شیعیان اردن

شیعه نیوز: اُردن، با نام رسمی اُردُن هاشمی، از کشورهای جنوب غربی آسیا است. جنگ موته در جنوب این کشور رخ داده است، البته در آن زمان اردن کشور مستقلی نبود و در کنار فلسطین بخشی از شام به شمار می‌آمد. آرامگاه جعفر طیار، مزار و محل شهادت شهدای موته و غار اصحاب کهف از جمله زیارتگاه‌های شیعیان در این کشور است. پیشینه تشیع در اردن به قرن چهارم قمری باز می‌گردد. در قرن پنجم تسلط فاطمیان مصر بر این کشور بر نفوذ تشیع در آن افزود، اما تسلط سلجوقیان، ایوبیان و اشغال برخی شهرهای فلسطین به دست صلیبیان، سبب مهاجرت شیعیان اردن به لبنان گردید.

شیعیان اردن

شیعیان اردن متکشل از چچن‌ها(حدود ۲،۰۰۰ تن) و شماری شیعه مهاجر از کشورهای عراق و لبنان هستند و شمار اندکی دروزی(حدود ۲۰۰ تن) نیز در این کشور زندگی می‌کنند. آمار دقیقی از جمعیت شیعیان این کشور در دست نیست. پورتال اهل بیت، شمار آنان را در ۲۰۰۸م ۱۴۶،۵۹۷ تن و مرکز تحقیقات pew در ۲۰۰۹م ۶۲.۰۰۰ تن تخمین زده‌اند. در مجموع حدود ۲٪ از جمعیت این کشور را شیعیان تشکیل می‌دهند. شیعیان اردن تحت فشار دولت این کشور مسجد و حسینیه‌ای ندارد، آنان مراسم عزاداری محرم را در مزار شهدای موته برگزار می‌کردند، اما دولت اردن به دلیل هراس از نفوذ و گسترش تشیع در این کشور، مانع از برگزاری این مراسم شد. عبدالله دوم، پادشاه این کشور نیز نخستین کسی بود که مسئله خطر هلال شیعی را مطرح کرد. افرادی نیز با اتهام ترویج مذهب شیعه در این کشور بازداشت شده‌اند.

منابع اطلاعات عمومی نام رسمی اردن، اُردُن هاشمی (به عربی: اَلمَمْلَکَه اَلأُرْدُنِیه اَلهَاشِمِیه) است و پایتخت آن اَمّان است. اردن در کرانه خاوری رود اردن واقع شده‌است.[۱] جمعیت این کشور حدود ۷ میلیون نفر است. حکومت در اردن پادشاهی موروثی و مشروطه ‌است و قانون اساسی آن در ۸ ژانویه ۱۹۵۲ به تصویب رسیده‌است. سیستم حقوقی این کشور بر مبنای اسلام و قوانین فرانسه است. زبان رسمی اردن عربی است، اما انگلیسی نیز در امور تجاری، دولتی و…استفاده می‌شود.[۲]اردن با ۸۹،۲۰۶ کیلومتر مربع مساحت، در جنوب غربی آسیا قرار دارد. این کشور با سوریه در شمال، عربستان در شرق و جنوب، فلسطین در غرب و عراق در شمال شرقی همسایه است.[۳]

