به جهت برکات و عظمت حج است که در ماه مبارک رمضان که دعا در آن مستجاب است، یکی از بزرگ ترین خواسته های حضرات معصومین علیهم السلام زیارت حج خانه خدا بوده است. این مضمون «اَللّهُمَّ ارْزُقْنِی حَجَّ بَیْتِکَ الْحَرامِ فِی عامِی هذا وَفِی کُلِّ عامٍ؛ خدایا انجام حج و [زیارت] بیت الحرام خودت را در همین سال و در هر سال روزی من گردان.» در بسیاری از دعاهای ماه مبارک رمضان آمده است.
الف. آثار دنیوی حجّ در قرآن
قرآن کتاب جامعی است که در کنار آثار معنوی حج، گاه به منافع مادّی و دنیوی آن نیز اشاره نموده است، از جمله:
1. شهود منافع مختلف
«وَ أَذِّن فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجَالاً وَ عَلَی کُلِّ ضَامِرٍ یَأْتِینَ مِن کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ * لِّیَشْهَدُواْ مَنَـفِعَ لَهُمْ»؛ «و مردم را دعوت عمومی به حج کن تا پیاده و سواره بر مرکبهای لاغر از راه دوری به سوی تو بیایند تا شاهد منافع [گوناگون] خویش [در این برنامه حیات بخش و سازنده[ باشند.»
از امام صادق علیه السلام سؤال شد که مراد از «لِّیَشْهَدُواْ مَنَـفِعَ لَهُمْ» منافع دنیاست و یا منافع آخرت؟ حضرت فرمود: «تمام آنها مراد است.»
2. قوام بخشی به امورات مردم
قرآن کریم می فرماید: «جَعَلَ اللَّهُ الْکَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ قِیَـمًا لِّلنَّاسِ»؛ «خداوند کعبه بیت الحرام را وسیله ای برای استواری [و سامان بخشیدن] به [کار] مردم قرار داده است.»
این خانه مقدّس، رمز وحدت مردم و مرکزی برای اجتماع دلها و کنگره عظیم برای استحکام پیوندهای گوناگون می باشد.
استفاده از کنگره عظیم حج برای تقویت پایه های اقتصادی کشورهای اسلامی نه تنها با روح حج منافات ندارد، بلکه طبق روایاتی که بعدا به آن اشاره می شود، یکی از حکمتهای حج را تشکیل می دهد. آری، می توان در اجتماع بزرگ حج پایه یک بازار مشترک اسلامی را پی ریزی نمود و زمینه های مبادلاتی و تجاری را در میان کشورهای اسلامی به گونه ای فراهم نمود که نه منافعشان به جیب دشمنان بریزد و نه اقتصادشان وابسته به اجانب باشد. این نه تنها دنیاپرستی نیست که عین عبادت و جهاد است.
3. برکات فراوان
حضرت ابراهیم علیه السلام برای رونق گرفتن مکّه چند دعا کرد که همه آنها تحقق یافت:
اوّل اینکه این سرزمین غیرذی زرع را «آباد» کن و به صورت «شهر» درآور: «رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَدا»؛ «خدایا! این [سرزمین] را شهر قرار بده!»
دوم اینکه امنیّت ساکنان آن را فراهم کن: «رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَدا آمِنا».
سوم اینکه ساکنان این منطقه را از «اقتصاد سالم» بهره مند کن: «وَارْزُقْ اَهْلَهُ مِنَ الثَمَراتِ»؛ «اهل مکه را از میوه ها [ی گوناگون] روزی ده!» خداوند این دعا را مستجاب فرمود و لذا میوه های مناطق گوناگون کشورها به مکّه منتقل می شود و در تمام فصول سال در این سرزمین غیرذی زرع، محصولات گوناگون سراسر عالم یافت می شود و در ایّام حج و عمره زائران ازاین برکات بهره می برند. بنابراین، قرآن کریم فرمود: «أَوَ لَمْ نُمَکِّن لَّهُمْ حَرَمًا ءَامِنًا یُجْبَیآ إِلَیْهِ ثَمَرَ تُ کُلِّ شَیْ ءٍ رِّزْقًا مِّن لَّدُنَّا وَ لَـکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاَ یَعْلَمُونَ »؛ «آیا ما حرم امنی در اختیار آنها قرار ندادیم که ثمرات هر چیزی [از هر شهر و دیاری] به سوی آنها آورده می شود؟ رزقی است از جانب ما، ولی بیشتر آنان نمی دانند.»
چهارم دعا برای گرایش دلهای مردم به سوی خاندان ابراهیم علیه السلام است آنجا که می فرماید: «فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِّنَ النَّاسِ تَهْوِیآ إِلَیْهِمْ»؛ «تو دلهای گروهی از مردم را متوجّه آنها ساز!
