خودسازی اخلاقی در خانواده و با مردم

محقق : دکتر صادق یادگاری

شیعه نیوز | خودسازی اخلاقی در خانواده و با مردم

از آنجا که هدف از خلقت جهان در بينش اسلامي سير به سوي کمال الهي است ، انسان بايد به دنبال شناخت خالق و اطاعت و پيروي از او سير کند.تا به هدف اصلي خلقت تقرب جويد.

 انسان بايد با تلاش مداوم و صبر در سختي ها و مشکلات به صفات والاي الهي تقرّب جويد، و با شناخت عظمت خداوند و مطالعه قرآن به عنوان وزنه ي برتر جهت الگوگرفتن نظري و عملي و نيز شناخت سيره معصومين عليهم السلام ، به تدريج و با تمرين افکار و اعمال خود را با اسوه و الگو هاي قرآني و الهي وفق دهد ؛ ضمناً براي رسيدن به اخلاق پاک و کمالات انسان و دست يابي به سعادت حقيقي در زندگي ، بايد نفس امّاره ( نفسي که انسان را به سوي زشتي ها مي کشاند) را کنترل کند و برخلاف اميال نفساني خود عمل کند تا معنوياتش اوج بگيرد و به سوي کمال معبود پرواز نمايد.

در غير اين صورت بشر در همان صفات غريزي و حيواني و خور و خواب و رفاه در جا مي زند واز سطح حيوانات هم به پايين تر سقوط مي کند.

مروری بر برخی موارد اساسی و کاربردی برای تغییر ضعفها به اخلاق متعالی و عظیم  و زیبا :

اخلاق حسنه  :

يکي از عوامل وشيوه هاي اخلاق پاک براي سعادت خانواده مکارم اخلاق است.

شناخت اخلاق حسنه و پرهيز از زشتي هاي اخلاقي و تمرين و عمل به پاکي ها ابتدا مشکل به نظر مي رسد، اما هرگز ناشدني نيست و کمي رياضت و تحمل و صبر لازم دارد و البته با استمرار و تلقين صفات مثبت، تمام موانع برطرف مي شوند.

استناد به قرآن براي شناخت اخلاق حسنه:

1-.فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ  وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ  فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ  إِنَّ اللَّهَ يحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ .[1]

ترجمه:از جلوه ي رحمت خداوندي است که تونسبت به مردم نرمخو و مهربان هستي، و چنانچه تندخو و سنگدل مي بودي، مردم از اطراف تو پراکنده مي شدند.

2-و اِنّک لعلي خُلُقٍ عظيم.[2]

همانا تو آراسته به خُلق عظيم و بزرگ هستي. خداوند اخلاق زیبا و نمونه پیامبر اسلام را برترین خلق حسنه میشمارد و به  او تبریک میگوید.

رواياتي درباره حسن خلق و اخلاق زيبا:

حضرت امام حسن مجتبي عليه السلام فرمودند  :"اِنّ اَحسن الحسن ،اَلخُلق الحسن"

خوب ترين زيبايي ها، اخلاق نيکو است.[3] داستانها درباره امامان معصوم و صبر و تغافل و عفو آنان از زشتی گفتاری و عملی مردم جاهل فراوان در سیره اهل بیت علیهم السلام آمده است.

رسول الله صلي الله عليه و آله:

أ حسنکم خُلقاً ، أعظمکم حلماً ، و اَبرّکم بقرابته، و اشدُّ کم من نفسه انصافاً

خوش خلق ترين شما ، برد بارترين شما و نيکوکارترين شما به نزديکانتان ، و کامل ترين شما در انصاف و حق دادن به ديگران است.

رسول خدا صلي الله عليه واله:

"اِنّما بعثت لاُتّمم مکارم الاخلاق"

 جز اين نيست که من مبعوث شدم تا مکارم و بزرگواري هاي اخلاق را کامل کنم.