نقشه اردن

تاریخ سیاسیسرزمین اردن تا پیش از قرن بیستم میلادی قبل از آنکه به کشوری مستقل تبدیل شود، در کنار فلسطین، بخشی از جنوب سرزمین شام به شمار می‌رفت، این سرزمین از اوایل قرن دهم قمری، به تصرف ترک‌های عثمانی در آمد و در دوره عثمانی، تابع دمشق بود. با انقراض حکومت عثمانی، این سرزمین زیر سلطه انگلیس و فرانسه قرار گرفت. پس از استقلال اردن از بریتانیا در ۱۹۴۶م، شاه عبدالله اول بر این کشور حکمرانی می‌کرد.[۴] پس از ترور شاه عبدالله اول در ۱۹۵۱ پسرش طلال بن عبدالله برای دوره‌ای کوتاه پادشاه شد. بزرگ‌ترین موفقیت شاه طلال تصویب قانون اساسی اردن بود. وی در ۱۹۵۲ به دلیل بیماری از سلطنت برکنار شد. در آن زمان پسرش حسین برای پادشاه شدن بسیار جوان بود و بنابر این یک کمیته ویژه اردن را اداره می‌کرد. پس از اینکه حسین به سن ۱۸ سالگی رسید از ۱۹۵۳ تا ۱۹۹۹ حکومت را در دست گرفت. پس از فوت وی در فوریه ۱۹۹۹، پسرش عبدالله دوم جانشین وی شد. عبدالله به تایید مجدد پیمان صلح اردن-اسرائیل و تقویت روابط اردن با ایالات متحده آمریکا پرداخت.[۵]

روابط با اسرائیلاردن همواره در سیاست خارجی روابط نزدیکی با آمریکا و بریتانیا داشته‌است. این روابط نزدیک در خلال جنگ خلیج فارس به سبب بی‌طرفی اردن و حفظ روابط آن با عراق به هم خورد. اردن و اسرائیل در ۲۶ اکتبر ۱۹۹۴پیمان صلح اردن و اسرائیل را منعقد کردند. اردن، از زمان شروع انتفاضه الاقصی در سپتامبر ۲۰۰۰ تلاش‌های زیادی برای حفظ ارتباط بین اسرائیل و فلسطین کرده است. با وجود این، پس از وقوع انتفاضه الاقصی، اردن به همراه مصر سفرای خود را از اسرائیل خارج کردند.[۶]این کشور انتخاب اول بسیاری از فلسطینیان، مردم لبنان و مهاجران و پناهندگان خلیج فارس است. اردن قانونی وضع کرده‌است که غیر از فلسطینی‌های یهودی، سایر فلسطینی‌ها می‌توانند به اردن مهاجرت کرده و تابعیت آن را به دست آورند.[۷]

اقوام و مذاهب حدود ۵ تا ۷٪ جمعیت اردن، اعراب بدوی و ۱۰٪ آن مهاجران فلسطینی هستند که پس از جنگ اعراب و اسرائیل در (۱۹۴۸ و۱۹۶۷) تابعیت این کشور را پذیرفته‌اند.[۸]، ۵٪ جمعیت اردن را اقلیت‌های نژادی مانند سوری‌ها، چچنی‌ها، قرقیزستانی‌ها، آشوری‌ها، ارمنی‌ها و اکراد تشکیل می‌دهند. چچن‌ها شیعه[۹] و چرکس‌ها مذهب حنفی دارند. اما جمعیت عمده این کشور را اردنی‌ها ساکن سواحل شرقی تشکیل می‌دهند.[۱۰]دین رسمی اردن، اسلام و مذهب رسمی آن شافعی است، پیروان این مذهب جمعیت عمده اردن را تشکیل می‌دهند، ۹۷% از ساکنان اردن را مسلمانان اهل سنت تشکیل می‌دهند و پس از آنان مسیحیان و دروزیان به ترتیب بالاترین میزان پیروان را در این کشور دارند، مسیحیان ۹ کرسی از مجموع کرسی‌های مجلس اردن را به خود اختصاص داده‌اند، در پایتخت اردن شماری دروزی زندگی می‌کنند که شمار آنها حدود ۲۰۰ تن است.[۱۱] شیعیان نیز، کمتر از ۲٪ از جمعیت کشور اردن را تشکیل می‌دهند.[۱۲]

