گنبد حرم مطهر امام علی (علیه السلام) در نجف اشرف در میان گنبدهای سایر عتبات و مساجد جهان بی نظیر بشمار می رود، علت آن ویژگی هایی است که این گزارش به بخشی از آن پرداخته است.
ویژگی های گنبد حرم مطهر علوی
در بالای ضریح مطهر دو گنبد قرار دارد :
۱ـ گنبد محدب داخلی به شکل نیم دایره که با کاشی معرق زیبایی تزیین شده . ارتفاع این گنبد از کف حرم مطهر (۲۳,۵۰م) می باشد.
۲ـ گنبد خارجی پـیازی شکل . ارتفاع این گنبد از قاعده (ساقه ی گنبد) تا کلمه ی (الله) (۱۸,۱۵م) می باشد. بین این دو گنبد نیز یک فضای خالی وجود دارد . قطر گنبد داخلی (۱۳,۵م) و قطر گنبد خارجی (۱۶,۶م) می باشد. شایان ذکر است که نمای بیرونی گنبد مطهر در میان گنبدهای سایر عتبات وحرم های مطهر ومساجد دنیا بی نظیر است . (۱)این گنبد , از گنبدهای مرتفع و بزرگ به شمار می آید وبلندی ساقه اش آن را با شکوه تر کرده است.
این گنبد مطهر از لحاظ معماری و بنا یکی از زیباترین و شگفت انگیزترین گنبدهای موجود به شمار می آید. جهانگردی بنام (نیبور) که در سال ۱۷۶۵میلادی از شهر نجف دیدن کرد درباره ی این گنبد می گوید: هیچ ساختمانی در هیچ جایی از جهان سقفی گرانبهاتر و ارزشمندتر از این سقف ندارد.
گنبد مطهر بر چهار پایه ی بزرگ زاویه ای شکل استوار است و بر یک ساقه ی بلند که به ارتفاع (۵,۶۰ م) می باشد قرار دارد. محیط خارجی آن (۵۱,۸۵) بوده ودارای ۱۲ دریچه برای تهویه ونور می باشد. ارتفاع هر دریچه (پنجره) از خارج در حدود ۴متر وعرض آن (۲,۱م)است.فاصله ی موجود بین هر دو پنجره (۲,۱۵م) می باشد. برای آنکه هر پنجره به گنبد داخلی راه داشته باشد عمق آن (۱,۴۵م) در نظر گرفته شده است. جلوه هایی از زیباترین هنر کاشیکاری اسلامی , گنبد داخلی را تزیین کرده است. به دستور نادر شاه افشار, کتیبه داخلی گنبد مطهر مینا کاری شده(۲) وپایه های آن به روش بسیار زیبا ودقیقی وبه صورت مقرنص آینه کاری گردید. ساقه ی داخلی گنبد با شیشه های رنگین تزیین شده که بر آن آیاتی از قرآن کریم نقش بسته وبر دور آن ۲۴ بیت از قصیده ی عینیه ی ابن ابی الحدید در بالا و ۲۴ بیت دیگر در پایین نوشته شده است. در بخش فوقانی و در همان قسمت ساقه گنبد,پنجره های نور گیر وتهویه قرار دارد.
** مدح ابن ابی الحدید
۴۸ بیت از قصیده ابن ابی الحدید در مدح حضرت أمیرالمؤمنین(ع) که بر روی محیط داخلی گنبد نقش بسته است.
