۱۹ تكبير‌‌ مستحب‌ در حج و عمره‌

به گزارش«شیعه نیوز»، در حديثي، تكبيرگويي حج‌‌گزار و عمره‌‌گزار، مايه اوج‌يابي شرف و بزرگي او خوانده شده است. به روايت سعيد بن جبير، از آن جا كه امير مؤمنان (علیه السلام) در روز عرفه تكبير مي‌گفت، معاويه براي مخالفت با او، اين تكبير را ترك كرد.

بر پايه گزارشي ديگر، تكبيرگويي مردم در ايام حج در بازارهاي مكه تا هنگامي كه حجاج بن يوسف ثقفي (حك: ۷۳-۷۵ق.) به حكومت مكه رسيد، رايج بوده است.

بر پايه اين گزارش، حجاج اين كار را ممنوع كرد؛ اما پس از او اين سنت ديگر بار تداوم يافت. خالد بن عبدالله قسري، حاكم اموي مكه (حك: ۸۷-۹۶ق.) براي شمارش تعداد طواف‌ها و نيز ايجاد آمادگي براي خواندن نماز تراويح در ماه‌هاي رمضان، شماري از خدمتكاران كعبه را موظف كرده بود كه در هر شوط طواف، در پيرامون كعبه تكبير گويند.

در منابع حديثي و فقهي، ذكر «الله اكبر» در بسياري از مناسك حج و عمره و پاره‌اي اعمال ديگر مستحب به شمار رفته است؛ از جمله:

۱.آغاز سفر حج:شماري از منابع، تكبيرگويي را هنگام سوار شدن بر مركب براي آغاز سفر حج مستحب دانسته‌اند.

۲.ايام العشر (دهه اول ذي‌حجه): بر پايه احاديث، مقصود از «ايام معلومات» كه در آيه ۲۸ حج/۲۲ ذكر خداوند در آن‌ها سفارش شده، ۱۰ روز اول ماه ذي‌حجه است. پيامبر (صلی الله علیه وآله و سلم) اين روزها را محبوب‌ترين ايام نزد خداوند خوانده و به تكبير و تهليل و يادكرد خدا در آن‌ها سفارش فرموده است. شماري از فقيهان امامي، استحباب تكبير پيش از روز عيد قربان را نفي كرده و حتي در اين زمينه ادعاي اجماع نموده‌اند.
بر پايه گزارش‌هايي، تكبيرگويي در دهه اول ذي‌حجه در بازار‌هاي مكه، به عمر و عبدالله بن عمر منسوب است. آورده‌اند كه مردم از آن دو پيروي كردند. از اين رو، شماري از فقيهان اهل سنت به استحباب تكبير در اين ايام فتوا داده‌اند و آن را «تكبير مطلق» خوانده‌اند و تكبير پس از نماز‌هاي واجب را در ايام تشريق «تكبير مقيد» ناميده‌اند.

۳.پس از قطع تلبيه: فقيهان امامي و اهل سنت به پشتوانه احاديثي از پيامبر (صلی الله علیه وآله و سلم) و امامان شيعه: به استحباب تكبير پس از پايان يافتن زمان لبيك گفتن باور دارند.

۴. هنگام ديدن كعبه: شماري از فقيهان اهل سنت به پشتوانه رواياتي، تكبيرگويي هنگام ديدن كعبه را مستحب دانسته‌اند.

۵.هنگام روبه‌رو شدن با حجرالاسود و استلام آن: پيامبر (صلی الله علیه وآله و سلم) در فتح مكه، هنگام استلام حجرالاسود تكبير گفت و مسلمانان با ايشان همراهي كردند. امام صادق (علیه السلام) سفارش فرموده كه حج‌‌گزار هنگام ورود به مسجدالحرام، روبه‌روي حجرالاسود قرار گيرد و اين ذكر را به زبان آورد: «اللهُ أَكْبَرُ مِنْ خَلْقِهِ وَ أَكْبَرُ مِمَّنْ أَخْشَي وَ أَحْذَر»؛ «خداوند از آفريدگانش بزرگ‌تر است و نيز بزرگ‌تر است از هر كه از او مي‌ترسم و بيم دارم.»

