عيد رمضان آمد و ماه رمضان رفت/ صد شکر که اين آمد و صد حيف که آن رفت/ عيد فطر يکي از اعياد بزرگ مسلمانان است و بزرگي آن بيش از هر چيز به واسطه آن است که مومنان در ماه رمضان، يک ماه به صورتي ويژه به جنگ شيطان نفس مي‌روند و در جهاد اکبر شرکت مي‌کنند.
کد خبر: ۳۹۶۹
۰۰:۰۰ - ۰۹ مهر ۱۳۸۷
عيد» در لغت از ماده عود به معني بازگشت است و به روزهايي که مشکلات از قوم و جمعيتي بر طرف مي‌شود و بازگشت به پيروزي‌ها و راحتي‌هاي نخستين مي‌کند گفته مي‌شود.(تفسير نمونه).
در روايات به نقل از اميرمومنان(ع) داريم که «انما هو عيد لمن قبل الله صيامه وشکر قيامه و کل يوم لا يعصي الله فهو عيد؛ اين عيد کسي است که خدا روزهاش را پذيرفته، نماز او را ستوده و هر روز که خدا از سوي او نافرماني نشود، آن روز عيد است.»
عيد فطر روز بازگشت به فطرت است، اين معنا را مي‌توان از لغت «عيد فطر» نيز دريافت، چرا که «عيد» به معناي بازگشت و «فطر» به معناي «فطرت و طبيعت» است و فلسفه عيد فطر نيز اين است که مسلمانان با يک ماه روزه‌داري شرايطي در خود ايجاد کرده‌اند که زمينه بروز گناه در آنان کمتر شده و از اينرو نزديک‌تر شدن به فطرت پاک خويش را جشن مي‌گيرند، آن هم جشني اجتماعي که خود موضوعيت جداگانه‌اي دارد.
عيد در قرآن
واژه «عيد» در قرآن تنها در يک جا در آيه 114 سوره مبارکه مائده به کار رفته است. «قال عيسي ابن مريم اللهم ربنا انزل علينا مائدة من السماء تکون لنا عيدا لاولنا و آخرنا و آية منک» از آن جا که روز نزول مائده نيز، روز بازگشت به پيروزي و پاکي و ايمان به خدا بوده است، حضرت مسيح(ع) آن را عيد ناميده است. همان طور که در روايات وارد شده، نزول مائده در روز يکشنبه بوده و شايد يکي از علل احترام روز يکشنبه در نظر مسيحيان نيز همين باشد.
عيد فطر در قرآن
با مراجعه به قرآن کريم مي‌توان دريافت که عيد فطر از ديد تنها کتاب تحريف نشده الهي پنهان نمانده است. آيات 185 سوره بقره و 14 و 15 سوره اعلي را در توصيف و تشريح اين عيد گران‌قدر تفسير کرده‌اند.
آيه 185 سوره مبارکه بقره پس از اينکه مي‌فرمايد: «شهر رمضان الذي انزل فيه القرآن هدي للناس و بينات من الهدي و الفرقان» و از نزول قرآن در ماه رمضان خبر مي‌دهد در انتها تاکيد دارد که «يريد الله بکم اليسر و لايريد بکم العسر و لتکملوا العدة و لتکبرو الله علي ما هدئکم و لعلکم تشکرون». خداوند در تشريع احکام براي شما آساني خواسته نه سخت‌گيري، تا روزه ايام معدود را به هر صورتي که بتوانيد چه در ماه رمضان يا غير آن به کمال رسانيد.
بيشتر دانشمندان گفته‌اند که مقصود از ولتکبروا الله، تکبيرهايي است که در شب عيد فطر وارد شده است که اين تکبيرها بعد از چهار نماز مغرب و عشاء و صبح روز عيد و نماز عيد فطر گفته مي‌شود.(تفسير ابوالفتح رازي). در عيد فطر اين گونه مي‌گويند: «الله‌اکبر الله‌اکبر لااله الاالله و الله‌اکبر الله‌اکبر و لله‌الحمد الحمد علي ما هدانا و له الشکر علي ما اولانا.»