  عواملي که موجب آرامش و صفا و صميميت در خانواده مي شوند:

1-محبت و حسن خلق:

اصل محبت و عشق به خانواده را خداي مهربان در دل زن و شوهر قرار مي دهد.و اين از آيات و نشانه هاي عظمت خداوند است.

خداوند مي فرمايد:.

وَمِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيهَا وَجَعَلَ بَينَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً  إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يتَفَكَّرُونَ[4] .

از نشانه هاي وجود خداوند اين است که براي شما از جنس خودتان همسراني آفريد، تا در کنار آنها بياساييد (به آرامش برسيد)، و بين زن و مرد دوستي و مهرباني برقرار کرد ، در اين کار نشانه هايي براي مردم انديشمند است.

لذا يکي از وظايف زن و شوهر حفظ اين صفا و عشق و گرمي خانواده است و باچشم پوشي از اشتباهات يکديگر، و احسان و تعاون و توقع نداشتن از يکديگر ، و حفظ حرمت طرف مقابل.مي باشد.

2- ازدواج با افراد مؤمن و خوش خلق:

خوش اخلاقي فقط در ظاهر متبسّم و خوشرويي ظاهري نيست، بلکه در امانت داري و راستگويي و صداقت در معاملات و در وفاي به عهد و پيمان و در تمام گفتار و کردار رنگ خدايي است..

رسول خدا صلي الله عليه وآله در مورد همسرمناسب فرموده اند: "هرگاه کسي به خواستگاري دخترتان بيايد و اخلاق زيبا و دين پاک داشته باشد ، شرايط ازدواج را برايش مهيا سازيد ، اگر چنين نکنيد فتنه و فساد بزرگ رخ مي دهد..."[5].

آثار مثبت حسن خلق در تحکيم بنيان خانواده و سازگاري همسران:

الف- تقويت محبت:

اخلاق زيبا و برخورد مثبت با خوشرويي و سعه صدر موجب تحکيم محبت و مودت مي شود.

مودّت همان اظهار عملي محبت طرفيني بين افراد خانواده است ، مثل اينکه شوهر به همسرش اظهار کند که: "همسرم من تو را دوست دارم".اين کلام موجب تقويت روابط همسران مي شود.

ب- افزايش روزي و رزق:

اميرالمؤمنين عليه السلام گنج هاي روزي را در اخلاق نيکو دانسته اند و ائمه عليهم السلام فرموده اند که حسن خلق عامل افزايش رزق روزي است.

خوشرويي و خوش گويي راهي براي تحکيم خانواده و دوستان:

براي تحکيم روابط خوب خانواده و نيز در جامعه بايد با همه با چهره اي باز و بدون گرفتگي ، و باخوشرويي و گشاده رويي برخورد کرد.

گشاده رويي و تبسم علامت ايمان و عقل است و هديه الهي، و موجب کينه زدايي است.؛ براي رفع کينه ها و دشمني ها بهترين دارو برخورد با روي باز گشاده و متبسم با طرف مقابل است.

حضرت علي عليه السلام فرموده اند:

"خوش رويي آتش دشمني را خاموش مي سازد"[6].

خوش رويي ايجاد الفت و محبت مي کند و محبت و مودت مي آورد و بهترين عامل آرامش همسران و دوستان با يکديگر است.

براي رسيدن به خوشرويي چه کارها وتمريناتي بايد انجام داد؟

1-ارتباط چشمي خوب ( البته بجز در موارد نامحرم)

2-لبخند نمکين

3-تکان دادن سر و تأييد

4-چهرۀ باز و جذاب

خوش زباني هم مکمل خوش رويي و گشاده رويي است.

خوش زباني يعني صفاي دل که با دوستان و همسران امنيت ايجاد مي کند. هم خوب سخن گفتن و هم سخن خوب و مفيد گفتن و باروي گشاده اعجاز مي کند.

خوش زباني موجب عزت مي شود و از جمله حقوق مؤمن نسبت به برادران ديني و مردم خوش برخوردي است.