ورود اسلامدر سال ششم هجری مسلمانانی که از سوی پیامبر (ص) برای شناسایی راه‌های منطقه فرستاده شده بودند در حوالی طفیله و کرک کشته شدند، در سال هشتم هجری پیامبر اکرم با ارسال نامه‌ای، امیر موته را به اسلام دعوت کرد، ولی او فرستاده پیامبر را کشت به دنبال این حادثه، پیامبر ۳،۰۰۰ تن را به فرماندهی زید بن حارثه به جنگ با رومیان(جنگ موته) فرستاد، در پی کشته شدن زید بن حارثه سپاه اسلام به مدینه بازگشت، قبور شهدای موته در روستای مزار ۱۲ کیلومتری جنوب کرک واقع شده است.[۱۳]از زمان ورود اسلام به اردن، به جز دوره جنگ‌های صلیبی که مدتی مسیحیان بر منطقه حاکمیت یافتند، اداره آن را حاکمان اسلامی بر عهده داشتند. حاکمان اسلامی این سرزمین همگی از اهل سنت بوده‌اند.[۱۴]

تشیع

سرزمین اردن که امروزه به کشوری مستقل تبدیل شده است، در کنار فلسطین بخش‌هایی از جنوب سرزمین شام را شامل می‌شدند، شواهد تاریخی نشان می‌دهد که تشیع در قرن چهارم قمری، در این مناطق گسترش یافته است. مقدسی (۳۸۰-۳۳۶ ق)، در کتاب احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، در لابه‌لای سخن خود درباره فرق و مذاهب موجود در شهرهای اردن و فلسطین، نوشته است: «و أهل طبریه و نصف نابلس و قَدَس و أکثر عَمّان شیعه.» (اهل طبریه و نیمی از اهل نابلس و قَدَس و بیشتر اهل امّان شیعه هستند.)[۱۵]در قرن پنجم هجری، اردن و فلسطین تحت تسلّط خلافت فاطمی مصر درآمد و در سایه این دولت، نفوذ تشیع در این مناطق ادامه یافت. اما با تسلط سلجوقیان و بعدها ایوبیان بر این مناطق و مبارزه آنان با تشیع و نیز پس از اشغال بیشتر شهرهای فلسطین به دست صلیبیان، شیعیان به سمت مناطق کوهستانی لبنان مهاجرت کردند و بعدها جامعه شیعه جبل عامل را تشکیل دادند.[۱۶]در اردن زیارتگاه‌هایی از شخصیت‌های مورد احترام شیعه وجود دارد که بسیاری از آن‌ها در دوره نفوذ و گسترش تشیع ـ به ویژه در دوره فاطمیان ـ ساخته شده‌اند و در دوره‌های بعدی بازسازی شده است.[۱۷]شیعیان، کمتر از ۲ درصد از جمعیت کشور اردن را تشکیل می‌دهند. چچن ها، که جمعیت آنها بیش از دو هزار تن برآورد می‌شود، شیعه بوده و یک کرسی در مجلس شورای ملی این کشور دارند.[۱۸]

وضعیت شیعیان

شیعیان اردن با وجود آنکه بخش کوچکی از ترکیب جمعیتی این کشور را تشکیل می‌دهند، اما دولت این کشور مانع از فعالیت‌های اجتماعی، مذهبی و فرهنگی آنان می‌شود. شیعیان اردن چند سال پیش با خرید قطعه زمینی در امان پایتخت اردن خواستار ساخت حسینیه شدند ولی دولت اردن با خواسته آنان موافقت نکرد. مرقد جعفر طیار و زید بن حارثه در کرک جنوب اردن، در ایام عاشورا محل تجمع محبان امام حسین(ع) در این کشور است، ولی دولت اردن از چند سال پیش مانع از برگزاری مراسم عزاداری امام حسین می‌شود. سفر عبدالله دوم به ایران در سال ۲۰۰۳ میلادی سبب شد که اهل سنت اردن مذهب تشیع را به عنوان یکی از مذاهب رسمی اسلام بپذیرند. او همچنین اجازه تدریس فقه اثناعشری را در دانشکده الهیات دانشگاه آل البیت این کشور را داده است.[۱۹]در ۲ دهه گذشته شماری از اردنی‌ها تحت تاثیر انقلاب اسلامی ایران و نیز در ارتباط با حجاج شیعه از دیگر کشورها به مذهب تشیع گرایش پیدا کرده‌اند که موجب نگرانی حکومت اردن شده است، ازدواج شیعیان عراقی با دختران اردنی از دیگر عوامل گرایش به تشیع در این کشور است.[۲۰] عبدالله دوم، پادشاه اردن، در دسامبر سال ۲۰۰۴ م در گفتگو با روزنامه واشنگتن پست اصطلاح هلال شیعی را مطرح کرد، پس از او حسنی مبارک در مصر و ملک عبدالله در عربستان سعودی، از جمله کسانی بودند که خطر هلال شیعی را در منطقه مطرح کردند.[۲۱] افرادی در اردن به اتهام ترویج مذهب شیعه در این کشور بازداشت شده‌اند.[۲۲]

