پرسش
با سلام. آیا در قرآن شأن نزول آیه‌ای در باره طلحه و زبیر وجود دارد؟
پاسخ اجمالی
طلحه و زبیر از اولین مسلمانان و از مهاجران پیشتازی بودند که در ابتدای اسلام، عملکرد مثبت و چشم‌گیری داشتند. با این وجود، برخی نقاط ضعف در زمان پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) از آنان مشاهده شد، و بعد از پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) و در زمان خلافت امام علی( علیه السلام ) عمل‌کردی کاملاً منفی داشتند که به هیچ وجه قابل دفاع نیست.
نقل‌هایی وجود دارد که برخی آیات را به این دو صحابی ارتباط می‌دهد، برخی از آنها به عنوان شأن نزول مطرح شده و برخی نیز به عنوان جری و تطبیق است.
در ذیل بدون آن‌که وارد بررسی سندی شویم، به برخی از این نقل‌ها اشاره می‌کنیم:
1. «وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصیبَنَّ الَّذینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعِقاب».[1] از فتنه‌‌ای بهراسید که عواقبش تنها دامن‌گیر ستمکاران نخواهد شد و ...[2]
در همین زمینه نقل شده است که این آیه در جنگ بدر نازل شد، اما این فتنه در روز جنگ جمل دامن‌گیر آنان شد؛ زیرا در آن‌جا بود که طلحه و زبیری که هر دو از بدریون به شمار می‌آمدند در نبرد با سپاهیان امام علی( علیه السلام ) کشته شدند.
در تفسیر «الدرّ المنثور» از زبیر بن عوام نقل است که می‌گفت: ما آیه «وَ اتَّقُوا فِتْنَةً ... »، را مکرر می‌خواندیم ولى گمان نداشتیم که خود مصداق آن باشیم اما اکنون فهمیدیم که مراد از آیه ما هستیم.
در همین کتاب از مطرف روایت شده که من به زبیر بن عوام می‌گفتم: یا ابا عبد اللّه! خلیفه(عثمان) را یارى نکردید تا هنگامى که کشته شد و اکنون به خون‌خواهی او برخاسته‌اید! زبیر در پاسخ گفت: ما در زمان رسول اکرم( صلی الله علیه و آله و سلم )، همچنین در زمان ابوبکر، عمر و عثمان آیه «وَ اتَّقُوا فِتْنَةً ...» را همواره می‌خواندیم اما گمان نداشتیم که خود مصداق آن باشم تا این‌که فتنه در میان ما رخ داد.[3]
2. هنگامی که آیه «النَّبِیُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ»،[4] نازل شد و ازدواج با زنان پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) بر مسلمانان حرام شد، طلحه خشمناک شد و گفت محمد( صلی الله علیه و آله و سلم ) زنانش را بر ما حرام می‌کند، در حالی‌که او با زنان ما حق ازدواج دارد! من بعد از او با دختر عمویم عایشه ازدواج خواهم کرد! ... به دنبال این سخنان بود که خداوند این آیه را نازل کرد: «وَ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَ لا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً»؛[5] و شما حق ندارید رسول خدا را آزار دهید، و نه هرگز همسران او را بعد از او به همسرى خود درآورید که این کار نزد خدا بزرگ است. این ماجرا با اندکی تفاوت در کتب معتبر اهل سنت،[6] همچنین برخی منابع شیعی[7] نقل شده است.
3. «إِنَّ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ اسْتَکْبَرُوا عَنْها لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماءِ وَ لا یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّى یَلِجَ الْجَمَلُ فِی سَمِّ الْخِیاطِ»؛[8] کسانى که آیات ما را تکذیب کردند، و در برابر آن تکبّر ورزیدند، (هرگز) درهاى آسمان به رویشان گشوده نمی‌شود و (هیچ‌گاه) داخل بهشت نخواهند شد، مگر این‌که شتر از سوراخ سوزن بگذرد! این‌گونه، گنه‌کاران را جزا می‌دهیم!
از امام جعفر صادق( علیه السلام ) نقل می‌کنند این آیه در باره طلحه و زبیر نازل شده و منظور از جمل، شتر آنها در جنگ جمل است.[9]
4 . برخی منابع اهل سنت، آیه 23 سوره احزاب که مؤمنان را به شهیدان و منتظران تقسیم می‌کند، در مورد طلحه می‌دانند. وی با آن‌که در جنگ احد به شدّت زخمی شد، اما از قافله شهدا بازماند.[10]
[1]. انفال، ۲۵.
[2]. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق، مصحح، موسوی جزائری، سید طیب، ج 1، ص 271، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، 1404ق.
[3]. سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج 3، ص 177، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، 1404ق.
[4]. احزاب، 6.
[5]. همان 53.
[6]. قرطبی، محمد بن أحمد، الجامع لأحکام القرآن، ج 14، ص 228، تهران، ناصرخسرو، 1364ش.
[7]. تفسیر القمی، ج 2، ص 195.
[8]. اعراف، ۴۰.
[9]. تفسیر القمی، ج 1، ص 230؛ بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، ج 2، ص 542، تهران، بنیاد بعثت، چاپ اول، 1416ق.
[10]. واحدی، علی بن احمد، أسباب نزول القرآن، ص 367، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1411ق.
آیات مرتبط
سوره الأعراف (40) : إِنَّ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَاسْتَكْبَرُوا عَنْهَا لَا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَلَا يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّىٰ يَلِجَ الْجَمَلُ فِي سَمِّ الْخِيَاطِ ۚ وَكَذَٰلِكَ نَجْزِي الْمُجْرِمِينَ
سوره الأنفال (25) : وَاتَّقُوا فِتْنَةً لَا تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً ۖ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ
سوره الأحزاب (23) : مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ ۖ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَىٰ نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ ۖ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلًا
سوره الأحزاب (53) : يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلَىٰ طَعَامٍ غَيْرَ نَاظِرِينَ إِنَاهُ وَلَٰكِنْ إِذَا دُعِيتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَلَا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَدِيثٍ ۚ إِنَّ ذَٰلِكُمْ كَانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِي مِنْكُمْ ۖ وَاللَّهُ لَا يَسْتَحْيِي مِنَ الْحَقِّ ۚ وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ ۚ ذَٰلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ ۚ وَمَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَلَا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَدًا ۚ إِنَّ ذَٰلِكُمْ كَانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيمًا
T