و پنجم، دعا برای ظهور پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله است؛ چه اینکه محور اصلی چهار رکن قبلی حکومتی است براساس وحی و در سایه رهبری انسان کاملی چون پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و لذا ابراهیم علیه السلام درخواست کرد: «رَبَّنَا وَ ابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولاً مِّنْهُمْ»؛ «پروردگارا! پیامبری در بین آنان از خودشان مبعوث کن!»
تمامی دعاهای پنج گانه فوق به اجابت رسید و هر زائری که به حج و عمره مشرّف می شود، از این نعمتها و برکات برخوردار می گردد.
ب. آثار دنیوی و مادّی حج در روایات
آثار دنیوی و مادّی حج در روایات بیش از آن است که در بخشی از یک مقاله منعکس شود. آنچه آورده می شود، اهم موارد است که عبارت اند از:
1. تبادل فرهنگی و اقتصادی
هشام بن حکم می گوید: از امام صادق علیه السلام درباره فلسفه حج و طواف کعبه سؤال کردم، حضرت فرمود: «اِنَّ اللّهَ خَلَقَ الْخَلْقَ... وَاَمَرَهُمْ بِما یَکُونُ مِنْ اَمْرِ الطّاعَةِ فِی الدِّینِ وَمَصْلِحَتِهِمْ مِنْ اَمْرِ دُنْیاهُمْ فَجَعَلَ فِیهِ الاِْجْتِماعَ مِنَ الشَّرْقِ وَالْغَرْبِ لِیَتَعارَفُوا وَلِیَنْزِعَ کُلُّ قَوْمٍ مِنَ التِّجاراتِ مِنْ بَلَدٍ اِلی بَلَدٍ... وَلِتُعْرَفَ آثارُ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَتُعْرَفَ اَخْبارُهُ وَیُذْکَرَ وَلا یُنْسی؛ خداوند این بندگان را آفرید... و فرمانهایی در طریق مصلحت دین و دنیا به آنها داد، از جمله اجتماع مردم شرق و غرب را [در مراسم حج] مقرر داشت تا مسلمانان به خوبی یکدیگر را بشناسند [و از حال هم آگاه شوند و تبادل فرهنگی داشته باشند] و هر گروهی سرمایه های تجاری را از شهری به شهر دیگر منتقل کنند [و تبادل اقتصادی داشته باشند]... و برای اینکه آثار پیامبر صلی الله علیه و آله و اخبار او شناخته و به خاطر آورده شود و فراموش نگردد.» در جملات فوق به تبادل فرهنگی و شناخت همدیگر و همین طور تبادل اقتصادی و تجارت به عنوان فلسفه و پی آمد حج اشاره شده است.
و در ذیل حدیث با تأکید بیشتر بر نقش تبادل فرهنگی و اطلاعاتی، می فرماید: «وَلَوْ کانَ کُلُّ قَوْمٍ اِنَّما یَتَکَلَّمُونَ عَلی بِلادِهِمْ وَما فِیها هَلَکُوا وَخَرِبَتِ الْبِلادُ وَسَقَطَتِ الْجَلَبُ وَالاَْرْباحُ وَعَمِیَتِ الاَْخْبارُ...؛ اگر هر قوم و ملّتی تنها از بلاد خویش و آنچه در آن است سخن بگویند، همگی نابود می گردند و کشورهایشان ویران می شود و منافع آنها ساقط می گردد و اخبار واقعی در پشت پرده قرار می گیرد.»
و در حدیث دیگری، امام صادق علیه السلام در ذیل آیه «لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَن تَبْتَغُواْ فَضْلاً مِّن رَّبِّکُمْ»؛ «گناهی بر شما نیست که از فضل پروردگارتان طلب کنید.» می فرماید که منظور از این آیه کسب روزی است: «فَاِذا اَحَلَّ الرَّجُلُ مِنْ اِحْرامِهِ وَقَضی نُسُکَهُ فَلْیَشْتَرِ وَلْیَبِعْ فِی الْمَوْسِمِ؛ هنگامی که انسان از احرام بیرون آمد و مناسک حج را به جا آورد، در همان موسم حج خرید و فروش کند!
2. محافظت مال و عیال
از آثار و برکات مادّی حج این است که در این ایّام، خداوند از اموال و اهل و عیال زائر خانه اش محافظت و نگه داری می کند. حضرت صادق علیه السلام در ذیل آیه «لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ» فرمود: «اَنَّهَ لا یَشْهَدُها اَحَدٌ اِلاَّ نَفَعَهُ اللّهُ اَمّا اَنْتُمْ فَتَرْجِعُونَ مَغْفُورا لَکُمْ وَاَمّا غَیْرُکُمْ فَیُحْفَظُونَ فِی اَهالِیهِمْ وَاَمْوالِهِمْ؛ به راستی کسی در مکّه [و زیارت حج خانه خدا] حضور نمی یابد، مگر اینکه خداوند به او نفعی می رساند؛ امّا شما [شیعیان] بخشیده شده برمی گردید، ولی غیر شما مال و اهل و عیالشان محافظت می شود.» همچنان که اگر کسی مانع انجام حج افراد شود، به او فتنه و بلایی می رسد.
