SHIA-NEWS.COM شیعه نیوز:
به گزارش «شیعه نیوز» به نقل از حج، «كربلا؛ عاشقانه اي ابدي» شرح سفري از رئوف پيشدار، خبرنگار خبرگزاري جمهوري اسلامي «ايرنا» است كه در روزهاي منتهي به اربعين سال ۱۳۹۰، و چند روز پس از آن در يك سفر يك ماه، توفيق نخستين زيارت عتبات عاليات درعراق را مي‌يابد؛ اين سفرنامه زيبا در شماره‌هاي مختلف تدوين شده كه خوانندگان محترم را به پيگيري آن دعوت مي‌كنيم.بناي حرم شريف حضرت اميرالمومنين (علیه السلام) درطول تاريخ چندين بار ساخته شده كه طي سالها و بر اثر گذشت زمان و يا حوادث تخريب شده و يانياز به توسعه و بازسازي يافته است.
هارون به دنبال اين روي‌داد در حدود سال ۱۷۱ (قمري) (۱۷۱ خورشيدي) اولين بارگاه و ساختمان مرقد علوي را بنا نهاد. تا چند دهه پيش در زير تاك نزديك گور، نقشي بديع و زيبا جلب‌توجه مي‌كرد كه درش مردي تيروكمان‌دردست بود و آهويي در پيش روي او قرار داشت. در سال ۱۳۲۳/۲۴ خورشيدي نگاره يادشده از جاي خود برداشته شد و به گنجينه حرم بردندش.حرم چهار در داشت و ضريح از سنگ سفيد بوده و گنبد از گل سرخ كه بالايش علامت سبزي نصب بود.
عمارت دوم
عمر بن يحيي از اصحاب امام كاظم اين عمارت را بنا كرد.
عمارت سوم
پس از به قدرت رسيدن داعي صغير از نوادگان زيد پسر امام زين‌العابدين (علیه السلام) در طبرستان، ساخت سوم اين آستانه در نهايت شكوه و عظمت آغاز شد. عمارت هفتاد طاق داشت.
عمارت چهارم
اين ساختمان را عضدالدوله ديلمي بنا نهاد و در حدود سال ۳۲۷ (قمري) (۳۱۷ خورشيدي) ساختش پايان يافت. اين سال وفات عضدالدوله‌است كه بر اساس وصيتش وي را در آرامگاه خاصي كه در عمارت آستانه قبلاً پيش بيني شده‌بود به خاك سپردند و تا عصر حاضر آن حجره به مقابر سلاطين آل بويه معروف است؛ وي نخستين كسي بود كه در آستانه علوي خاك شد. عضدالدوله عمارت آستانه را با شكوه و عظمت درست كرد و همچنين همه شاهان اين خاندان و وزيرانشان در بازسازي و آراستن اين آستانه نهايت پست‌كار را داشتند.
عضدالدوله افزون بر بناي عمارت آستانه، شهر نجف را هم بنا نمود و درش خانه‌هاي بسيار و حمام‌ها و بازارهاي متعددي ساخت. شيعيان را تشويق به سكونت در آنجا كرد و خدمت‌گزاراني براي آستانه تعيين و موقوفات زيادي وقفش نمود.
ابن بطوطه كه به سال ۷۲۷ (قمري) وارد نجف شد در سفرنامه‌اش مي‌نويسد: «از باب حضرت وارد مدرسه بزرگي مي‌شوند كه طلاب و صوفيان شيعه درش سكونت دارند. در اين مدرسه از هر مسافر تازه‌وارد تا سه روز پذيرايي مي‌شود و هر روز دوبار غذايي مركب از نان و گوشت و خرما به مهمانان مي‌دهند. از مدرسه وارد باب‌القبه مي‌شوند. حاجبان و نقيبان وسرايداران دراين محل مراقب زوار اند و چون كسي براي زيارت وارد مي‌شود به نسبت وضع و مقام او همگي آن جماعت يا يكي از آن‌ها بلند مي‌شوند و با او در آستانه حرم مي‌ايستند و اذن دخول مي‌خواهند، سپس اشارت مي‌كنند كه آستانه و دو طرف چهارچوبه در ورودي را ببوسند و داخل حرم بشوند.