برخي براي روز عيد اين تکبيرها را بعد از نماز ظهر و عصر روز عيد نيز ذکر کرده‌اند. حضرت امام خميني و آيت‌الله اراکي جزء اين دسته از فقها هستند. مستند اين حکم، روايتي از قول امام صادق عليه‌السلام است که فرمود: در عيد فطر هم تکبير هست. (مستدرک الوسايل)
ديدگاه علامه طباطبايي
مرحوم علامه طباطبائي نيز در حل تعارض بين اين دو مي‌نويسد: اختلاف اين دو روايت که يکي تکبير را در ظهر و عصر نيز مستحب مي‌‌‌داند و ديگري نمي‌داند ممکن است حمل شود بر مراتب استحباب، يعني دومي مستحب باشد، و اولي مستحب‌تر، و اين که فرمود: منظور از (و لتکملوا العدة) اکمال نماز است شايد منظور اين باشد با خواندن نماز عيد، عدد روزه را تکميل کنيد و باز خود تکبيرات را بگوييد. که خدا شما را هدايت کرد، و اين با معنائي که ما از ظاهر جمله، ولتکبرواالله علي ما هديکم ... فهميديم منافات ندارد، براي اين که کلام امام استفاده حکم استحبابي از مورد وجوب است. (الميزان علامه طباطبايي)
شافعي معتقد است که بايد الله‌اکبر را سه بار گفت و از زماني‌که ماه ديده مي‌شود و تا زماني‌که امام به نماز مي‌ايستد اين تکبيرها تکرار شود. (تفسير ابوالفتوح رازي)
در آيات 14 و 15 سوره مبارکه اعلي به نجات اهل ايمان و عوامل اين نجات اشاره مي‌کند، نخست مي‌فرمايد: مسلماً رستگار مي‌شود کسي که خود را تزکيه کند (قد افلح من تزکي) و نام پروردگارش را به ياد آورد و به دنبال آن نماز بخواند (و ذکر اسم ربه فصلي) به اين ترتيب عامل فلاح و رستگاري و پيروزي و نجات را سه چيز مي‌شمرد: تزکيه و ذکر نام خداوند و سپس بجا آوردن نماز.
شخصي از امام صادق عليه السلام پرسيد: معناي آيه قد افلح من تزکي چيست؟ فرمود: اين است که هر کس زکات فطره بدهد، رستگار مي‌شود. پرسيد معناي آيه و ذکر اسم ربه فصلي چيست؟ فرمود اين است که به سوي صحرا برود و نماز عيد فطر بخواند.(من لا يحضره الفقيه)
عيد فطر از نگاه اميرمومنان
اميرالمؤمنين علي(عليه السلام) در يکي از اعياد فطر خطبه‌اي خواندهاند و در آن مؤمنان را بشارت و مبطلان را بيم دادهاند: اي مردم! اين روز شما روزي است که نيکوکاران در آن پاداش مي‌گيرند و زيانکاران و تبهکاران در آن مايوس و نا اميد ميگردند و اين شباهتي زياد به روز قيامتتان دارد، پس با خارج شدن از منازل و رهسپار جايگاه نماز عيد شدن به ياد آوريد خروجتان از قبرها و رفتنتان را به سوي پروردگار، و با ايستادن در جايگاه نماز به ياد آوريد ايستادن در برابر پروردگارتان را و با بازگشت به سوي منازل خود، متذکر شويد بازگشتتان را به سوي منازلتان در بهشت برين.
اي بندگان خدا، کمترين چيزي که به زنان و مردان روزهدار داده مي‌شود اين است که فرشتهاي در آخرين روز ماه رمضان به آنان ندا مي‌دهد و ميگويد: «هان! بشارتتان باد، اي بندگان خدا که گناهان گذشتهتان آمرزيده شد، پس به فکر آينده خويش باشيد که چگونه بقيه ايام را بگذرانيد.»(ميزان الحکمه)
ابعاد اجتماعي، سياسي و اقتصادي عيد فطر
مسلمانان با پرداخت زکات فطره در حقيقت به بخشي از دعاهاي ماه رمضان که در مدت يک ماه بعد از نماز زمزمه مي‌کردند «اللهم فک کل اسير، اللهم سد فقرنا به غناک و... در روز عيد فطر جامه عمل ميپوشانند.
از زکات فطره مي‌توان قرض بدهکاران حقيقي و افرادي را که در راه معصيت و خلاف، بدهکار نشدهاند، پرداخت کرد. در ساختن مسجد، مدرسه، پلها و راهها و بيمارستانها و برطرف کردن ساير نيازهاي مسلمانان نيز مي‌توان از اين بودجه مردمي استفاده کرد.