عزاداری محرم شیعیان اردن، در ایام محرم، آیین عزاداری امام حسین(ع) و یارانش را در محل شهدای موته در منطقه جنوبی این کشور برگزار می‌کنند. شیعیان در کشور اردن مسجد و حسینیه‌ای ندارند و روز تاسوعا و عاشورا در داخل ضریح شهدای موته به عزاداری می‌پردازند.[۲۳]

شخصیت هاجهاد المحیسن؛ نویسنده و روزنامه نگار اردنی وی مدیر مرکز مطالعات و تحقیقات اردن و مشاور وزیر توسعه سیاسی این کشور بود که پس از اعلان پذیرش مذهب تشیع از تمام فعالیت‌های خود از جمله ریاست دفتر روزنامه دولتی این کشور اخراج گردید. جهاد المحیسن، از اعضای اتحادیه روزنامه نگاران، کمیته نویسندگان اردن و عضو برخی از سازمان‌های عربی و بین المللی فعال در زمینه حقوق بشر و آزادی عمومی بوده است. وی دکترای تاریخ دینی خود را در اردن دریافت کرده است. دولت اردن در هنگام بازگشت از لبنان وی را بازداشت کرد. قبیله و دولت در شرق اردن، آینده دموکراسی در اردن و امارات متحده عربی از ابتدا تا عصر حاضر از جمله آثار جهاد المحیسن به شمار می‌رود.[۲۵]

اماکن زیارتی زیارتگاه جعفر طیار در روستای مزار در استان کَرک ، روستای مؤته در نزدیکی روستای مزار، محل وقوع جنگ مؤته بوده است. قبور زید بن حارثه و عبدالله بن رواحه در نزدیکی قبر جعفر طیار قرار دارند. به گفته منابع تاریخی، جعفر بن ابی طالب، عبدالله بن رواحه و زید بن حارثه در یک قبر دفن شدند.[۲۶]کتیبه‌های باقی‌مانده در ساختمان زیارتگاه، حاوی تواریخ بازسازی آن در دوره‌های تاریخی مختلف است. قدیمی‌ترین این کتیبه‌ها، به خط کوفی و از دوره فاطمی است. همچنین ‌دو کتیبه از دوره مملوکی، بیانگر بازسازی آن در سال ۷۲۷ق به دست بهادر بدری ملکی ناصری، نائب السلطنه (والی) مملوکی در منطقه کرک، و در سال ۷۵۲ق به دست شمس‌الدین هارونی (در دوره پادشاه مملوکی الناصر محمد) است. کتیبه‌ای نیز از دوره عثمانی، بیانگر بازسازی آن در سال ۱۳۳۱ق به دست قهرمان سیفی افندی است.[۲۷] منابع تاریخی از بازسازی و توسعه زیارتگاه در نیمه دوم سده هفتمق به دست سلطان الظاهر بیبرس مملوکی و اختصاص دادن اوقافی برای آن، سخن گفته‌اند.[۲۸]در فاصله سال‌های ۱۹۳۰ تا ۱۹۳۴ میلادی، به دستور ملک عبدالله بن ملک حسین پادشاه اردن، مسجد با سه گنبد و دو مناره در محل زیارتگاه جعفر طیار احداث و دو گنبد کوچک‌تر نیز برروی قبور زید بن حارثه و عبدالله بن رواحه ساخته شد.[۲۹] گفته می‌شود در زمان این بازسازی، قبر جعفر طیار دچار آسیب شد و بدن وی در قبر رؤیت گردید که پس از گذشت قرن‌ها با لباس خونین خود، سالم و تازه باقی مانده بود.[۳۰]در اواخر قرن ۲۰ میلادی، وزارت اوقاف اردن، زیارتگاه را توسعه داد. در سال ۱۴۲۰ ق، با تلاش و هزینه محمد برهان‌الدین، داعی مطلق فرقه بهره در هند، ضریح زیبایی از نقره بر روی قبر جعفر طیار نصب شده است. این ضریح به شکل مربّع و بدنه آن با نقوش و تزئینات و کتیبه‌های قرآنی به خط ثلث آراسته شده است. این مقبره در سالیان اخیر توسط وهابیان به آتش کشیده شد.[۳۱]