حضرت صادق علیه السلام فرمود: «لِیَحْذَرْ اَحَدُکُمْ اَنْ یُعَوِّقَ اَخاهُ عَنِ الْحَجِّ فَتُصِیبَهُ فِتْنَةٌ فِی دُنْیاهُ مَعَ ما یُدَّخَرُ لَهُ فِی الاْآخِرَةِ؛ آن که برادر [ایمانی] خود را از حج باز دارد، باید بترسد که افزون بر آنچه در آخرت برای او ذخیره شده [از عذاب] در دنیایش نیز به مصیبت گرفتار شود.»
3. برآورده شدن حاجات
خانه خدا ـ مخصوصا در اولین نگاه ـ مکانی است برای استجابت دعا و همین طور است صحرای عرفات و دیگر مواقف و به طور کلّی، حاجی مورد توجّه خاص خداوند است و خداوند حاجات او را برآورده می سازد.
امیر مؤمنان علی علیه السلام فرمود: «مَنْ تَرَکَ الْحَجَّ لِحاجَةٍ مِنْ حَوائِجِ الدُّنْیا لَمْ یُقْضَ حَتّی یَنْظُرَ اِلَی الْمُحَلَّقِینَ؛ کسی که حج را برای حاجتی از حاجتهای دنیوی ترک گوید، [حاجتش] برآورده نمی شود، مگر اینکه نگاهش به [حاجیان] سر تراشیده بیفتد.»
4. فقرزدایی
انجام حج برای همیشه فقر را از انسان دور می سازد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «الْحَجُّ یَنْفِی الْفَقْرَ؛ حج باعث از بین رفتن فقر [به صورت دائم[ می شود.» وامام صادق علیه السلام فرمود: «مَنْ حَجَّ ثَلاثَ حِجَجٍ لَمْ یُصِبْهُ فَقْرٌ اَبَدا؛ هر کس سه بار حج انجام دهد، تا ابد فقر به او نمی رسد.»
5. افزایش رزق و روزی
از دیگر آثار و برکات مادی حج این است که بر رزق و روزی انسان افزوده می شود.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «حُجُّوا تَسْتَغنُوا؛ حج انجام دهید [تا از نظر مالی] بی نیاز شوید.» امام صادق علیه السلام نیز فرمود: «ما رَأَیْتُ شَیْئا أَسْرَعَ غِنیً وَلا أَنْفَی لِلْفَقْرِ مِنْ اِدْمانِ حِجِّ هذا الْبَیْتِ؛ چیزی سریع تر برای بی نیازی [مالی] و نابود کننده فقر از مداومت حج خانه [خدا[ ندیدم.»
اسحاق بن عمار می گوید که به امام صادق علیه السلام عرض کردم: من با خود این گونه قرار گذاشته ام که هر سال تنها و یا با یکی از بستگان با سرمایه خودم حج انجام دهم. حضرت فرمود: «بر این قرار، تصمیم جدی داری؟» عرض کردم: بلی. فرمود: «اِنْ فَعَلْتَ ذلِکَ فَأَیْقِنْ بِکَثْرَةِ الْمالِ أَوْ أَبْشِرْ بِکَثْرَةِ الْمالِ؛ اگر این کار (حج در هر سال) را انجام دهی، پس یقین کن به زیادی مال [خویش] و یا بشارت باد تو را به زیادی مال!»
6. بیمه سلامتی
اثر دیگر سفر حج این است که بر سلامتی بدن و صحت جسم نیز اثر می گذارد.
امام زین العابدین علیه السلام فرمود: «حُجُّوا وَاعْتَمِرُوا تَصِحَّ أَجْسامُکُمْ؛ حج کنید و عمره انجام دهید که باعث سلامتی بدنهای شما می شود.»
آنچه از آثار و برکات انجام حج بیان شد، اختصاص به کسانی دارد که با شرایط، حج را به جا آورند. این شرایط متعدد است و اهم آنها را این گونه می توان بیان کرد:
1. اخلاص
حجی آثار معنوی و برکات مادی را در پی دارد که از روی اخلاص انجام گیرد، نه برای شهرت و ریا و یا به قصد تجارت و سیاحت و... .