داخل حرم به انواع فرش‌هاي ابريشم و غيره مفروش است و قنديل‌هاي بزرگ و كوچك از طلا و نقره در آن آويخته. در وسط حرم مصطبه [=سكو] چهارگوشي است كه صندوقي چوبين دارد و بر روي صندوق صفحات طلاي پرنقش‌ونگار كه در ساختن آن كمال استادي و مهارت را به‌كار برده‌اند و با ميخ‌هاي نقره فروكوفته‌اند، چنان كه هيچ چيزي از چوب نمودار نيست. ارتفاع مصطبه كمتر از ارتفاع قامت آدمي است و در آن سه قبر هست كه مي‌گويند يكي از آن آدم (علیه السلام) و ديگري از آن نوح (علیه السلام) و سومي از آن علي (علیه السلام) مي‌باشد و بين اين سه قبر در تشت‌هاي زرين و سيمين، گلاب و مشك و انواع عطريات ديگر گذاشته‌اند كه زوّار دست خود را در آن فروبرده به تبرك بر سروروي خود مي‌كشند. در ديگر حرم كه آستانهٔ نقره‌اي و پرده‌هاي ابريشمين الوان [=رنگارنگ] دارد به سوي مسجدي باز مي‌شود كه آن خود چهار در دارد و هر چهار در داراي آستانه‌هاي نقره و پرده‌هاي ابريشم مي‌باشد. داخل مسجد نيز فرش‌هاي عالي انداخته‌اند و ديوارها و سقف آن با پرده‌هاي حرير مستور است…». در ادامه توضيحاتي از وصف آن روز نجف آمده‌است.
در سال ۷۵۵ (قمري) (۷۳۲/۳۳ خورشيدي) بخشي از آستانهٔ علوي آتش گرفت، مخصوصا زيورآرايي ديوارها كه همه‌اش از چوب ساج و آيينه‌كاري و نقاشي ارزنده‌اي شده‌بود و پرده‌هاي پرند و فرش‌هاي آستانه همگي سوخت.
شيخ «كمال‌الدين عبدالرحمان عتايقي حلي نجفي» كه خود آتش‌سوزي آستانه علوي را نگريسته بود، بي اين كه به حجم و مقدار آسيب آتش اشاره نمايد، در آخر كتاب خود مي‌نويسد: «تاليف اين كتاب در محرم سنه ۷۵۵ (قمري)، سال آتش‌سوزي در آستانه علوي، پايان گرفت. » سپس افزود كه عمارت آستانه در سنه ۷۶۰ (قمري) تجديد بنا شد.
«ابن عنبه» كه كتابش را در سال ۸۱۲ (قمري) گردآورد، دقيق‌تر حجم و مقدار حريق را مشخص كرده و گفته‌است كه بخشي از عمارت آستانه -كه آرامگاه شاهان آل‌بويه را در برداشت- سالم ماند، خزانه [كتاب‌خانه] آستانه كه پس از هجرت شيخ توسي به نجف اشرف مورد توجه عالمان شيعه شده‌بود و اكثر مولفان نسخه‌اي (و غالباً نسخه اصلي) از دست‌نويس خود را به اين آستانه اهدا مي‌كردند، در اين آتش‌سوزي به‌كل سوخت. از جمله چيزهاي نفيس خطي كه در اين آتش‌سوزي از ميان رفت، قرآني بود بر پوست آهو كه مي‌گويند به خط اميرمومنان در سه جلد بزرگ بوده‌است.
بازسازي ساختمان حرم
هيچ يك از پژوهشگران و مورخان به‌سازي و نوسازي آستانه را -كه پس از آتش‌سوزي انجام گرفت- به كس معيني نسبت نمي‌دهند و اين مي‌رساند كه اصل عمارت عضدالدوله سالم بوده و بخشي از تزيينات طعمه آتش شده، سپس زيورآرايي حرم مطهر را جمع فراواني از شيعيان و شاهان كامل كرده‌اند.
امروزه حرم از آثار آل بويه و صحن از آثار صفويه و مجموعه اين دو از شاهكارهاي معماري اسلامي در جهان به شمار مي‌رود.
