ابوالقاسم حسين بن روح نوبختي درگذشته در سال ۳۲۶ق، سومين نايب خاص امام مهدي(عجل الله تعالی فرجه الشریف) كه از معتمدان محمد بن عثمان (دومين نايب امام زمان عليه‌السلام) و از نزديكان وي در بغداد بوده است.
[۱] حسين بن روح را از اصحاب امام حسن عسكري(علیه السلام) دانسته‌اند و گويند محمد بن عثمان در واپسين روزهاي حيات، به دستور امام مهدي(عج) او را به عنوان جانشين خود معرفي كرد؛ پس از آن شيعيان براي تحويل اموال به وي رجوع مي‌كردند.[۲] مدت نيابت او ۲۱سال بوده است.
تولد
سال ولادت حسين بن روح دانسته نيست. آشنايي وي با گويشِ فارسي اهالي آبه (نزديك ساوه) و مناسبات نزديكش با مردم آنجا،[۳] احتمال قمي بودن وي را تقويت مي‌كند؛[۴] چنان كه در برخي منابع[۵] قمي خوانده شده؛ اما در غالب منابع، بيشتر به نوبختي مشهور است.
انتساب وي به خاندان نوبختي، به احتمال بسيار، از سوي مادرش بوده است[۶]. او روحي نيز خوانده شده است.[۷] وي در ۱۸ شعبان ۳۲۶ق درگذشت و در بغداد، در منطقه نوبختيه، به خاك سپرده شد.[۸]
اختفاي حسين بن روح
حسين بن روح چندي پس از انتصاب به نيابت خاص امام عليه‌السلام، مجبور شد مخفي شود. منابع اماميه از «استتار» او قبل از دست گيري سخن مي‌گويند. زمان آن دقيقا مشخص نيست، احتمالاً بايد بين سال‌هاي ۳۰۶ قمري / ۹۱۸ ميلادي تا ۳۱۱ قمري / ۹۲۳ ميلادي، در دوران وزارت حامدبن عباس بوده باشد. طول دوران اختفاي وي و علت آن بر ما روشن نيست. بنا به نوشتۀ شيخ طوسي، در اين دوران شَلمَغاني سفير و رابط او با مردم بود.[۹] ولي شلمغاني مدتي بعد به افكار حلولي و غلو گرايش يافت، و در نتيجه، حسين بن روح او را از مقامش بر كنار كرد.
فتنه شلمغاني
يكي از وقايع مهم در دوره نيابت حسين بن روح فتنه‌اي بود كه ابوجعفر محمد بن علي شَلْمَغاني معروف به ابن عَزاقِر برپا كرد. وي از عالمان شيعه در بغداد و از نزديكان حسين بن روح بود و حسين بن روح در اصلاح كتاب فقهي وي، التكليف، با او مشاركت كرد.[۱۰]
مهم‌تر از همه اينكه حسين بن روح در پنج سالي كه در ميان مردم نبود، شَلْمَغاني را به نيابت خود منصوب كرد، اما وي، با سوءاستفاده از موقعيت خود، ابتدا خود را به جاي او باب معرفي كرد و بعدها حتي ادعاي نبوت و الوهيت كرد. با آشكار شدن انحراف وي، حسين بن روح كه در حبس بود، شيعيان را از ارتباط با او منع كرد و در ۳۱۲ توقيع امام زمان(عج) در لعن او صادر شد[۱۱][۱۲]اين توقيع در ۳۱۷ علني شد. شلمغاني نيز سرانجام در ۳۲۲ يا ۳۲۳، به حكم خليفه به دار آويخته شد[۱۳]
خاندان نوبختي
نوبختيان از خاندان اصيل ايراني بوده و همواره همنشين و همراه خلفاي عباسي بودند. ايشان در اثر قدرت سياسي، توان اقتصادي و شايستگي‌هاي علمي، پايگاه اجتماعي مناسبي داشتند كه با تكيه بر آن، در پيش برد تفكر شيعي و حمايت از شيعيان نقش اساسي داشته‌اند.