در حديثي ديگر، ايشان به تكبيرگويي و درود فرستادن بر پيامبر (صلی الله علیه وآله و سلم) و اهل بيت ايشان هنگام روبه‌رو شدن با حجرالاسود سفارش كرده است. نيز امام صادق: هرگاه نزد حجرالاسود مي‌آمد، مي‌فرمود: «اللهُ أَكْبَرُ السَّلَامُ عَلَى رسولِ الله.»
بر پايه حديثي، امام باقر (علیه السلام) هنگام استلام حجر دعايي ديگر حاوي تكبير را سفارش فرموده كه فقيهان امامي بر پايه آن، اين ذكر را مستحب شمرده‌اند. در منابع اهل سنت نيز ذكر «بِسْمِ اللهِ وَ اللهُ أَكْبَرُ» هنگام استلام حجر از ابن‌عمر به نقل از پيامبر (صلی الله علیه وآله و سلم) سفارش شده است و شماري از فقيهان بر پايه آن فتوا داده‌اند.

به روايتي ديگر، پيامبر (صلی الله علیه وآله و سلم) به عمر بن خطاب كه در ازدحام جمعيت، با دشواري به سوي حجرالاسود راه مي‌گشود، سفارش فرمود كه ديگران را آزار ندهد، بلكه روبه‌روي حجر بايستد و ذكر «لا اله الا الله و الله اكبر» را بگويد. اهل سنت به پشتوانه اين حديث و روايات مشابه هنگام استلام حجرالاسود و در صورت ممكن نبودن استلام، همانند فقيهان امامي، به جاي استلام، تكبير گفتن را مستحب شمرده‌اند.

۶.هنگام طواف: بر پايه روايتي از اهل سنت، پيامبر (صلی الله علیه وآله و سلم) هنگام طواف، ابوبكر را در حال خواندن شعر يافت و تكبير گفت و او را نيز به تكبيرگويي تشويق كرد.

۷.هنگام بيرون آمدن از خانه خدا:فقيهان امامي سه بار تكبيرگويي را هنگام بيرون آمدن از كعبه، به پشتوانه حديثي حاكي از سه بار تكبيرگويي امام صادق (علیه السلام) مستحب دانسته‌اند.

۸.پس از طواف و پيش از سعي:بر پايه حديثي از امام صادق (علیه السلام) مستحب است كه انسان پس از پايان يافتن طواف، بر بالاي كوه صفا رود و به حجرالاسود روي كند و پس از حمد و ثناي خداوند و ياد كردن از نعمت‌هاي او، با ترتيب و آداب مشخص بيش از ۱۰۰ بار تكبير گويد و اين كار را تا حد ممكن تكرار كند و مدتي در مكان صفا درنگ نمايد و تكبير گويد. بر پايه روايات اهل سنت، توقف و تكبيرگويي بر صفا پس از طواف، سنت پيامبر (صلی الله علیه وآله و سلم) در حجة الوداع بوده است. فقيهان امامي و اهل سنت به پشتوانه روايات ياد شده، به استحباب تكبيرگويي پيش از آغاز سعي باور دارند.

۹.هنگام سعي:از جمله ذكرهاي مستحب در آغاز و نيز هنگام سعي ميان صفا و مروه، تكبير است. در باور برخي از اهل سنت، مستحب است سعي كننده هنگام استقرار بر صفا و مروه در ميان سعي، تكبير بگويد.

۱۰.هنگام حركت به سوي عرفات:در منابع اهل سنت، تكبيرگويي در مسير حركت به سوي عرفات، از پيامبر (صلی الله علیه وآله و سلم) نقل شده و مستحب به شمار رفته است.

۱۱.هنگام وقوف در عرفات:بر پايه روايتي، امام صادق (علیه السلام) ۱۰۰ بار تكبير را همراه با ذكرهاي ديگر هنگام وقوف در عرفات سفارش فرموده است. فقيهان امامي و اهل سنت نيز تكبيرگويي را هنگام وقوف مستحب شمرده‌اند.