صفويان
پس از به قدرت رسيدن دودمان صفويه در ايران و بر اساس باور شاهان اين دودمان به علي بن ابي‌طالب (علیه السلام) تعميرات آستانه علوي را شاه اسماعيل صفوي در سال ۹۱۴ (قمري) (۸۸۷/۸۸ خورشيدي) آغاز كرد. در عصر شاه عباس و با طرح و نقشه و مهندسي شيخ بهايي، صحن تكميل شد و آراستن‌ها و نوسازي و هديه‌ها در دوران صفويه بي‌گسستگي ادامه يافت. شاه اسماعيل در روز ۲۵ جمادي‌الثاني ۹۱۴ (۹ آبان ۸۸۷) به بغداد رفت و در باغ پير بوداق منزل كرد و شيعيان ازش استقبال كردند. سپس رهسپار كربلا شد و بعد براي زيارت حضرت علي (علیه السلام) به نجف اشرف شتافت و چيزهايي گران‌مايه به خزانه آستانه علوي اهدا كرد و همه حرم و رواق‌ها را با فرش‌هاي ابريشمين فرش نمود و چراغ واره‌هاي زرين براي روشنايي به حرم داد، و نيز شش صندوق خاتم در حرم نهاد.
نادرشاه افشار
در سال ۱۱۵۶ (قمري) (۱۱۲۱/۲۲ خورشيدي) هنگامي كه نادرشاه به زيارت نجف رفت، دستور داد كه به جاي كاشي‌هاي سبزرنگ -كه زمان صفويان به طرح شيخ بهايي گنبد و دو گلدسته را تزيين كرده بود- همه را طلا كنند. وي هزينه‌اي سترگ صرف تعمير آستانه نمود و هديه‌هايي بي‌شمار به خزانه علوي پيشكش كرد كه بيشترشان تا كنون در خزانه بازمانده‌است.
گنبد آستانه كه در عصر عضدالدوله سپيد بود و در زمان صفويان سبز شده‌بود، زمان نادر زرين شد و تاريخش را در كتيبه ايوان طلاي آستانه با طلا سال ۱۱۵۶ قمري نگاشته‌اند. اين كار نادرشاه تاثير ژرفي در دل‌هاي شيعيان نهاد و جمع فراواني از بزرگان شاعران شيعه به فارسي و عربي و تركي و هندي اشعاري به اين مناسبت سرودند.
همچنين در آراستن حرم و كاشي‌كاري صحن كوشش بسيار كرد، از جمله آثار وي كه تا كنون باقي است كاشي‌كاري ايوان‌العلماي كنار رواق به سمت شمال است كه به «مقام‌العلماء» هم شناخته شده، در آنجا بسياري از عالمان شيعه و برخي از بزرگان صفوي خاك اند.
همسر نادرشاه رضيه بيگم دختر شاه سلطان حسين صفوي نيز هزينه بسياري خرج تعميرات و بازسازي اماكن متبركه نمود كه اكثر كاشي‌كاري آستانه علوي از آنجا انجام گرفت.
ضريح قديمي حرم اميرمومنان (علیه السلام) قاجاريان
هريك از شاهان قاجار آثاري در اين آستانه از خود بازگذاشتند، از آن جمله آغامحمدخان قاجار در سال ۱۲۱۱ (قمري) (۱۱۷۵/۷۶ خورشيدي) ضريح نقره به آستانه علوي تقديم كرد. زمان فتحعلي‌شاه در سال ۱۲۳۵ (قمري) (۱۱۹۹/۱۲۰۰ خورشيدي) تعميراتي در آستانه انجام شد، مانند بازطلاكاري دو گلدسته. در سال ۱۲۶۲ (قمري) (۱۲۲۴/۲۵ خورشيدي) به فرمان عباس‌قلي‌خان وزير محمدشاه ضريحي ديگر از نقره به آستانه هديه دادند.
حرم علوي در عصر حاضر
در عصر حاضر آخرين تعميرات و تزيينات حرم در صورت گرفته‌است.
