه فرعون را در دریا باقی نگذاشت، بلکه آن‌را به ساحل آورد تا عبرتی برای دیگران گردد و این است معنای «نُنَجِّیکَ» و نه آن‌که او رستگار شده باشد.
در نهایت باید گفت؛ توبه فرعون مورد قبول خداوند قرار نگرفت و به همین جهت تضادی بین این آیات و آیات دیگری که توبه در زمان عذاب را مورد قبول نمی‌دانند، وجود ندارد.
پاسخ تفصیلی
قرآن کریم، درباره توبه فرعون می‌فرماید: «وَ جَاوَزْنَا بِبَنىِ إِسْرَ ءِیلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَ جُنُودُهُ بَغْیًا وَ عَدْوًا حَتىَّ إِذَا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قَالَ ءَامَنتُ أَنَّهُ لَا إِلَاهَ إِلَّا الَّذِى ءَامَنَتْ بِهِ بَنُواْ إِسْرَ ءِیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ * ءَالْانَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ * فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ ءَایَةً وَ إِنَّ کَثِیرًا مِّنَ النَّاسِ عَنْ ءَایَاتِنَا لَغَافِلُونَ».[1]
برای فهم آیه، بیان تفسیر قسمت‌هایی از آیه لازم است:
«حَتىَّ إِذَا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ»: آیه زمانی را نقل می‌کند که فرعون در حال غرق شدن بوده و یقین پیدا کرد که نابود می‌شود.[2]
«قَالَ ءَامَنتُ أَنَّهُ لَا إِلَاهَ إِلَّا الَّذِى ءَامَنَتْ بِهِ بَنُواْ إِسْرَ ءِیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ»؛
1. فرعون با سه تعبیر، توبه خود را بیان کرد و ایمان و اسلام خود را در ظاهر نشان داد.
2. اما با توجه به قسمت قبل آیه که بیان می‌کند فرعون در حال غرق شدن بوده، این سؤال به وجود می‌آید؛ کسی که در حال غرق شدن است، آب بسیاری خورده و حتی نفس کشیدن نیز برایش سخت است، چگونه امکان دارد چنین کلماتی را به زبان جاری کند و حرف بزند؟ برخی از مفسّران در پاسخ گفته‌اند: منظور از گفتن در این آیه، گفتن زبانی نیست، بلکه منظور کلام جان و دل است. فرعون در چنین لحظاتی و در درون خود، نزد خداوند توبه می‌کند و نیز تنها خداوند است که از این بازگشت، آگاه می‌شود.[3] البته احتمال دارد منظور از «إِذَا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ» در حال غرق شدن نبوده باشد، بلکه منظور تنها یقین به غرق شدن بوده باشد، به این نحو که موج در حال فرو ریختن بر روی آنها بوده و فرعون یقین به غرق پیدا کرده باشد.
3. فرعون در این توبه، کلمه الله را ذکر نکرده، بلکه تنها گفته «به خداوند بنی اسرائیل که ...» ایمان می‌آورم. علت این‌که کلمه الله[4] در توبه او وجود ندارد این است که انگیزه ایمان آوردن او، به جهت طمع و فرار از مشکل بوده، تا شاید با ایمان آوردنش به آنچه بنی اسرائیل با ایمان آوردنشان به آن دست یافتند، دست یابد و بتواند از دریا عبور کرده و نجات یابد.[5]
«ءَالْانَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ»؛ کلمه «آلْآنَ» محذوفاتی در درون خود دارد و به این معنا است که حال که غرق تو را فرا گرفته و در اضطرار افتاده‌ای، توبه می‌کنی؟![6] این آیه اشاره دارد که زمان برای توبه باقی نمانده بود و توبه او مورد قبول خداوند قرار نگرفت. اما در این‌که چرا توبه او قبول نشد، مفسّران مواردی را بیان کرده‌اند:
1. ایمانى که به هنگام نزول بلا و گرفتار شدن در چنگال مرگ اظهار مىشود، در واقع یک نوع ایمان اضطرارى است، که هر مُجرم و گنه‌کاری دم از آن مىزند، بی‌آنکه ارزشى داشته باشد و یا دلیل بر تکامل و حُسن نیّت و صدق گفتار او گردد.[7] آیات دیگر قرآن نیز بر قبول نشدن توبه در چنین مواقعی دلالت دارند: «و براى کسانى که پیوسته کارهاى زشت مرتکب مىشوند، تا زمانى که مرگ یکى از آنان فرا رسد [و در آن لحظه که تمام فرصتها از دست رفته] گوید: اکنون توبه کردم. و نیز براى آنان که در حال کفر از دنیا مىروند، توبه نیست. اینانند که عذابى دردناک براى آنان آماده کردهایم».[8] برخی از روایات نیز در نپذیرفتن توبه فرعون همین مطلب را ذکر کرده‌اند.[9]
2. فرعون این کلمات را گفت تا به وسیله آن بتواند از مشکلی که در آن افتاده بود، رهایی یابد؛ لذا می‌توان گفت این توبه، توبه واقعی نبوده و فرعون قصدی بر ایمان به وحدانیت و خالقیت خداوند نداشته است.[10]
البته ذکر این دو دلیل به معنای پذیرش تنها یکی از اینها نیست، بلکه می‌توان هر دو علت را پذیرفت و هر دو را در عدم پذیرش توبه فرعون بیان داشت.
«فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ»؛ این تعبیر به هیچ وجه دلالت ندارد که توبه فرعون قبول شده و او نجات یافته است، بلکه در بیان این است که وقتی فرعون مُرد، جنازه او در دریا باقی نخواهد ماند بلکه سالم به ساحل آورده می‌شود.
«لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ ءَایَةً»؛ این قسمت در مقام بیان علت برای نجات جسد بی‌جان فرعون است. اما در بیان آیه احتمالاتی وجود دارد:
1. خداوند جسد بی‌جان فرعون را نشانه و آیتی برای بنی اسرائیل قرار داده بود تا آنان با دیدن این جنازه عبرت بگیرند و خداوند را در نظر خود بزرگ نگاه دارند.[11] حتی در برخی منابع آمده؛ حضرت موسی( علیه السلام ) به بنی اسرائیل گفت که فرعون مرده است ولی آنها این را قبول نکردند؛ لذا خداوند جنازه فرعون را به ساحل آورد تا آنان یقین به مرگ فرعون کنند و کلام موسی را تصدیق نمایند.[12]
2. فرعون در میان قوم خود ادعای خدایی داشت، بنابر این خداوند جنازه او را به ساحل آورد تا مردمی که مرگ او را قبول نمی‌کردند، جنازه او را ببینند. و خداوند این‌گونه شبهه خداوندی فرعون را از دل آنها زائل کرد.[13]
3. خداوند جنازه فرعون را به بیرون از آب آورد تا مردم او را در این حالت پستی و بیچارگی ببینند. او که در مورد خود می‌گفت: «أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلى»[14] و در آن جلال و بزرگی بود، امروز در این فلاکت و بدبختی است و این آگاهی برای مردم بود تا عبرت گیرند.[15]
در نهایت باید گفت؛ توبه فرعون مورد قبول خداوند قرار نگرفت و به همین جهت تضادی بین این آیات و آیات دیگری که توبه در زمان عذاب را مورد قبول نمی‌دانند، وجود ندارد.
[1]. یونس، 90 – 92: «و بنی‌اسرائیل را از دریا گذراندیم، پس فرعون و لشکریانش آنان را از روى ستم و تجاوز دنبال کردند تا هنگامى که بلاى غرق شدن، او را فرو گرفت، گفت: ایمان آوردم که هیچ معبودى جز همان که بنی‌اسرائیل به او ایمان آوردند، نیست و من از تسلیم شدگان [در برابر فرمان‌هاى حق] هستم. [به او گفته شد:] اکنون [که به نابودى خود یقین دارى و زمان بازگشت به خدا سپرى شده ایمان می‌آورى؟!] در حالى که پیش از این عصیان میورزیدى و از تبهکاران بودى؟ * پس امروز تو را با بدن بیجانت نجات میدهم [وبر بلندایى از ساحل دریا مىگذارم] تا براى آنها نشانهاى [از قدرت ما و زبونى و خوارى گردنکشان] باشى و یقیناً بسیارى از مردم از نشانههاى ما بی‌خبرند».
[2]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: بلاغی، محمد جواد، ج 5، ص 198، ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، 1372ش.
[3]. فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج 17، ص 295، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ سوم، 1420ق.
[4]. البته منظور از کلمه الله در اینجا، اسم خداوند یکتا در زبان رسمی مصریان که فرعون بدان صحیت می‌کرده، می‌باشد.
[5]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 10، ص 117، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، 1417ق.
[6]. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، ج 2، ص 127، دانشگاه تهران، مدیریت حوزه علمیه قم، تهران، چاپ اول، 1377ش.
[7]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 8، ص 376، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، 1374ش.
[8]. نساء، 18.
[9]. ر.ک: شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا( علیه السلام )، محقق و مصحح: لاجوردی، مهدی، ج 2، ص 77، نشر جهان، تهران، چاپ اول، 1378ق.
[10]. مفاتیح الغیب، ج 17، ص 296.
[11]. فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی، تحقیق: اعلمی، حسین، ج 2، ص 417، الصدر، تهران، چاپ دوم، 1415ق؛ زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج 2، ص 369، دار الکتاب العربی، بیروت، چاپ سوم، 1407ق.
[12]. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق و مصحح: موسوی جزائری، طیب، ج 1، ص 316، دار الکتاب، قم، چاپ سوم، 1404ق؛ ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمرو، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: شمس الدین، محمد حسین، ج 4، ص 255، دار الکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، بیروت، چاپ اول، 1419ق.
[13]. مفاتیح الغیب، ج 17، ص 298.
[14]. نازعات، 24: « و گفت من پروردگار برتر شما هستم».
[15]. مفاتیح الغیب، ج 17، ص 298.
آیات مرتبط
سوره النساء (18) : وَلَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئَاتِ حَتَّىٰ إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّي تُبْتُ الْآنَ وَلَا الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَهُمْ كُفَّارٌ ۚ أُولَٰئِكَ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا
سوره يونس (90) : وَجَاوَزْنَا بِبَنِي إِسْرَائِيلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَجُنُودُهُ بَغْيًا وَعَدْوًا ۖ حَتَّىٰ إِذَا أَدْرَكَهُ الْغَرَقُ قَالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِيلَ وَأَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ
سوره يونس (91) : آلْآنَ وَقَدْ عَصَيْتَ قَبْلُ وَكُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ
سوره يونس (92) : فَالْيَوْمَ نُنَجِّيكَ بِبَدَنِكَ لِتَكُونَ لِمَنْ خَلْفَكَ آيَةً ۚ وَإِنَّ كَثِيرًا مِنَ النَّاسِ عَنْ آيَاتِنَا لَغَافِلُونَ
T
