شبکه خبري CNN در گزارشي به وضعيت سياسي، اجتماعي و اقتصادي شيعيان و چهره‌هاي شاخص شيعه در عراق پرداخته است.
کد خبر: ۳۰۱۳
۰۰:۰۰ - ۰۶ مرداد ۱۳۸۷
به گزارش شيعه نيوز، متن زير گزارش کوتاهي از وضعيت شيعيان عراق در سايت سي ان ان عربي است که توسط خانم فرزانه آجرلو به فارسي ترجمه شده است.
اين گزارش در ادامه چندين گزارش ديگر در باره شيعيان در کشورهاي عربي است که آنها نيز به تدريج ترجمه خواهد شد.
مقاله حاضر در عين اجمال و سودمندي، حاوي ديدگاه آمريکايي‌ها در بسياري از نکات مربوط به شيعيان است و بنابراين بايد آن را از اين زاويه مورد تامل قرار داد.
طبعا ترجمه آن به معناي موافقت با اين اظهارات نيست، اما مهم آن است که بدانيم در باره شيعيان چه تصوري وجود دارد. از درج اين مقاله در سايت عربي سي‌ان‌ان نزديک دو سال گذشته است. کلماتي که در کروشه گذاشته‌ايم از ماست.
شيعيان عراق از انزوا تا حکومت
به‌رغم اينکه جامعه عراق از مذاهب متعددي تشکيل يافته اما عراق از زمان تشکيل دولت جديد در سال 1921، تقسيمي مذهبي از نوع آن چه پس از اشغال عراق در سال 2003 پديد آمد را شاهد نبوده است.
از اين زمان به بعد بود که کشتار و درگيري هاي مذهبي تمام نواحي اين کشور را به خاک و خون کشيد، به گونه اي که تحليلگران و سياستمداران را وا داشت تا آن چه را در عراق امروز در حال وقوع است «جنگ داخلي» بنامند.
سرنگوني رژيم صدام، نقطه عطفي در وضعيت شيعيان عراق بود و اگر چه بخش گسترده اي از شيعيان در دوران رژيم گذشته در معرض انزوا و ستم بودند، اما وضعيت کنوني ايشان در عراق بعد از صدام به طور کلي متفاوت است. به طوري که بر حکومت و مناصب اصلي آن سلطه دارند و حتي رهبران و نيروهاي شيعي متهم به اتخاذ سياست تبعيض مذهبي هستند!
وضعيت اسکان در عراق به تنوع در ترکيب نژادي و ترکيب مذهبي موسوم است، ترکيب اول اعراب و کردهاو ترکمان‌ها، آشوري‌ها و فارس‌ها و بعضي ديگر را شامل مي‌شود و ترکيب دوم، مسلمانان، مسيحيان، صائبي‌ها، يزيدي‌ها، زردتشتي‌ها و برخي ديگر را.
اما ويژگي عراق اين است که اين دو ترکيب غالباً در امتزاج با يکديگرند، به طوري که عرب‌هاي شيعه و سني و مسيحي، کردهاي شيعه و سني و يزيدي‌ها و زرتشتي‌ها را در بر دارد.
آمار دقيق و رسمي در مورد ترکيب دموگرافي عراق وجود ندارد و در اين خصوص تفاوت گسترده‌اي بين منابع يافت مي‌شود، در حالي که گزارش «آزادي ديني در جهان» بيانگر اين نکته است که شيعه اکثريت جمعيت را داراست و تعدادشان 65-60درصد کل ساکنان (حدود 26ميليون نفر) است، اما جامعه‌شناس معروف عراقي [سني] دکتر فالح عبدالجبار بر اين ادعاست که شيعه 5/53 درصد از کل ساکنان را در سال 2000 شامل مي‌شود و اهل سنت 3/42 درصد. [با احتساب کردها]
عراق به واسطه داشتن يک ويژگي از ديگر جوامع متمايز مي شود و آن ازدواج و پيوند زناشويي ميان دو طايفه شيعه و سني است. ديگر اين که بسياري از قبايل مشتمل از افراد شيعه و سني هستند؛ براي مثال قبيله «جبور» از افراد شيعه و سني تشکيل يافته است.