بقایای زیارتگاه محل شهادت جعفر طیار محل شهادت شهدای موته در جنوب اردن؛ روستای مؤته ـ واقع در ۱۲ کیلومتری شهر کرک اردن، محل وقوع جنگ مؤته قرار دارد. در این روستا بقایای یک زیارتگاه تاریخی وجود دارد که به نام مشهد شناخته می‌شود و در واقع محل شهادت جعفر طیار دانسته داشته است. قدمت بقایای فعلی آن به دوره ایوبی یا مملوکی باز می‌گردد. اما در گذر زمان ویران شده بود که تنها یک طاق سنگی از میان آن سر برآورده بود. بخش آثار اسلامی وزارت اوقاف اردن در این محل کاوش‌های باستان‌شناسی انجام داد که در جریان آن، همه بقایای بنا از زیر خاک بیرون آورده شد. این کاوش‌ها نشان داده است که طاق باقی‌مانده، یکی از چهارطاقی اصلی بنا بوده که بر فراز آن گنبدی برپا بوده و همچنین بنا دارای محرابی در ضلع جنوبی و یک ورودی و اتاق‌هایی در ضلع شمالی بوده است. در میان اتاق نیز یک قبر سنگی نمادین به نشانه محل شهادت جعفر طیار به چشم می‌خورد. در فاصله حدود پانصد متری جنوب این زیارتگاه نیز بقایای زیارتگاه دیگری وجود دارد که ظاهرا محل شهادت عبدالله بن رواحه از صحابه پیامبر اسلام بوده است.[۳۲] مزار منسوب به زید بن علی؛ در روستای ریه در شمال شهر کرک، مزاری منسوب به زید بن علی وجود داشته است که در گذر زمان ویران شده و امروزه تنها بقایای اندکی از آن باقی مانده است.[۳۳]غار اصحاب کهف در اردنغار رجیب در هشت کیلومتری امان پایتخت اردن قرار دارد. در این غار ۷ – ۸ قبر وجود دارد. در دیوارهای غار نقوشی از جمله صورت سگی وجود دارد. در بالای غار آثار صومعه‌ای رومی دیده می‌شود و آثاری دلالت می‌کند بر اینکه این صومعه پس از استیلای مسلمانان بر آن منطقه، به مسجد تبدیل شده است.[۳۴] اداره باستانشناسی اردن در ۱۹۶۳ میلادی مطابق با ۱۳۴۲ ق، این غار را باسازی کرده است.

سایر اماکن تاریخی مقام حضرت ایوب، مقام حضرت شعیب، مقام حضرت یوشع بن نون، مقام حضرت هارون، و قبور سعد بن ابی وقاص، ابو عبیده جراح و معاذ بن جبل از اماکن تاریخی این کشور است.[۳۵]