فردي که خوشرو وخوش زبان است کلامش همراه با تشويق و اميد دادن و خبر خوب دادن است، هرگز نق نمي زند و به زمانه ناسزا نمي گويد  .

-محبت مرد نسبت به همسرش:

رسول خدا صلي الله عليه و آله فرموده اند: " قول الرجل للمرأة إنّي اُحبّک لايذهب من قلبها ابداً"

گفتار مرد به همسرش: همانا من تو را دوست دارم ، هرگز از قلبش محو نمي شود.[7]

خوشرويي:

مي دانيد که خداوند چهره گشاده و با لبخند را دوست دارد، و نيز نهاد انسان ها از مشاهده لبخند و چهره باز باخوشرويي لذت مي برد و برعکس از چهره گرفته و عبوس فراري است.

خداوند براي کسي که با تبسم و چهره گشاده برخورد مي کند ثواب و پاداش مي دهد[8].

پيامبر رحمت صلي الله عليه وآله همواره (بجز در اوقات سوگواري ) متبسّم بودند و طرف مقابل را جذب مي کردند.

خداوند آنقدر انسان را با ظرفيت و استعداد بالا خلق کرده است که بالقوه قادر است روزانه با صدها مشکل کوچک و بزرگ برخورد کند و در درمان و حل مشکلات بکوشد و خم به ابرو نياورد، ضمناً به خصوص مردان که بيرون از منزل شاغلند پس از گذران کار روزانه و پيش از ورود به منزل سختي هاي جامعه را مخفي نگه دارند و با ياد خدا با گشاده رويي وارد منزل شده و بازن و بچه برخورد زيبا داشته باشد تا خانواده در آرامش باقي بماند.

امام جعفر صادق عليه السلام فرموده اند: " نيکو کاري و حسن خلق، خانه ها را آباد مي کند .عمر ها را زياد مي کند."[9]

گذشت و عفو:

زن براي مثال ممکن است در کارهاي خانه که از جهت لطف و براي ثواب انجام مي دهد، در آشپزي و توجه به فرزندان دچار خطا و اشتباه شود؛ مرد نيز ممکن است در رفتار و اخلاقش و مديريت منزل و قضاوت هايش مرتکب خطا شود؛ اگر خانواده اي بخواهد با آرامش و صفا زندگي مداوم و پايدار داشته باشد ، بايد هر يک از همسران از خطاهاي طرف مقابل گذشت کند و بر طبق سيرۀ رسول خدا صلي الله عليه وآله با عفو و ناديده گرفتن اشتباهات او زندگي را شيرين کند و روح و روحيه همسرش را شارژ و مثبت نگه دارد.

خداوند متعال مي فرمايد: " و العافين عن الناس و الله يحب المحسنين"[10]

گذشت کنندگان از خطاهاي مردم مورد رحمت خدايند و خداوند احسان کنندگان را دوست دارد.

امام صادق عليه السلام درباره عفو و احسان مي فرمايند:

"ثلاث من مکارم الدنيا و الآخرة، تعفوا عمّن ظلمک ، و تصل من قطعک و تحلم اذا جُهل عليک".

سه چيز از بزرگواري هاي انسان در دنيا و آخرت است: گذشت از کسي که به توظلم کرده ، صله رحم با اقوامي که از تو بريده اند ، و بردباري نسبت به آن که در حق تو با جهل و ناداني رفتار کرده است[11].

امام صادق عليه السلام فرموده اند: " عفو بايد بدون جريمه و خشونت و نكوهش و سرزنش انجام شود”  .

عفو وگذشت يک نوع تجارت سودمند با خداوند است و آراسته شدن با آن بي زحمت اما پرفايده است.