در ده سال نخست حكومت مقتدر، حسين بن روح هنوز به عنوان نايب خاص امام عليه‌السلام مشخص نشده بود. ايشان در اين زمان مورد احترام دربار خلافت بود. يكي از عوامل اين احترام موضع‌گيري محتاطانۀ حسين بن روح بود كه سعي داشت خود را از شورش‌هاي آن دوران، چون قيام قرامطه، دور نگه دارد. ديگر اين كه وي به خاندان نوبخت منسوب بود كه از روزگار منصور (خلافت، ۱۵۸-۱۳۶ق / ۷۷۴-۷۵۳م) در دستگاه عباسيان نفوذ داشتند و اين اعتبار تا عصر خلافتِ مقتدر ادامه داشت. وزير مقتدر در اين زمان، ابوالحسن علي بن محمد، از خاندان فرات بود كه در تاريخ به تشيع مشهورند.[۱۴]
از سخنان ابن مسكويه (از مورخين تاريخ اسلام) چنين برمي‌آيد كه ابن فرات در دورۀ نخست وزارت، سياست جذب و جلب افراد به خويش را دنبال مي‌كرد؛[۱۵] بعيد نيست كه او، وسيلۀ ارتباط نزديك حسين بن روح با دربار خلافت شده باشد. هم چنين دختر محمدبن عثمان، نايب دوم، نقل كرده است: در اين زمان اموالي از آل فرات به حسين بن روح مي‌رسيد.[۱۶]
موقعيت حسين بن روح
ام كلثوم دختر ابو جعفر، ضمن روايتي نقش برجسته حسين بن روح در زمان پدرش ابو جعفر و موقعيت عالي او را در ميان شيعيان به تفصيل توضيح داده است.[۱۷] وي همچنين در دوراني كه آل فرات متصدي مقام وزارت مقتدر عباسي و از هواداران شيعيان بودند، در دستگاه خلافت نفوذ كرد، اما با روي كار آمدن حامد بن عباسكه از مخالفان شيعه حمايت مي‌كرد، مشكلاتي براي حسين بن روح به وجود آمد. از سال ۳۱۱ كه حامد بن عباس روي كار آمد تا سال ۳۱۷ كه حسين بن روح از زندان رها شد، گزارش دقيقي از زندگي او در دست نيست. فقط مي‌دانيم كه وي از سال ۳۱۲ تا ۳۱۷ در زندان به سر ميبرده است.[۱۸] پس از آن تا شعبان سال ۳۲۶- كه درگذشت- از موقعيت والايي در بغداد برخوردار بود و به دليل نفوذ آل نوبخت در دستگاه حكومتي، كسي مزاحم وي نميشد.ابو القاسم حسين بن روح به تصديق مخالف و موافق از فهميدهترين و عاقل‌ترين مردم روزگار بوده است.[۱۹]
حبس نائب امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف)
حسين بن روح نوبختي پنج سال از عمر بابركت خود در زمان نيابت خاص حضرت حجت ـ عجل الله تعالي فرجه الشريف ـ يعني از سال ۳۱۲ تا ۳۱۷ قمري را در زندان «مقتدر» خليفه عباسي، به سر برده است.
در طول بيست و پنج سال خلافت مقتدر، دوازده وزير انتخاب شدند كه بعضي دو يا سه بار به وزارت رسيدند. در اين سالها، مصادره اموال به قدري رايج بود كه ابوالحسن بن فرات، كه سه بار وزارت مقتدر را به عهده داشت، ديوان مخصوصي براي درآمدهاي مصادرهاي ايجاد كرد و پذيرفت كه از اين اموال، روزانه، مبلغي به خليفه و مادر و فرزندانش بپردازد. در اين زمان، مقام وزارت به كسي داده ميشد كه قبول مي‌كرد نياز مالي حكومت را برآورد.
علت دستگيري حسين بن روح نيز همين امر بود كه ايشان قبول نكرد وجوهات شيعيان را به ديوان حكومتي بدهد. به همين دليل توسط مقتدر عباسي حدود پنج سال به زندان رفت.
وفات
حسين بن روح نوبختي در ۱۸ شعبان سال ۳۲۶ هجري قمري از دنيا رفت. قبر او در محله نوبختيه در بازار عطاران يا شورجه بغداد مي‌باشد كه هم اكنون زيارتگاه شيعيان مشتاق است.
پانويس :
شيخ طوسي،الغيبه، ص۲۲۳
طوسي،الغيبه، صص ۲۲۴- ۲۲۶
ابن بابويه، ج ۲، ص۵۰۳ـ۵۰۴؛ طوسي، ص۱۹۵
اقبال آشتياني، ص۲۱۴
كشي، ص۵۵۷
اقبال آشتياني، ص۲۱۴
طوسي، ص۲۲۵
صولي، ص۱۰۴؛ طوسي، ص۲۳۸.
الطوسي، ص۳۰۳و ۳۲۴
طوسي، ص۲۲۸، ۲۳۹، ۲۵۱ـ۲۵۲
طوسي، ص۱۸۷، ۲۵۲ـ۲۵۳؛
نيز رجوع كنيد به طبرسي،ج ۲، ص۲۹۰،
طوسي، ص۲۵۴
الطوسي، الغيبة، ص۳۷۲
ابن مسكويه، تجارب الامم، ج ۱، ص۱۴
الطوسي، الغيبة، ص۳۷۲
طوسي،الغيبه،ص ۲۲۷
طوسي،الغيبه،ص ۱۰۹
طوسي،الغيبه، ص۱۱۲