پانویس

رضانژاد، اردن، ص۱۲۵-۱۲۶
سایت شیعه شناسی؛ شیعیان اردن
سایت شیعه شناسی؛ شیعیان اردن
رضانژاد، اردن درسده اخیر، ۳۵-۳۷
سایت شیعه شناسی؛ شیعیان اردن
سایت شیعه شناسی؛ شیعیان اردن
سایت شیعه شناسی؛ شیعیان اردن
رضانژاد، اردن، ص۱۳۶
موسوی بجنوردی، ص۵۱۶
رضانژاد، اردن، ص۱۳۴
رضانژاد، اردن، ص۱۳۶
موسوی بجنوردی، ص۵۱۶؛ رضانژاد، اردن، ص۱۳۳
رضانژاد، اردن، ص۱۲۹
رضانژاد، اردن، ص۱۳۲
مقدسی، ص۱۷۹
خامه یار، صص۱۷۵-۱۹۴
خامه یار، صص۱۷۵-۱۹۴
موسوی بجنوردی، ص۵۱۶
مشرق؛ گزارشی از آخرین وضعیت شیعیان در اردن‏
خبرگزاری فارس؛ گزارشی از مظلومیت شیعه در اردن
برزین ضرغامی، سید محمد جواد شوشتری و سلمان انصاری زاده، ژئوپلیتیک شیعه یا هلال شیعه (مبانی، اهداف و رویکردها)، مجله: پژوهش‌های جغرافیای انسانی، شماره ۱، بهار ۱۳۹۳، صفحه ۱۹۷-۲۱۴
خبرگزاری فارس؛ گزارشی از مظلومیت شیعه در اردن
سایت شیعه شناسی؛ شیعیان اردن
پورتال اهل بیت
شفقنا؛ رییس مرکز مطالعات اردن به دلیل گرایش به تشیع بازداشت شد
عمده الطالب، ص۳۶.
الآثار الاسلامیه فی بلدتی مؤته والمزار، الموسم، العدد ۴، ص۱۰۷۴
الوافی بالوفیات، صلاح‌الدین خلیل بن ایبک الصفدی، ج۱۰، ص۲۱۳
الآثار الاسلامیه فی بلدتی مؤته والمزار، الموسم، العدد۴، ص۱۰۷۴
مراقد المعارف، محمد حرزالدین، تحقیق: محمد حسین حرزالدین، ج۱، ص۲۲۵، حاشیه محقق.
خبرگزاری فارس.
الآثار الاسلامیه فی بلدتی مؤته والمزار»، الموسم، العدد۴، صص۱۰۷۲-۱۰۷۳
خامه یار، صص ۱۷۵-۱۹۴

منابع:

طباطبایی، ج۱۳، ص۲۹۷؛ مکارم شیرازی، ج۱۲، ص۴۰۱ سایت شیعه شناسی؛ شیعیان اردنمنابع ابن عنبه، احمد، عمده الطالب، نجف، المطبعه الحیدریه، ۱۳۸۰ ق.
مقدسی، ابو عبدالله محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، لیدن: بریل، چاپ ۲، ۱۹۰۹ م.
خامه یار، احمد، مزارات اهل بیت پیامبر(ص) در اردن و فلسطین اشغالی، فصلنامه وقف میراث جاویدان، شماره ۸۳، پاییز ۱۳۹۲، صص ۱۷۵-۱۹۴٫
رضانژاد، عزالدین، سرزمین‌های جهان اسلام: اردن(۱)، اندیشه تقریب سال هشتم بهار ۱۳۹۱ شماره ۳۰
رضانژاد، عزالدین، سرزمین‌های جهان اسلام: اردن در سده اخیر(۲)، اندیشه تقریب سال هشتم تابستان ۱۳۹۱ شماره ۳۱
موسوی بجنوردی، کاظم، دایره المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.
حرزالدین، محمد، مراقد المعارف، تحقیق: محمد حسین حرزالدین.
الآثار الاسلامیه فی بلدتی مؤته والمزار، الموسم، العدد۴، صص۱۰۷۲-۱۰۷۳.
برزین ضرغامی، سید محمد جواد شوشتری و سلمان انصاری زاده، ژئوپلیتیک شیعه یا هلال شیعه (مبانی، اهداف و رویکردها)، مجله: پژوهش‌های جغرافیای انسانی، شماره ۱، بهار ۱۳۹۳، صفحه ۱۹۷-۲۱۴
مکارم، شیرازی ناصر، تفسیر نمونه، دارالکتب الإسلامیه، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ ش.
طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ ق

منبع: ویکی شیعه