امام صادق علیه السلام فرمود: «الْحَجُّ حَجّانِ حَجٌّ لِلَّهِ وَحَجٌّ لِلنّاسِ فَمَنْ حَجَّ لِلّهِ کانَ ثَوابُهُ عَلَی اللّهِ الْجَنَّةَ وَمَنْ حَجَّ لِلنّاسِ کانَ ثَوابُهُ عَلَی النّاسِ یَوْمَ الْقِیامَةِ؛ حج دو نوع است: 1. حج برای خدا؛ 2. حج برای مردم [و از روی ریا]. پس کسی که برای خدا حج کند، ثوابش بر خدا بهشت است و کسی که برای مردم [و از روی ریا] حج گذارد، پاداشش در روز قیامت بر مردم است [و پاداشی در نزد خدا ندارد].»
عبد الرحمان بن کثیر می گوید: سالی با امام صادق علیه السلام در سفر حج همراه شدم. در مسیر راه بر کوهی صعود کرد [در عرفات یا منی و یا خود مکه]. پس مُشرف بر حاجیان شده، به آنها [با دقت] نظر کرد و فرمود: «ما أَکْثَرَ الضَّجِیجَ وَأَقَلَّ الْحَجِیجَ؛ چقدر ناله کننده بسیار است، ولی حاجی [واقعی بسیار[ کم!»
2. ترک گناه و محرمات احرام
امام باقر علیه السلام فرمود: «ما یُعْبَأُ بِمَنْ یَؤُمُّ هذا الْبَیْتَ اِذا لَمْ یَکُنْ فِیهِ ثَلاثُ خِصالٍ وَرَعٌ یَحْجُزُهُ عَنْ مَعاصِی اللّهِ تَعالی وَحِلْمٌ یَمْلِکُ بِهِ غَضَبَهُ وَحُسْنُ الصَّحابَةِ لِمَنْ صَحِبَهُ؛ اعتنا نمی شود [از طرف خدا] به کسی که قصد این خانه [خدا] می کند، مگر سه خصلت در او باشد: 1. ورعی که او را از معصیت الهی باز دارد؛ 2. حلم و بردباری که به وسیله آن مالک غضبش باشد [و بر خشم خود مسلط شود]؛ 3. و نیکو رفاقت کردن با کسی که با او رفیق می شود [و خوش اخلاق بودن در سفر حج].»
این حدیث اشاره به برخی تروک احرام دارد که باید از آن اجتناب شود؛ چنان که در قرآن کریم نیز آمده است: «فَمَن فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلاَ رَفَثَ وَلاَ فُسُوقَ وَلاَ جِدَالَ فِی الْحَجِّ وَمَا تَفْعَلُواْ مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللَّهُ وَتَزَوَّدُواْ فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَی وَاتَّقُونِ از آثار و برکات مادّی ایّام حج این است که در این ایّام، خداوند از اموال و اهل و عیال زائر خانه اش محافظت و نگه داری می کند. یَـآأُوْلِی الاْءَلْبَـبِ »؛ «پس کسانی که [با بستن احرام و شروع به مناسک حج[ در این ماهها، حج را بر خود فرض و واجب کرده اند، [باید بدانند] در حج، آمیزش جنسی با زنان و گناه و جدال نیست و آنچه از کارهای نیک انجام می دهید، خدا آن را می داند و زاد و توشه تهیه کنید؛ که بهترین زاد و توشه، تقوا می باشد و از من بترسید ای خردمندان!»
تقوا و خداترسی همان چیزی است که انسان را از گناهان و محرمات باز می دارد.
3. دوری از مال حرام
حجی آثار و برکات دارد که با مال حرام، همچون پول ربا، و پول خمس نداده و درآمدهای نامشروع نباشد. رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: «مَنْ حَجَّ بِمالٍ حَرامٍ فَقَالَ لَبَّیْکَ اللّهُمَّ لَبَیْکَ قَالَ اللَّهُ لَهُ لا لَبَّیْکَ وَلا سَعْدَیْکَ حَجُّکَ مَرْدُودٌ عَلَیْکَ؛ کسی که با مال حرام [قصد [حج کند، پس [هنگامی که] می گوید: خداوندا! لبیک. خداوند می فرماید: نه لبیک و نه سعدیک، حج تو به سوی خودت برگشت می خورد [و هرگز مورد قبول واقع نمی شود].»
و امام باقر علیه السلام فرمود: «لا یَقْبَلُ اللَّهُ حَجّا وَلا عُمْرَةً مِنْ مالٍ حَرامٍ؛ خداوند حج و عمره ای را که با مال حرام انجام گیرد، قبول نمی کند.» در نتیجه، آثار و برکات معنوی، اخلاقی و مادی حج را کسی می تواند دریافت کند که از گناهان دوری کند و تروک احرام را مرتکب نشود و حجی با اخلاص و مال حلال انجام دهد.