آخرين تعميرات آستانه و آيينه‌كاري حرم و رواق‌ها تا سال ۱۳۷۰ قمري (۱۳۳۲ خورشيدي) انجام پذيرفت. در حال حاضر حرم صحني بزرگ دارد و در ميانش، مرقد شريف امیرالمومنین(علیه السلام) و پيامبران الهي حضرات نوح و آدم پيغمبر (علیه السلام) قرار دارد.
ضريح و صندوق
روي قبر صندوقي از ساج خاتم‌كاري نفيس (اهدايي شاه اسماعيل صفوي) هست. در سده‌هاي پيش به‌سازي‌هايي را اين صندوق انجام شده و افزايش و زيورآرايي‌هايي شده كه تاريخ برخي از تعميرات ثبت شده‌است. در اطراف صندوق سوره دهر و چند حديث درباره حضرت علي (علیه السلام) با خط زيباي محمد بن علاءالدين محمد حسيني و تاريخ ۱۱۹۸ (قمري) (~۱۱۶۲ خورشيدي) را نوشته‌اند. در قسمت بالاي سر روي صندوق تعميرهايي كه در ميانه‌هاي سده ۱۲ خورشيدي انجام شده، ذكر شده‌است و در پايانش نام استاد كار ذكر شده: «بنده خاكسار محمدحسين نجار شيرازي».
ابعاد صندوق ۳٫۰۳×۴٫۸۳×۱٫۸۳ متر است. باني ساخت محمدجعفر بن محمد صادق از بزرگان دربار زند است. پيرامون صندوق جوشن كبير نوشته‌اند و بالايش سورهٔ انسان با عاج سفيد. چند سوره و آيهٔ ديگر نيز نوشته‌اند. روي صندوق شيشه‌اي قرار دارد كه هنگام گذاشتن ضريح نو ۱۳۶۱ (قمري) گذاشته‌اند. كنار صندوق جنوبي عتيقه و گردن‌بندهاي الماس و جواهرهاي ياقوتي و يك تاج طلاي الماسي و زمردي گذاشته‌اند. توي ضريح يك قنديل زرين داراي الماس و زمرد و ياقوت و زمرد و مرواريد هست.
در هجوم ارتش بعث به نجف و حرم علوي در سال ۱۹۹۱ (ميلادي) ضريح و صندوق آسيب ديد. آثار اين خرابي هنوز روي صندوق ديدني است.
جايگاه دو انگشت
سمت جنوبي صندوق نزديك بالاي سر جاي دو انگشت هست.
ماجرايش در برخي منبع‌هاي تاريخي آمده‌است. محدث نوري گفته‌است: داستان مرة بن قيس گرچه در منبع‌هاي معتبر نيامده‌است ولي شهرتش نزد شيعيان بسيار است و بر كسي پوشيده نيست. بلكه معجزه‌اي است كه به اين شهرت رسيده‌است. فردوسي و سنايي در الاهي‌نامه نيز ذكر كرده‌اند. سنايي اين را از منقبت‌هاي مسلّم خوانده‌است.
طبق كتاب خلاصه ماجرا اين است: سيد نصرالله حائري از عالمان شيعه از مولي عبدالكريم از كتاب تبصرة المؤمنين و سيد محمد صالح ترمذي متخلص به كشفي از عالمان سني طبق سندهاي درست و معتبر آورده‌اند كه مره قيس كه كافري ثروتمند بود كه بسياري از پدران و نياگان قبيله‌اش را علي (علیه السلام) كشته‌بود. او سپاهي چندهزارنفره به نجف برد و مردم نيز در درون شهر بست نشستند.
پس از شش روز جنگ سپاه توانست گوشه ديوار را ويران كرده به شهر آيد. با ورود سپاه مردم گريختند. مره سوي بارگاه آمد و گفت «علي! تو پدران و نياگانم را كشته‌اي». سپس كوشيد تا ضريح [گويا منظور صندوق است] را با شمشيربشكافد. در اين لحظه دو انگشت مانند ذوالفقار از درونش بيرون آمد و مره را دو نيم كرد و در جا به سنگي سياه بدل گشت. سنگ‌ها را به دروازه نجف آوردند و هركس به زيارت مي‌آمد بدان پا مي‌زد. چندي بعد سنگ‌ها را از نجف بردند.