یا رسمُ لا رَسمتکَ ریحٌ زعزعُ وسَرَتْ بلیل فی عراصِک خروعُ
لَم ألفَ صَدری من فؤادی بَلقعا إلاّ وأنت مِنَ الأحبّهِ بَلقَعُ
جاری الغَمام مدامعی بک فانثَنتْ جون السحائب فهی حَسری ظلّعُ
شروی الزمان یُضیء صبحٌ مسفرٌ فیه فیَشفعهُ ظلامٌ أسفعُ
للهِ درَّک والضِلالُ یَقودنی بیدِ الهوی فأنا الحَرونُ فاتبعُ
یقتادنی سکرُ الصَبابه والصبا ویصیحُ بی داعی الغرامِ فأسمعُ
دهرٌ تقوّضَ راحلاً ما عیب من عقباه إلاّ أنهُ لا یَرجعُ
یا أیها الوادی أجلّکَ وادیاً وأعزّ إلاَ فی حماک فأخضعُ
وأسوف تُربَکَ صاغراً وأذل فی تلکَ الرُبی وأنا الجَلیدُ فأخنعُ
ذاک الزمانُ هو الزمان کأنما قیظ الخطوب به ربیعٌ مُمْرعُ
وکأنما هو روضهٌ ممطورهٌ أو مِزنهٌ فی عارضٍ لا تقلعُ
قد قلت للبرقِ الذی شقّ الدُجی فکأن زنجیاً هنالکَ یُجدَعُ
یا برقُ إن جئتَ الغریَّ فقل لهُ: أتراکَ تعلمُ من بأرضِکَ مودعُ
فیکَ ابنُ عمران الکلیمُ وبعدهُ عیسی یقفّیهِ وأحمدُ یتبعُ
بل فیکَ جبریلُ ومیکالُ واسـ ـرافیلُ والملأُ المقدسُ أجمعُ
بل فیکَ نورُ اللهِ جلَّ جلالهُ لذوی البصائرِ یستشفُ ویلمعُ
فیکَ الإمامُ المرتضی فیکَ الوصیُّ المجتبی فیکً البطینُ الأنزعُ
الضاربُ الهامَ المقنّعُ فی الوغی بالخوف للبُهمِ الکُماه یقنّعُ
والسمهریهُ تستقیمُ وتنحنی فکأنَّما بین الأضالع ِأضلعُ
ومبددُ الأبطال حیث تألّبوا ومفرّقُ الأحزابِ حیثُ تجمّعوا
والحبرُ یصدعُ بالمواعظِ خاشعاً حتی تکادَ لها القلوبُ تصدّعُ
حتی إذا استعرَ الوغی متلظیاً شَربَ الدماءَ بغلهٍ لا تقنعُ
مُتجلبباً ثوباً من الدمِ قانیاً یعلوهُ مِنْ نقعِ الملاحمِ بُرقعُ
هذا ضمیرُ العالمِ الموجودِ عن عدمٍ وسرُّ وجودهِ المستودعُ
هذا هو النورُ الذی عذباتُه کانت بجبههِ آدم تتطلعُ
وشهابُ موسی حیثُ أظلمَ لیلُهُ رُفعتْ له لألاؤهُ تتشعشعُ
یا من له رُدّت ذکاءُ ولمْ یَفُزْ بنظیرها مِنْ قبلُ إلاّ یوشعُ
زُهد المسیح وفتکهُ الدهرِ الذی أودی بها کسری وفوَّز تُبعُ
هذی الأمانه لا یقومُ بحملها خُلقاء هابطهٌ وأطلسُ أرفعُ
یا هازمَ الأحزابِ لا یثنیهِ عن خوضِ الحِمامِ مدججٌ ومدرّعُ
یا قالعَ البابِ التی عن هزّها عجزتْ أکفٌ أربعونَ وأربعُ
لولا حدوثک قلت: إنک جاعلُ الـ أرواحَ فی الأشباحِ والمستنزّعُ
لولا مماتُکَ قلت: إنَّکَ باسطُ الـ أرزاق ِ تقدرُ فی العطاءِ وتوسِـعُ
ما العالمُ العُلویّ إلاّ تربهٌ فیها لِجُثتِکَ الشریفهِ مضجعُ