۱۲.هنگام وقوف در مزدلفه:فقيهان امامي و اهل سنت به پشتوانه آيه ۱۹۸ بقره/۲ كه به ذكر خدا در مشعر الحرام فرمان داده: (فَاذْكُرُوا اللهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ) و نيز روايتي از پيامبر (صلی الله علیه وآله و سلم) ذكر خدا از جمله تكبير را هنگام وقوف در مشعر الحرام در شب عيد قربان مستحب دانسته‌اند.

۱۳.هنگام عبور از منطقه مأزمين(منطقه‌اي ميان دو كوه كه از يك سو به مشعر الحرام و از ديگر سو به عرفات مي‌رسد): مستحب است حاجيان هنگام عبور از مأزمين، اگر دچار ازدحام جمعيت شوند، تكبير گويند؛ زيرا بر پايه احاديث، اين كار، شياطيني را كه بر حاجيان راه تنگ مي‌كنند، دور مي‌سازد و فرشتگان را به ياري آنان مي‌فرستد.

۱۴.ايام تشريق: در باور مشهور فقيهان امامي، تكبيرگويي در ايام تشريق* در منا براي حج‌گزاران، پس از نماز ظهر روز عيد قربان تا نماز صبح روز سيزدهم ذي‌حجه (۱۵ نماز) و در ديگر مكان‌ها، جز منا، پس از نماز ظهر روز عيد قربان تا نماز صبح روز دوازدهم (۱۰ نماز) مستحب است. پشتوانه آنان، آيات قرآن (بقره/۲، ۲۰۳) است كه به ذكر خدا در «ايام معدودات» فرمان داده و نيز آيه ۳۷ حج/۲۲ كه تكبير را حكمت مناسك حج شمرده است. پشتوانه ديگر آنان، احاديث است. از فقيهان شيعه، تنها سيد مرتضي و ابن حمزه طوسي به پشتوانه احاديثي اين تكبيرها را براي حاجيان واجب دانسته‌اند.

ذكر اين تكبير بر پايه برخي روايات شيعه چنين است: «اللهُ أَكْبَرُ اللهُ أَكْبَرُ «لا اله الا الله» وَ اللهُ أَكْبَرُ اللهُ أَكْبَرُ وَ لِلهِ الْحَمْدُ اللهُ أَكْبَرُ عَلَى مَا هَدَانَا اللهُ أَكْبَرُ عَلَى مَا رَزَقَنَا مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعَام. » در برخي روايات، عبارت «وَ الْحَمْدُ لِلهِ عَلَى مَا أَبْلَانَا» يا «و الحمدُ لله على ما أولانا» به ذكر پيشين افزوده شده است. بر پايه حديثي از امام صادق (علیه السلام) گفتن اين تكبيرها، پيروي از فرمان خداوند در آيات ۱۹۸ و ۲۰۰ بقره/۲ است كه پس از گزاردن مناسك در عرفات و منا به ذكر خدا به جاي فخرفروشي به نياكان كه در ميان مشركان رايج بوده، فرمان داده است.

شماري از فقيهان امامي، تكبير را براي حاضران در منا واجب و براي ديگران مستحب شمرده‌اند. شافعيان و مالكيان و حنبليان به پشتوانه آياتي، از جمله آيه ۳۷ حج/۲۲ و روايات، تكبيرگويي را در ايام تشريق مستحب دانسته‌اند؛ ولي در باور مشهور حنفيان، به پشتوانه آيه ۲۰۳ بقره/۲: (وَاذْكُرُوا اللهَ فِي أَيَّامٍ مَعْدُودَاتٍ) و روايات حاكي از سنت نبوي (صلی الله علیه وآله و سلم) اين تكبير واجب است. در باور فقيهان اهل سنت، هنگام گفتن تكبير پس از نماز ظهر روز عيد قربان تا نماز صبح واپسين روز ايام تشريق است. البته برخي از آنان آغاز اين تكبيرها را پس از نماز صبح روز عرفه دانسته‌اند و شماري از حنبليان بر آغاز آن از روز عرفه، ادعاي اجماع كرده‌اند. در باره هنگام پايان اين تكبيرها، در فقه اهل سنت، سه ديدگاه يافت مي‌شود: پس از نماز صبح روز آخر ايام تشريق، پس از نماز ظهر، و پس از نماز عصر اين روز. عبارت اين تكبير در باور شافعيان و مالكيان چنين است: «الله أكبر الله أكبر الله أكبر «لا اله الا الله» و الله أكبر الله أكبر و لله الحمد. » در باور حنفيان و حنبليان، جمله «الله اكبر» در آغاز تكبير، به جاي سه بار، دو بار تكرار مي‌شود.