همينطور از اين قبيله، عشيره اي که در شمال موصل ساکن است پيرو مذهب سني شافعي و عشيره اي که در شرق العماره وجنوب الکوت س ت دارند، شيعي مذهبند و بسياري ديگر از عشاير نيز چنين‌اند.
جمعيت اعراب بر شيعيان غالب است از جمله آنها، ترکمان‌ها و کردهاي فيلي هستند. گروهي از شيعيان نيز اصالت فارسي (ايراني) دارند.
تمرکز شيعيان در استان‌هاي جنوب کشور و مناطق فقير پايتخت (بغداد) و به‌ويژه شهر صدر (واقع در شرق بغداد، با جمعيتي افزون بر 2 ميليون نفر) است.
مذهب جعفري، مذهب حاکم در ميان شيعيان عراق است که بر حسب التزام به تعاليم اين مذهب به متدينين و غير مذهبي ها تقسيم مي‌شوند، به طوري که دسته دوم از تعداد و نفوذ کمتري برخوردارند، به اين اعتبار که مراجع ديني بر جامعه شيعيان و نيروهاي سياسي آنها سلطه دارند و اين چيزي است که شعار «حوزه مرجع ماست» به اشاره آن را بيان مي‌کند؛ شعاري که در سالهاي اخير بر زبان شيعيان جاري بوده است.
عراق پايگاه اول تشيع و مهد آن است و نجف از لحاظ تاريخي مرکز علمي اصلي شيعه حتي در دهه هاي قرن گذشته بوده است. حوزه نجف اولين مدرسه حقيقي و يا مرکز فقهي شيعي است که در قرن يازدهم ميلادي (پنجم هجري) تأسيس شد.
عراق همچنين دربردارنده شهرهاي مقدس شيعه است که آرامگاه امام علي(ع)، امام حسين(ع) و چهار امام ديگر از امامان شيعه در نجف، کربلا، کاظمين و سامرا واقع است.
اين امر موجب شده عراق مکاني باشد براي آمد و شد شيعيان از تمام نقاط جهان به ويژه ايران و کشورهاي حاشيه خليج فارس.
از نقطه نظر تاريخ، در عراق بسياري از مراجع بزرگ ديني شيعه ظهور کردند که چهار نفر از ايشان برجسته‌ترين علماي حوزه در نجف و شاخص مرجعيتند. آيت‌الله سيستاني در رأس ايشان است،
آيت‌الله فياض، آيت‌الله بشير نجفي و آيت‌الله محمدسعيد حکيم. در اين ميان به جز آيت الله حکيم، سه مرجع ديگر از نژاد غيرعراقي هستند، آيت‌الله سيستاني از ايران، آيت الله فياض از افغانستان و آيت‌الله نجفي از پاکستان هستند.
بعد از سال 2003 بار ديگر اختلاف تاريخي در جامعه شيعي بين حوزه علميه‌اي که [مخالفان] بر آن لفظ «حوزه صامت» اطلاق مي کنند و اکنون مراجع ديني نجف به رهبري آيت الله سيستاني، نماينده اين جريان هستند و در واقع دخالتي در مجادلات سياسي ندارند!
و از طرفي «حوزه ناطق» که به دخالت مستقيم در مسائل اجتماعي و سياسي فرا مي خواند و در حال حاضر رهبر جوان شيعي مقتدي صدر در پيروي از راه پدرش، مرجع بزرگ، محمدصادق صدر، نماينده اين حوزه است، بروز کرده است.
اين اختلاف آثاري در جامعه شيعي داشته است. از جمله حادثه ترور يکي از رهبران شيعه، عبدالمجيد خوئي در آوريل 2003 بدست عناصر [ي که گفته مي شود] وابسته به جريان صدر [هستند] ، همچنين زد و خوردهايي که ميان طرفداران سيستاني و عناصر جيش المهدي وابسته به مقتدي صدر صورت گرفت و اين در حالي بود که عناصر جيش المهدي سعي در تسلط بر حرم امام حسين(ع) و ابوالفضل العباس(ع) در کربلا داشتند. همينطور درگيريهايي که بين عناصر جيش المهدي و سازمان بدر مجلس اعلي انقلاب اسلامي در جنوب اين کشور در آگوست 2005 رخ داد.