أنا فی مدیحِک ألکنُ لا أهتدی وأنا الخطیبُ الهزبری المصْقعُ
ما الدهرُ إلاّ عبدُکَ القِنُّ الذی بنفوذِ أمرکَ فی البریه مولعُ
أ أقولُ فیکَ سمیدعُ کلا ولا حاشا لمثلکِ أن یُقالَ سمیدعُ
بل أنت فی یومِ القیامهِ حاکمٌ فی العالمینَ وشافعٌ ومشفَّعُ
ولقد جهلتَ وکنتَ أحذقَ عالمٍ أغرارُ عزمِک أم حسامُک أقطعُ
وفقدتُ معرفتی فلستُ بعارفٍ هل فضلُ علمِکَ أم جنابُکَ أوسعُ
لی فیکَ معتقدٌ سأکشفُ سِرَّهُ فلیصغِ أربابُ النهی ولیسمعوا
هی نفثهُ المصدورِ یطفیءُ بردَها حرُّ الصبابه فاعذلونی أو دعوا
واللهِ لولا حیدرُ ما کانت الـ ـدنیا ولا جمعُ البریه مجمعُ
من أجلهِ خُلِقَ الزمان وضَوّئت شهبٌ کَنَسْنَ وجنَّ لیلٌ أدرعُ
وإلیهِ فی یومِ المعادِ حسابُنا وهو الملاذُ لنا غداً والمَفزعُ
هذا اعتقادی قد کشفت غطائهُ سیضرُّ معتقداً لهُ أو ینفعُ
أهواکَ حتی فی حشاشهِ مهجتی نارٌ تَشُبُّ علی هواکَ وتلذعُ
وتکادُ نفسی أن تذوبَ صبابهً خلقاً وطبعاً لا کمن یَتَطَبّعُ
ورأیتُ دینَ الاعتزالِ وأننی أهوی لأجلکَ کلَّ مَنْ یَتشیَّعُ
ولقد علمتُ بأنّه لا بدَّ مِنْ مَهدیّکُم ولیومِه أتطلعُ
یحمیهِ مِنْ جندِ الإلهِ کتائبٌ کالیمِ أقبلَ زاخراً یتدَفعُ
فیها لآل أبی الحدید صوارمٌ مشهورهٌ ورماحٌ خطٍ شُرّعُ
ورجالُ موتٍ مقدمون کأنهم أسدُ العرین الربدِ لا تتکعکعُ
تلک المنی أما أغبْ عنها فلی نفسٌ تنازعنی وشوقٌ ینزعُ
ولقد بکیتُ لقتلِ آلِ محمدٍ بالطفِ حتی کلُّ عضوٍ مدمعُ
وحریم آلِ محمدٍ بین العدی نهبٌ تقاسِمهُ اللئامُ الوضَّعُ
من فوقِ أقتابِ الجمال یشلّها لُکعٌ علی حَنَقٍ وعَبدٍ أکوعُ
مثل السبایا بل أذلُّ یشقُ منــ هُنّ الخمارُ ویُستباحُ البُرقُعُ
فمصفّدٌ فی قیدهِ لا یُفتدی وکریمهٌ تُسبی وقُرطٌ یُنزَعُ
تاللهِ لا أنسی الحُسین وشِلوهُ تَحتَ السنابک بالعراءِ مُوزَّعُ
متلفعاً حُمرَ الثیابِ وفی غدٍ بالخُضرِ فی فردوسهِ یَتلفَّعُ
لهفی علی تلک الدماء تُراق فی أیدی أمیهَ عنوهً وتضیّعُ
بأبی أبا العباس أحمد أنه خیرُ الوری مِنْ أنْ یطلَّ ویمنعُ
فهو الولیُّ لثارِها وهو الحَمو لُ لعبئها إذْ کلُّ عودٍ یضلعُ
** برخی ابعاد هنری - تاریخی گنبد
بین گنبد وساقه (از درون ) کتیبه ای که سوره ی (الفجر) با خط ثلث بر روی آن نقش بسته,قرار دارد و در قسمت اتصال ساقه به بایه های جهرکانه گنبد سوره ی نبأ با خط ثلث نوشته شده است.