عيد فطر از نظر سياسي نيز همواره مورد توجه بوده است و رهبران سياسي نيز از آن بهره گرفتهاند. پيامبر(ص) و حضرت علي(ع) در عيد فطر خطبه مي‌خواندند و علاوه بر توصيه‌هاي ديني و اخلاقي درباره مسايل سياسي هم آگاهي‌بخشي مي‌کردند.
نقل شده است که آغاز حرکت سياسي ابومسلم خراساني و شورش وي بر عليه دستگاه خلافت بني‌اميه نيز در يکي از اعياد فطر بوده است. وي به سليمان بن کثير دستور داد به اقامه نماز عيد فطر و ايراد خطبه بر عليه امويان بپردازد. سليمان نيز انقلاب و شورش بر عليه سلطنت اموي را در خطبه نماز عيد فطر اعلام کرد. به اين ترتيب آنان در سال 129 قمري در روز عيد فطر در شهرهاي ماوراء النهر به پا خاسته، قيام خود را اعلام و در مدت کوتاهي سلسله بني اميه را منقرض کردند.
احکام زکات فطره
در بيان عيد فطر و احکام مربوط به زکات فطره اين روز، مسايل فقهي گوناگوني عنوان شده است که بنا بر ضرورت چند نمونه از مهمترين‌ها در ذيل ذکر مي‌شود: کسيکه موقع غروب يعني قبل از غروب شب عيد فطر گرچه بچند لحظه باشد بالغ و عاقل و هوشيار است و فقير و بنده کس ديگر نيست، بايد براي خودش و کسانيکه نانخور او هستند، هر نفري يک صاع که تقريبا 3 کيلوگرم است گندم يا جو يا خرما يا کشمش يا برنجيا ذرت و مانند اينها بمستحق بدهد و اگر پول يکي از اينها را هم بدهد کافي است.
انسان بايد فطره کساني را که در غروب شب عيد فطر نانخور او حساب مي‌شوند بدهد: کوچک باشند يا بزرگ، مسلمان باشند يا کافر، دادن خرج آنان بر او واجب باشد يا نه، در شهر خود باشند يا شهر ديگر.
اگر کسي را که نانخور او است و در شهر ديگر است وکيل کند که از مال او فطره خود را بدهد، چنانچه اطمينان داشته باشد که فطره را مي‌دهد، لازم نيستخودش فطره او را بدهد.
فطره مهماني که پيش از غروب شب عيد فطر با رضايت صاحبخانه وارد شده و نانخور او حساب مي‌شود، بر او واجب است.
فطره مهماني که پيش از غروب شب عيد فطر بدون رضايت صاحبخانه وارد مي‌شود در صورتيکه نانخور او حساب شود واجب است و همچنين است فطره کسيکه انسان را مجبور کرده‌اند که خرجي او را بدهد.
فطره مهماني که بعد از غروب شب عيد فطر وارد مي‌شود، بر صاحبخانه واجب نيست، اگر چه پيش از غروب او را دعوت کرده باشد و در خانه او هم افطار کند.
کسيکه ديگري بايد فطره او را بدهد، واجب نيست فطره خود را بدهد.
اگر فطره انسان بر کسي واجب باشد و او فطره را ندهد، بر خود انسان واجب نميشود.
اگر کسي که فطره او بر ديگري واجب استخودش فطره را بدهد، از کسي که فطره بر او واجب شده ساقط نميشود.
انسان اگر چه مخارج عيالاتش را از مال حرام بدهد، بايد فطره آنان را از مال حلال بدهد.
همچنين مبلغ زکات فطره براي امسال از سوي دفتر آيت‌الله امامي کاشاني براي هر نفر 1200 تومان اعلام شده است.
آداب و رسوم عيد فطر در برخي از کشورهاي اسلامي
مسلمانان مصر جشن و سرور خاصي در عيد سعيد فطر دارند که ميراث گذشتگان آنها به شمار مي‌رود. يک هفته قبل از شروع عيد سعيد فطر خيابانها و کوچه‌هاي اين کشور رنگ و بوي خاص عيد را به خود مي‌گيرند و بازارهاي مختلف از ازدحام و شلوغي خاص عيد برخوردار مي‌شوند .
مسلمانان مصري در عيد سعيد فطر براي کودکان خود لباس و کفش مي‌خرند و حتي جوانان نيز به خريد لباس نوي عيد مي‌پردازند. شب عيد فطر مصري‌ها آوازهاي خاصي که يکي از آنها «اي شب عيد» است را مي‌خوانند، اين آواز که از سروده‌هاي قديمي مصر باستان به شمار مي‌رود ريشه در افسانه‌ها و اساطير دارد.