۱۵.هنگام رمي جمرات:فقيهان امامي گفتن تكبير را هنگام پرتاب هر سنگ در رمي جمرات، به پشتوانه احاديث مستحب دانسته‌اند. حنفيان تكبير را در ضمن عباراتي چون: «بسم الله و الله أكبر»، «بسم الله و الله أكبر رغماً للشيطان و حزبه»، «بسم الله و الله أكبر اللهم اجعله حجا مبرورا و ذنبا مغفورا و سعيا مشكورا» مستحب شمرده‌اند؛ هر چند در باور آنان، گفتن تسبيح و ذكرهاي ديگر هم به جاي آن كافي است. مالكيان تنها تكبيرگويي را مأثور شمرده‌اند و آن را هنگام رَمي، مستحب مي‌دانند. نظر شافعيان و حنبليان نيز همين است. اذكاري چون «لا إله إلا الله و الله أكبر الله أكبر و لله الحمد» از شافعي گزارش شده است. پشتوانه فقيهان اهل سنت، سيره پيامبر (صلی الله علیه وآله و سلم) در تكبيرگويي با هر پرتاب است كه روايات متعدد از عايشه، ابن عمر، جابر بن عبدالله و ابن عباس از آن حكايت دارد.

۱۶.هنگام قرباني كردن:بر پايه احاديثي از امام صادق (علیه السلام)، دعايي مشتمل بر تكبير هنگام ذبح يا قرباني كردن، سفارش شده است و فقيهان شيعه بر پايه آن به استحباب اين ذكر فتوا داده‌اند. برخي از اهل سنت نيز به استحباب تكبيرگويي هنگام قرباني كردن باور دارند و به آيه ۳۷ حج/۲۲ استنادكرده‌اند.

۱۷.پس از حلق:شماري از فقيهان شافعي پس از حلق در روز عيد قربان، تكبيرگويي را مستحب دانسته‌اند.

۱۸. نماز عيد قربان:در باور فقيهان امامي و اهل سنت، تكبيرهاي متعدد در نماز عيد قربان مستحب است. روايات شيعه اين تكبيرها را پيش از قنوت‌ها در ركعت اول، پنج تكبير و در ركعت دوم، چهار تكبير دانسته‌اند كه با احتساب تكبيرة الاحرام و تكبيرهاي پيش از ركوع، ۱۲ تكبير مي‌شود. فقيهان امامي بر پايه اين روايات فتوا داده‌اند. شماري از روايات در منابع اهل سنت، تعداد تكبيرهاي نماز عيد را هفت بار در ركعت اول و پنج بار در ركعت دوم، پيش از قرائت حمد، دانسته‌اند. به گزارش از ابن عباس، پيامبر (صلی الله علیه وآله و سلم) در ركعت اول پنج بار و در ركعت دوم چهار (يا پنج) بار تكبير مي‌گفت و خلفاي عباسي بر پايه اين روايت رفتار مي‌كردند. نيز فقيهان اهل سنت در باره تعداد و محل اين تكبيرها تفاوت ديدگاه دارند.

۱۹.هنگام زيارت پيامبر (صلی الله علیه وآله و سلم) و امامان بقيع:بر پايه شماري از منابع شيعي، هنگام ورود به مسجدالنبي براي زيارت پيامبر (صلی الله علیه وآله و سلم) مستحب است كنار ذكرهاي ديگر ۱۰۰ بار تكبير گفته شود. نيز گفتن تكبير هنگام زيارت حضرت فاطمه۳ و ديگر معصومان: ، از جمله امامان بقيع: مستحب به شمار رفته است.

منبع: دانشنامه حج و حرمين شريفين