نمايي از ضريح
روي اين صندوق، ضريح نقره‌اي است كه سيف‌الدين، رهبر اسماعيليه اهدا نموده‌است. در ۱۳ رجب ۱۳۶۱ (قمري) (۵ مرداد ۱۳۲۱) طي تشريفاتي خاص و جشني كه نخست‌وزير وقت نوري السعيد و ديگر مهتران سياسي شيعه حاضر بودند از آن پرده‌برداري شد، هنرمندان هندي پنج سال بر رويش كار كرده‌بودند. ضريح از ده‌هزاروپانصد مثقال زر ناب و دوميليون مثقال نقره درست شده‌است. همچنين گفته‌اند كه ضريح را از ۸۷۵۰ مثقال زر ناب و ۱٫۵ ميليون نقره ناب ساخته‌اند.
ضريح از كف تا بالاي تاج ۴ متر بلندا دارد. مستطيلش هم ۶٫۳۵×۵٫۱۰ متر است. طرف شرقي و غربي چهار پنجره و شمالي و جنوبي پنج پنجره دارد. البته يكي از پنجره‌هاي جنوبي در ورودي به ضريح است.
گنبد
گنبد از درون به شكل نيم‌دايره‌اي به كاشي معرق آراسته‌است. بلندي گنبد تويي از كف حرم ۲۳٫۵ متر است. قطرش ۱۳٫۵ متر است. از بيرون نيز پيازي شكل است. ارتفاع اين گنبد از قاعده تا نوك ميله ۱۸٫۱۵ متر است. قطر گنبد بيروني ۱۶٫۶ است و ميان اين دو لايه فضايي خالي هست. زيبايي نماي بيروني در ميان مسجدها و حرم‌هاي دنيا بي‌نظير است.
گبند ۱۲ دريچه هواگير و نورگير داردكه هر پنجره از بيرون ۴ متر بلندي و ۲٫۱ متر عرض و ۱٫۴۵ متر عمق دارد.
به دستور نادرشاه افشار كتيبه داخلي گنبد مطهر مينا كاري شده و پايه‌هايش آينه‌كاري مقرنص. ساقه تويي گنبد با شيشه‌هاي رنگين تزيين شده كه بر آن آياتي از قرآن نقش بسته پيرامونش ۲۴ بيت از قصيده عينيه ابن ابي‌الحديد در بالا و ۲۴ بيت ديگر در پايين نوشته شده‌است. در بخش فوقاني در همان قسمت ساقه گنبد پنجره‌هاي نورگير و تهويه هست.
ميان گنبد و ساقه از تو كتيبه‌اي با سورهٔ فجر هست و در قسمت اتصال ساقه به پايه‌هاي جهركانه گنبد سوره نبأ با خط ثلث نوشته شده است.
ديوار بيروني گنبد تا زمان نادرشاه در سال ۱۱۵۶ (قمري) با كاشي سفالي پوشانده بود و به دستور با قطعات فلزي زراندود جايگزين شد.
در قله گنبد خوشه‌اي طلايين هست كه از نقطه اتصال تا بالاي كلمه «الله» ۳٫۵ متر بلندي دارد كه جايگزين خورشيد طلايي پيشتر است. در دهه ۸۰ ميلادي به دستور حكومت وقت خورشيد را به بغداد بردند و يافت نشده‌است.
در زركاري گنبد و گلدسته‌هاي حرم بيش از دويست زرگر و مسگر كه از سراسر جهان از چين و هند تا تركيه و چند كشور عرب و كرد شركت داشتند. تعداد قطعه‌ها را از حدود ۷۵۰۰ تا ۱۰۰۰ تخمين زده‌اند.
نماي ايوان و گلدسته‌ها در و ديوار و كف
كف حرم را فرقه اسماعيليه با سنگ مرمر فرش كردند و ديوارهايش تا حدود دو متر از سنگ مرمر ايران پوشيده گشته‌است. كاشي‌كاري و آيينه‌كاري -كه همه را دست هنرمندان ايراني كرده‌اند- چهار طرف حرم و چهار رواقش را احاطه نموده‌است. اين رواق‌ها از شمال و جنوب و شرق، درهاي ورودي و خروجي را با حرم برقرار مي‌سازند، همچنين رواق شمالي و رواق جنوبي صحن را با حرم مطهر ارتباط مي‌دهد.