رژيم از هم فروپاشيده عراق (صدام) به شيعيان فرصت نمي داد تا با آزادي کامل به عمل به شعائر ديني‌شان بپردازند. به دنبال سقوط اين رژيم شيعيان بر هويتشان تأکيد و از اين فضاي باز جديد در جهت برپايي شعائر ديني‌شان بهره بردند، اين امر در مراسم راهپيمايي به مناسبت عزاداري حسيني به سمت کربلا نمود پيدا کرد که در آن حدود 3 ميليون شيعه شرکت داشتند (آوريل 2003).
وضعيت سياسي ـ اجتماعي
از زمان تصدي حکومت عراق توسط حزب بعث در سال 1968، نيروهاي شيعي اساس مخالفت با اين دولت را بنا نهادند و بسياري از رهبران شيعه مانند علامه محمدباقر صدر، مرجع بزرگ محمدصادق صدر، محسن حکيم در اين راه کشته شدند و رهبران سياسي‌شان نيز سرکوب شدند، از اين رو بيشتر نيروهاي سياسي شيعي تبعيدگاه را پايگاهي براي خود قرار دادند، بخصوص در ايران، سوريه و اروپا.
مهمترين‌شان حزب‌الدعوه بود که اولين سازمان سياسي شيعي بر عراق محسوب مي شود و همينطور مجلس اعلي انقلاب اسلامي. هزاران تن از شيعيان عراق به دست رژيم سابق کشته شدند، به خصوص در جنبش شيعيان و جنوب در آغاز جنگ خليخ فارس در سال 1991.
اما بسياري از تحليلگران بر اين ادعا هستند که سرکوب شيعيان توسط رژيم سابق اساس مذهبي نداشته، بلکه رژيم بعث همه مخالفين را با هر دين و مذهب و قوميتي مورد شدت و خشونت قرار مي داده و اين سرکوب هنگامي که مخالفت با پيمانهاي منطقه اي همراه مي شد، بيشتر مي گرديد و اين در مورد شيعيان و اکراد به يک ميزان اعمال مي شد.
با سقوط رژيم صدام شيعيان برآن شدند تا از اين فرصت تاريخي بهره برند تا سهمي از حکومت داشته باشند که موقعيت دموگرافي شان را منعکس کند. آمريکايي‌ها که در ابتدا فکر مي‌کردند که شيعيان با وجود داشتن اکثريت جمعيت، از حکومت اين کشور محروم بودند از اين وضعيت حمايت کردند.
آمريکايي‌ها همچنين از تشکيل نظام سياسي جديد نيز طبق اصل «تفکيک مذهبي» حمايت کردند.
شروع تشکيل اين نظام با تشکيل مجلس حکم انتقالي و بعد وضع قانون اساسي موقت (قانون اداره دولت عراق در دوره انتقال) به منظور رسيدن به قانون اساسي دائم بود که ستاد بررسي (مبارزه ) با بحران در گزارشي آن را «سند مذهبي» ناميده است، و در نهايت تقسيم پستهاي رياست حکومت و پستهاي کابينه در دولتهاي متعدد، که آخرين آنها حکومت نوري مالکي است. (شيعيان پست نخست وزيري، يکي از نائب هاي رئيس جمهور و رئيس مجلس نمايندگان و مهمترين مناسب کابينه را در دست گرفتند.) همچنين بازسازي دستگاه هاي امنيتي و حفاظت ملي بر اساس اصول مذهبي انجام شد.
مذهب‌گرايي در صحنه سياسي عراق با قدرت ظهور کرد، به طوري که احزاب و سازمان‌هاي سياسي تريبون‌هاي مذهبي و نژادي بودند و طبق نظر بسياري از تحليل گران، براي اولين بار در تاريخ عراق، هويت مذهبي و نژادي، يک اصل در سياست عراق گرديد. رأي گيري در انتخابات قانون اساسي (نوامبر و دسامبر 2005) با تکيه بر انتسابات مذهبي و نژادي برگزار شد.
