شیعه نیوز: «فداء» به چیزى می‌گویند که به جاى چیزی دیگر قرار داده می‌شود تا ضرر از چیز اول برطرف شود.[1] واژه «ذبح» در آیه «وَ فَدَیناهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ»؛[2](ما ذبح عظیمى را فداى او کردیم)،[3] به معناى مذبوح(قربانی شده) است.[4] لذا مقصود این است که ما یک قربانی را به جاى حضرت اسماعیل( علیه السلام ) قرار دادیم تا باعث فدیه و آزادی او شود.[5]
در مورد این آیه چند مسئله شایان توجه است:
1. درباره حیوانی که به جای اسماعیل( علیه السلام ) ذبح شد، مفسران احتمالاتی را مطرح کرده‌اند:
1-1. آن قربانی، قوچى بود[6] که از بهشت آورده شد.[7]
1- 2. قربانی، همان قوچى بود که «هابیل» آن‌را به قربان‌گاه آورد و در بهشت نگه‌داری می‌شد.[8]
2. همچنین درباره این‌که چرا به آن قربانی، «ذبح عظیم» و یا «قربانی بزرگ» گفته شده است، نظراتی از سوی مفسران ارائه شده است:
1- 2. چون مورد قبول خداوند واقع شد.[9]
2- 2. چون اندازه آن بزرگ‌تر از قوچ‌هاى دیگر بوده است.[10]
2- 3. چون آن قوچ، چهل پائیز در بهشت چرا کرده است.[11]
2- 4. چون خداوند آن‌را بدون پدر و مادر به وجود آورده بود.[12]
2- 5. چون فدای بنده‌ای بزرگ شد.[13]
مانعى ندارد که تمام این جهات در «ذبح عظیم» جمع، و از دیدگاه‌هاى مختلف داراى عظمت باشد.[14]
3. آنچه گفته شد در ارتباط با تفسیر ظاهر آیه بود که خدا حیوانی را فرستاد تا فدای اسماعیل شود، اما روایات دیگری وجود دارند که با فرض پذیرش باید آنها را تفسیری باطنی آیه قلمداد کرد. این روایات ناظر به آن هستند که اسماعیل زنده ماند تا از نسلش پیامبر آخر الزمان به وجود آید، اما از نسل آن پیامبر، فرزندی به وجود خواهد آمد که او به شهادت خواهد رسید و او همان قربانی بزرگ است، مانند این روایت:
اى ابراهیم گروهی می‌پندارند که از امّت محمدند، اما پس از وى، همان‌گونه که قوچی را سر مىبرند، فرزندش حسین را از روى ستم و دشمنى مىکشند و با این کارشان مرا خشمگین می‌کنند. ابراهیم با شنیدن این سخن، بسیار اندوهگین شده، قلبش به درد آمد و آغاز به گریستن کرد، بعد از آن بود که به او وحى شد که اى ابراهیم! پاداش اندوه تو برای شهادت حسین را برابر با پاداش اندوه تو برای فرزندت اسماعیل قرار می‌دهم، اگر او را قربانی می‌کردی! و با این اندوه تو را به بالاترین پاداش مصیبت‌زدگان مىرسانم و این است معناى سخن خداوند که فرمود: «وَ فَدَیْناهُ بِذِبْحٍ عَظِیم».[15]
البته پذیرش این روایت، با قربانی کردن یک گوسفند به عنوان یک نماد منافاتی ندارد.
[1]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، ص 627، بیروت، دار القلم، چاپ اول، 1412ق.
[2]. صافات 107.
[3]. ر. ک: «بررسی روایات مربوط به ذبیح بودن اسحاق( علیه السلام )»، 95812؛ «ذبیح اسماعیل یا اسحاق»، 26862؛ «حکمت جایگزینی گوسفند به جای حضرت اسماعیل»، 10414.
[4]. همان، ص 326.
[5]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی، محمد جواد، ج 8، ص 708، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.
[6]. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 2، ص 231، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق؛ مجمع البیان فى تفسیر القرآن، ج 8، ص 708.
[7]. فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج 26، ص 351، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1420ق.
[8]. مجمع البیان فى تفسیر القرآن، ج 8، ص 708؛ مفاتیح الغیب، ج 26، ص 351.
[9]. مجمع البیان فى تفسیر القرآن، ج 8، ص 708.
[10]. همان.
[11]. همان؛ مفاتیح الغیب، ج 26، ص 351.
[12]. مجمع البیان فى تفسیر القرآن، ج 8، ص 708.
[13]. همان؛ مفاتیح الغیب، ج 26، ص 351.
[14]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 19، ص 116، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.
[15]. شیخ صدوق، الخصال، ج 1، ص 59، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1362 ق.
آیات مرتبط
سوره الصافات (107) : وَفَدَيْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ
T