ايوان طلا و گلدسته‌ها
رواق خاوري داراي دري است كه در ايوان طلا باز مي‌گردد و اين ايوان كه مستطيلي است در خاور حرم است و تمامي ديوارهايش طلا است.
شمال و جنوب ايوان دو گلدسته زرين به ارتفاع ۳۵ متر هست است كه بالايشان برخي از آيه‌هاي سوره جمعه كتيبه‌نگاري شده‌است. در ميان ايوان طلا در كنار در ورودي به رواق، چكامه‌اي فارسي با حروف طلا ستايش علي بن ابي‌طالب (علیه السلام) به خط محمدجعفر اصفهاني، به تاريخ ۱۱۵۶ قمري، از سروده‌هاي عرفي شيرازي نوشته‌اند.
ايوان طلاي آستانه در شمال و جنوب داراي كَفش‌كَن (كفشداري) است كه به صحن مي‌انجامد. اين ايوان بي‌سقف است و در نوع خود يگانه.
در شمال و جنوب ايوان كنار گلدسته‌ها دو چهارديواري سقف پوشيده هست. بر اين چهارديواري‌ها و سراسر طارمه پيش ايوان و خود گلدسته‌ها شعرهاي فارسي و عربي و نيز سخنان علي نوشته‌اند. برخي از اين كتيبه‌ها در حمله رژيم صدام و توپ و بمب تخريب شد و بعد با طلا جايگزين شد.
صحن عكس نماي باز صحن
صحن آستانه طرح تازه‌اي دارد و از مهم‌ترين ويژگي‌هايش اين است كه در چهار فصل سال طلوع آفتاب مستقيماً بر قبر مي‌تابد و در نقطه‌اي معين، در زمستان و تابستان رسيدن خورشيد به نيمه آسمان نجف در آنجا مي‌شود. صحن دو طبقه چهارگوش دارد. پيرامون صحن حجره‌هايي بنا گرديده و روبه‌روي هر حجره ايوانكي است كه تا اوايل نيمه دوم سده دوازدهم و اوايل سده چهاردهم خورشيدي ساكنانش را مهتران علماي اماميه تشكيل مي‌دادند، و صحن، مركز دانشگاه بزرگ جهان تشيع بود. تمامي ديوارها و سقف ايوان حجره‌ها با بهترين كاشي‌هاي اصفهان تزيين گشته و با گذشت زمان كاشي‌هايش نو شده‌است. در سده‌هاي گذشته تعميراتي در صحن انجام شده‌است.
مساحت كل حرم ۱۳٬۲۴۴ متر مربع [احتمالاً عدد قديمي است] و مساحت صحن ۴۲۱۹ متر مربع است كه حدود يك‌سوم كل حرم را شامل مي‌شود.
ديگر بخش‌هاي حرم
حرم شامل بخش‌هاي ديگري نيز هست كه شرحش مجال بيشتري مي‌خواهد. از جملهٔ اين بخش‌هاي اصلي:
مسجد خضرا (سبز)
درهاي ديگر حرم
رواق حضرت ابوطالب (علیه السلام)
مقام امام صادق (كه از ميان رفته‌است)
تكيه بكتاشي‌ها
مسجد عمران بن شاهين
گلدسته ساعت
حسينيه (مدرسه غرويه)
ساباط (سايه‌بان)
مسجد بالاي سر
ايوان ناودان طلا
طرح‌هاي گسترش
طرح‌هاي گسترش حرم را ستاد بازسازي عتبات عاليات بر عهده دارد.
صحن حضرت زهرا (سلام الله علیها)
طرح اصلي توسعه حرم را به نام مبارك حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) ناميده‌اند. اين صحن بزرگترين صحن سرپوشيده جهان است. اين صحن را پشت حرم (غرب) خواهند ساخت. ته صحن مقام امام سجاد (علیه السلام) خواهد بود.
ادامه دارد…