جدول اعیاد شیعی و سنی در قرن هشتم هجری در دمشق

 

رسول جعفریان

 

امروز قبل از شروع درس فرهنگ و تمدن که این ترم بیشتر آن صرف علم نجوم کهن خواهد شد، نگاهی به زیج ابن شاطر با عنوان نزهة الناظر انداختم. ابن شاطر یا همان علاء الدین علی بن ابراهیم انصاری معروف به مطعّم فلکی متوفای 777 هجری و تاریخ کتابت آن نسخه دهم رجب سال 813 است.
این کتاب هم مانند زیج های دیگر حاوی اطلاعات و جداول نجومی مفصل است و در مقدمه کوتاهی هم که برای آن نوشته شده (چاپ عکسی مجمع الذخائر الاسلامی، قم، 1392) شرحی در باره آن آمده است.
یکی از جداول این کتاب که در صفحه 36 چاپ شده است با عنوان «جدول اعیاد المسلمین و ایامهم المشهوره» حاوی اطلاعاتی است که بر اساس ماه های قمری از محرم تا ذو الحجه، در باره روزهایی که برای مسلمانان اهمیت دارد، عناوینی را آورده است.
بدون شک مسلمانان مانند برخی از اقوام دیگر، روزهای مهمی را در سال گرامی می دارند، اما در این باره همه مسلمانان یک جور نیستند. هم به لحاظ روزهایی که به آنها اهمیت می دهند و هم حسی که برای بزرگداشت و پاداشت آن روزها دارند. برای مثال سلفی ها حتی به روز تولد پیامبر (ص) هم اهمیت نمی دهند و آن را بدعت می دانند، در حالی که قرنهاست و بیشتر هم از زمان فاطمی ها، مسلمانان در مجموعه جهان اسلام، روز ولادت رسول (ص) را حرمت می نهند.
در این میان شیعه، روزهای تاریخی بیشتری دارد و به آنها اهمیت زیادی هم می دهد. این به دلیل اعتقادش به دوازده امام است که روزهای ولادت و شهادت یا وفات آنها را مهم می شمرد. علاوه بر آن هم روزهای دیگری را به عنوان روزهای تاریخی اعتبار می نهد.
سالها پیش شبیه این جدول را در کتابی نجومی که از محمد بن ایوب حاسب طبری با عنوان زیج مفرد توسط میراث مکتوب منتشر شده دیده بودم. محمد بن ایوب در آن جدول صرفا روزهای شیعی را اعم از عید و عزا و رویدادهای مهم آورده بود. این طبعا یک سنت بوده است که در زیج ها و برخی از آثار نجومی در این باره صحبت شود. ابوریحان هم در التفهیم در هنگام سخن گفتن از تقاویم و تواریخ امم به برخی از این روزها اشاره دارد که از جمله مطالبی است که در باره اربعین حسینی گفته و مهم است.

اما زیج ابن شاطر و صفحه مربوطه، یک ویژگی دیگر دارد و آن این است که آمیخته ای از روزهایی که برای شیعه و سنی مهم است و به قول خودش «اعیاد المسلمین» را آورده است.

 

این جدول از نظر این بنده خدا از این حیث اهمیت دارد که ابن شاطر یا هر کسی که این جدول را درست کرده آن هم در قرن هشتم، توجه به منازعات شیعی و سنی نداشته و همه آنها یک جا برایش مهم بوده است. با توجه به وجود مسائل مذهبی و نگاه های مربوطه، کمتر می توان به این فکر کرد که کسی صرفا از منظر علمی به این قضیه نگریسته باشد، بلکه یقین داریم که این نشأت گرفته از یک باور است که در جاهای دیگر هم در باره آن سخن گفته ایم و آن این است که در قرون مربوطه، به ویژه در ایران، اختلافات مذهبی اندک شده و جریانی شکل گرفته که سعی کرده بین این دو باور یک ترکیبی پدید آورد. این که چه اندازه موفق شده، تنها آثارش را در برخی از کتابها ملاحظه می کنیم.

اما در این جدول برخی از مهم ترین روزها که این ترکیب مذهبی را نشان می دهد به این شرح است:
محرم: مقتل زید بن علی، تاسوعا، عاشورا، مقتل الحسین، قدوم اصحاب فیل، وفات موسی بن جعفر
صفر: دخل رأس الحسین بدمشق، وقعة هوازن، مرض النبی صلی الله علیه و سلم، زیارة الاربعین، خروج النبی الی الغار، وفاة محمد الباقر
ربیع الاول: هاجر النبی علیه السلام، نزول صحف ابراهیم، خلافة بن ابی بکر، مولد الحسن العسکری، قدوم النبی المدینه، تزویج خدیجه، مولد النبی علیه السلام، وفاة یزید بن معاویه [طبعا برای اظهار شادمانی]، فار التنور بالکوفه، وفاة النبی علیه السلام،
ربیع الثانی حاصر الحجاج الکعبه، وفاة آمنه، تقریر فرض الصلاه، اول الدوله العباسیه، مولد محمد الباقر، عقر ناقة صالح، مقتل کسری
جمادی الاولی: مولد زین العابدین، قتل الحجاج ابن الزبیر، حرب الجمل، وفاة فاطمه الزهراء
جمادی الاخره: وفاة ابوبکر الصدیق، ولایة عمر بن الخطاب، مولد جعفر الطیار، مولد الکاظم، جدد ابن الزبیر الکعبه، مولد فاطمة الزهراء، ارخ عمر بن الخطاب الهجره.
رجب: رکب نوح السفینه، وقعه صفین، مولد الامام علی، نوم اهل الکهف، صلاه ام داود، وفاةالکاظم، مبعث النبی [که این قطعا دلیل بر تشیع اوست] و معراجه
شعبان: مولد الحسین، لیلة النصف، صرف الفیل عن الکعبه [؟]، وفاة جعفر الصادق. [در نسخه دیگر: تحویل القبله الی الکعبه] که این باید درست تر باشد.

رمضان: نزول الصحف، مولد الصادق، نزول التوریة، دخل النبی بعائشه، مولد الحسن السبط، غزاة بدر، ضرب ابن ملجم لعلی، وفاة الامام علی، فتح مکه، نزول الانجیل، نزول القران، لیلة القدر،
شوال: عید الفطر، یوم المباهله، غزاة طائف، وقعة احد، متقل حمزه، وفاة ابی طالب، وفاة ابراهیم النبی، نزول جبرئیل بالوحی،
ذی القعده: تزویج فاطمه، رفع ابراهیم القواعد من البیت، انشق البحر لموسی، خروج یونس من بطن الحوت، اول اللیالی السود، دحیت الارض من تحت الکعبه،
ذو الحجه: مولد ابراهیم الخلیل، المزدلفه، یوم الترویه، یوم عرفه، عید النحر، النفر بمکه، آخر ایام التشریق، مقتل عثمان رضی الله عنه، یوم غدیر خم، وفاة عمر بن الخطاب.

دقت در این جدول با توجه به روزهایی که ثبت کرده و حاوی روزهایی است که برای شیعه و سنی مهم است همان نگرشی که اشاره کردم به چشم می خورد. القابی که برای خلفا آورده، در کنار یاد از روز غدیر، وفات و ولادت شماری از امامان و حتی یاد از وفات ابوطالب و مانند اینها همه نشانگر باور این نویسنده دمشقی در قرن هشتم در ترکیب میان دو مذهب است. (ببخشید ساعت هشت شد من رفتم کلاس).