خواندن سرودها و آوازهاي گروهي در اين ايام به همراه برخي از آداب و رسوم و حرکات خاص، از زمان فراعنه سرچشمه گرفته است و اينک با گذشت قرنها همچنان آن را حفظ کرده و در عيد فطر برگزار مي‌کنند.
عيد فطر در عربستان
مسلمانان عربستان پس از اينکه يک ماه را روزه گرفتند، ضمن تبريک به مناسبت فرا رسيدن عيد فطر، نماز عيد را با وجود ازدحام شديد در خيابانها، ميادين و محله‌هاي اين کشور اقامه مي‌کنند. بازارهاي عربستان در عيد فطر با ازدحام شديدي روبه رو است و همه شهرهاي عربستان مزين و چراغاني و آماده پذيرايي از زائران مي‌شوند. خيابانها، ميدان‌ها باغ‌ها با چراغ‌هاي رنگي و نوراني تزئين مي‌شوند به طوري چراغ‌هايي نيز به درخت‌هاي نخل مي آويزند تا در جلب مردم تأثير گذارد.
برگزاري مراسم خاص فرهنگي اعم از جشنواره‌‌ها، موسيقي محلي، ملي، برگزاري مراسم از سوي هنرمندان و گروه‌هاي خاص، صدقه دادن، انفاق، هديه به کودکان، برگزاري نمايش، تئاتر، آتش‌بازي، مسابقات اسب دواني و برگزاري جلسات شعر از برنامه‌هاي عيد فطر به شمار مي‌رود که از اهميت خاصي برخوردار است.
عيد فطر در مالزي
عيد فطر در مالزي هم با شکوه خاصي برگزار مي‌شود، معمولاً در شب پيش از عيد فطر، خانواده‌هاي مالايي، به ويژه زنان خانه‌دار به تهيه غذاها و شيريني‌هاي سنتي مخصوص اين عيد مي‌پردازند. از مهم‌ترين اين غذاها، رندانگ است که از گوشت گاو و مرغ پخته شده در شيرنارگيل درست مي‌شود.
در فرهنگ مالزي، شب بيست و هفتم ماه رمضان «توجوه ليکور» خوانده مي‌شود که به معني عدد بيست و هفت است. در طي اين شب‌ها، مردم مالزي با روشن کردن شمع‌ها و چراغ‌هاي نفتي(که پليته ناميده مي‌شود) در جلوي خانه‌ها و آذين‌بندي و چراغاني کردن خيابانها به استقبال عيد فطر مي‌روند. اين سنت از اين باور سنتي مالايي‌ها سرچشمه مي‌گرفت که در شب قدر، فرشتگان و روح القدس در خانه‌هايي که در آن نور وجود دارد، فرو مي‌آيند؛ البته امروزه چنين باوري وجود ندارد و روشن کردن چراغ‌هاي نفتي صرفاً جنبه تزييني دارد.
مسلمانان مالزي عموماً در روز و پس از طلوع آفتاب، در نماز عيد فطر شرکت مي‌جويند؛ پس از نماز زيارت اهل قبور مرسوم است. در زمان زيارت قبور، سوره يس را مي‌خوانند و براي آرامش روح مردگان دعا مي‌کنند. نخست وزير مالزي هم در روز اول عيد فطر معمولاً بارعام مي‌گيرد و مردم مي‌توانند براي عرض تبريک به خانه او بروند؛ اين مراسم در شهر پوتراجايا برگزار مي‌شود.
تعيين عيد فطر در برخي از کشورهاي اسلامي
در ايران تعيين عيد فطر بر عهده حاکم شرع است و پيروي از آن طبق نظر اکثريت مراجع تقليد و علماي شيعه بر تمام شيعيان حتي مراجعي که نسبت به آن علم ندارند لازم است. هر چند اگر فردي مطمئن شود که آن روز آخر ماه رمضان و يا دوم ماه شوال است شرعا نمي‌توان او را از عمل به علم خود بازداشت.
در کشور عربستان سعودي به عنوان مهم‌ترين کشور سني مذهب، اين وظيفه را شوراي عالي قضايي عربستان سعودي که مهم‌ترين مرجع اسلامي و تصميم گيري است بر عهده دارد.
معمولاً ساير کشورهاي عربي و اسلامي منطقه نيز با پيروي از روز خاصي که توسط شوراي عالي قضايي عربستان سعودي تعيين شده، آن روز را به عنوان روز عيد فطر اعلام مي‌کنند.