در ميان احزاب، نيروهاي سياسي،جريان‌ها و مراجع ديني طرفداران مذهب شيعه بيش از ديگر مذاهب به صحنه آمدند و ليست ائتلاف يکپارچه عراق بيشترين تعداد کرسي را در دولت موقت ملي بدست آوردو اين ليست همچنين حدود نيمي از کرسي هاي مجلس نمايندگان (128 کرسي از مجموع 275) را نيز که انتخاباتش در دسامبر همان سال برگزار شد، بدست آورد.
عراق صحنه درگيري بين سني و شيعه است آن گونه که دهها هزار نفر از هر دو طرف قرباني اين درگيري ها شدند. نيروهاي سني شبه نظاميان شيعه و گروه هاي شهادت طلب را متهم به مورد هدف قراردادن اهل سنت کردند، اين در حالي است که نيروهاي شيعي سازمان‌هاي سني/مسلح را به مورد هدف قرار دادن شيعيان متهم مي کنند که در رأس ايشان گروهک القاعده در عراق و سپاه انصار السنه هستند.
از جمله کساني که در اين هدف گيري هاي دو طرفه جان باخت، آيت الله محمدباقر حکيم رئيس مجلس اعلي انقلاب اسلامي بود، که همراه با تعدادي ديگر از شيعيان در انفجاري که در آن مسجد امام علي(ع) در نجف مورد هدف بود (29 آگوست 2003) کشته شد.
اين درگيري‌ها پس از انفجار حرم امام هادي(ع) که يکي از مهمترين اماکن زيارتي مقدس شيعيان در شهر سامرا محسوب مي‌شود، بيشتر شد به طوري که به دنبال آن خشم شيعيان منجر به حملاتي متقابل به تعدادي از مراکز اهل سنت در همه نواحي عراق گرديد.
وضعيت اقتصادي
شيعه به طبقات مختلف اجتماعي طبقه سرمايه داران و مالکين بزرگ، طبقه متوسط، و طبقه کارگران زحمتکش و کشاورزان فقير تعلق دارد. کشاورزان در جنوب و شهرک صدر تمرکز دارند و به گفته شيعيان آنان در رژيم صدام مورد هدف بوده اند و منطقه شان محرومترين مناطق کشور از لحاظ رفاه اجتماعي و اقتصادي است و در واقع آنها نماينده طبقه محروم عراقند.
اما بسياري از شيعيان اشاره به اين دارند که وضعيت اقتصادي و اجتماعشان در حکومت جديد که خود شيعيان آن را در دست دارند بهبود چنداني نيافته است. اين به‌رغم آن است که نخبگان سياسي شيعه براي اين کار پيشگام شدند، اما آنچه در سطح بازسازي و تأمين خدمات و احياي وضع اقتصادي دستاورد اين نخبگان است، بسيار اندک است.
شخصيت‌هاي برجسته شيعه عراق
آيت‌الله سيستاني بزرگترين مرجع شيعيان عراق است که بيشتر شيعيان و بخش بزرگي از شيعيان کشورهاي عربي بخصوص کشورهاي حوزه خليج فارس مقلد ايشانند.
عبدالعزيز حکيم، رئيس مجلس اعلي انقلاب اسلامي در عراق.
مقتدي صدر، رهبر جريان «حوزه ناطقه» که به آن جريان صدري نيز گفته مي‌شود و نظاميان جيش‌المهدي نيز وابسته به اويند.
آيت‌الله شيخ محمد يعقوبي که مرجع حزب فضيلت شمرده مي شود.
نوري المالکي، نخست وزير فعلي عراق و يکي از رهبران حزب الدعوه،
ابراهيم جعفري، نخست وزير سابق عراق و از رهبران حزب الدعوه (که اخيرا انشعاب کرد).
اياد علاوي، نخست وزير سابق عراق و رئيس جنبش وفاق ملي عراق. احمد چلبي، رهبر کنگره ملي عراق که اين دو جزء جريان غير مذهبي شيعه محسوب مي‌شود.