دیوار خارجی گنبد تا زمان نادر شاه افشار در سال (۱۱۵۶هجری) با کاشی سفالی بوشانده شده بود. بعد از ورود نادرشاه به شهر نجف ,به دستور وی کاشی های سفالی برداشته و به جای آن ,دیواره ی گنبد مطهر با قطعات فلزی زراندود,بوشانده شد. ساقه ی گنبد با قطعه های زراندود مربع شکل به ضلع (۲۴سانتیمتر) و دیواره ی گنبد با قطعه های مستطیل شکل به طول (۳۱,۵س) و عرض (۲۲س) بوشانده شد.ای قطعه های زراندود هر جه به قسمت بالای گنبد نزدیکتر می شوند کوجکترند. در مرتفعترین نقطه گنبد (قله) خوشه ای طلایی نصب شده است. ارتفاع خوشه از نقطه ی اتصال تا بالای کلمه ی (الله) (۳,۵متر) می باشد. ای خوشه به جای خورشیدطلایی که بیش تر بر بالای گنبد بود نصب شده است. بر روی این خورشید آیه ی کریمه ی ( یدالله فوق أیدیهم) نقش پسته بود. در دهه ی هشتادمیلادی قرن کذشته به دستور حکومت وقت, این خورشید برداشت شده وجنان که گفته می شود به بغداد برده شد. متأسفانه با وجود بی گیری مستمر اداره ی آستان مقدس علوی,این اثر ارزشمند یافته نشد. محمد علیالتمیمیدر کتاب خود (مشهد الامام) تصویر این خورشید را به همراه تصویر حاج محمد صالح الجوهرجی که بانی غبارروبی ونکهداری آن بود, آورده است.(۳)
طلا کاری گنبد و گلدسته های حرم مطهر علوی یکی از مشهورترین آثار تاریخی این بارگاه مطهر است. در طلاکاری گنبد وکلدسته ها بیش از دویست زرگر و مسگر که از چندین جای جهان مانند چین وهند وترکیه وبعضی از کشورهای عربی گرد آمده بودند شرکت داشتند. نام اکثر این افراد در پشت قطعه های مسی زر اندود, نقش پسته است. بعضی از زرگرانی که بازسازی این قطعه ها را بر عهده داشتند معتقدند که هر قطعه با دو مثقال از طلای خالص زراندود شده است.(۴)
به دلیل مختلف بودن اندازه ی قطعه های مسی زراندود شده,نمی توان تعداد دقیق این قطعه ها را از طریق محاسبه ی طول وعرض وزاویه ی خمیدکی گنبد به دست آورد. به این علت گفته ها درباره ی تعداد این قطعه ها پسیار است. دکتر حسن الحکیم وعبدالرحیم مرزه آنها را (۸۷۸۷) قطعه می دانند وبرخی دیگر معتقدند که (۷۷۷۷) قطعه می باشند. حاج أبو یوسف المعمار در کفتکویی خاص, معتقد است که تعداد ای قطعه ها (۸۸۸۸) قطعه می باشد. وی می گوید: قطعه های طلاکاری شده گنبد در بخش فوقانی کتیبه ی گریو گنبد (۸۸۸۸) قطعه می باشد و آن طور که می گوید خودش آنها را برشمرده است. وی می افزاید که عمل طلاکاری جندین سال به تأخیر افتاد ومقدار طلای استفاده شده در این کار (۶۳ کیلوکرم) می باشد. مدیر سابق اداره ی آمار وسرشماری,آقای سید عباس الموسوی می گوید: در ترکیه در کتابی خوانده است که عده ای از مهندسان,قطعه های طلاکاری شده گنبد را به صورت دقیقی برشمرده اند وتعداد آنها (۹۹۹۰) قطعه می باشد.
تعداد قطعه های طلاکاری شده در زیر کتیبه ی گریو گنبد (۲۶۷۶) قطعه ودر اندازه های مختلف می باشد. شیوه ی شمارش این قطعه ها به این صورت بوده که قطعه های موجود بین یک بنجره وبنجره سی مجاور شمرده شد و در عدد (۱۲) که تعداد بنجره ها می باشد ضرب شد.
منابع:
۱. مشهد الامام , محمد علی التمیمی,۱ :۵۷
۲. المفصل , حسن الحکیم , ۹۰:۲
۳. مشهد الامام, محمد علی التمیمی ۶ـ۲ :۱
۴. ماضی النجف وحاضرها , جعفر محبوبه ۱:۶۷
** نقل از ستاد بازسازی نجف اشرف