عفو و گذشت همسران :

خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ.
      گذشت [از اشتباه کاران] راپيشه خود ساز، و به کارهاي پسنديده فرمان بده، و از نادانان رويگردان باش ![12]

عفو وگذشت از جاهلان و انتقام نگرفتن يکي از صفات کمال است و موجب سعادت انسان و خانواده است .اگر کسي با حرف ناروا شما را بر مي افروزد، تغافل کنيد يعني ناديده و نشنيده بگيريد ، و محيط را ترک کنيد ، و نسبت به رفتارهاي پرخاشگرانه مقابله به مثل نکنيد ؛ رعايت ادب و پرهيز از خشم و حفظ آرامش و پاسخ نرم دادن ، نشان از اعتماد به نفس شما است. 

راه کارها ي عفو در محيط خانواده :

-فضاي گفتگو را در منزل در شرايط مناسب ايجاد کنيد و مشکلات را با نرمش و اخلاق زيبا حل کنيد .

-در مقابل همسر هر چند حق با شما باشد ، لجبازي نکني  ، گاهي حق را به همسر بدهيد .

-برا ي درخواست هاي خود با همسرتان با خشونت و آمرانه برخورد نکنيد .

-کارهاي همسر خود را هرچند کوچک است تحسين کنيد .

-خشونت همسر خود را هرگز با خشونت پاسخ ندهيد، خشونت را با سکوت پاسخ دهيد و در موقع مناسب در باره مشکل گفتگو کنيد .

-گاه براي ابراز عشق و علاقه و تقويت صميميت در زندگي براي همسر هديه ببريد .

-تشويق و تاييد همسر و تعريف از همسر در جمع بسيار کارساز است .

-در هر فرصتي که پيش مي آيد ارتباط کلامي با همسر داشته باشيد ، زن ها از صحبت با همسرشان بيشتر لذت مي برند .

امام علي عليه السلام  فرمودند: بد ترين مردم کساني هستند که از لغزش ديگران نمي گذرند و عيب هاي آنان را

نمي پوشانند. [13]

امام سجاد عليه السلام مي فرمايند: حق زن بر تو آن است که نسبت به او مهرباني کني ، زيرا او زير دست تو است و بايد غذا و لباس و نفقه او را بدهي و او را ببخشي[14].

تغافل يا ناديده گرفتن خطا (خود را به فراموشي زدن و چشم پوشي از عيوب):

از جمله صفات بسيار پسنديده که بسياري از ناراحتي ها و کدورت ها را بين زن و شوهر و حتي اقوام و مردم از بين مي برد ، صفت تغافل است. ما هر روز خطا هاي زيادي از مردم را در رانندگي و در خانه و شهر و غيره مشاهده مي کنيم ، بايد عيب و نقص مردم را نديده بگيريم.گويي شتر ديدي نديدي! خود را به فراموشي بزنيم ، به شکلي که طرف مقابل يقين کند انسان از گناه و خطاي او اطلاعي ندارد تا شخص خطا کار در آرامش روح زندگي کند. آيا خود ما معصوميم و هيچ خطا نمي کنيم ؟ . آيا دوست نداريم زماني که خطا مي کنيم مردم خطا يا حتي گناهمان را نديده بگيرند.؟.

اين صفت از عالي ترين حالات و صفات انساني و روحي و نشانه ي بزرگواري شخصيت انسان است.؛ هرگز زن يا شوهر خطاهاي يکديگر را به رُخ هم نکشند ، زيرا باعث دشميي شده و يا طرف مقابل تحقير مي شود.

اميرالمؤمنين عليه السلام مي فرمايند: "اِنّ العاقل نصفه احتمال و نصفه تغافل "[15]

نيمي از وجود عاقل تحمل و صبر و بردباري است ، و نيم ديگرش خود را به فراموشي زدن است.

پوشاندن عيوب:

هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ . آنان براي شما لباس [عفافِ معنوي]، و شما هم براي آنان پوشش [عفافِ معنوي] هستيد[16].

عيب جويي و اظهار عيوب ديگران و همسر موجب پژمردگي روح و پرورش کينه مي شود .

بهترين شيوه آنست که هريک ازهمسران عيوب خويش را پيدا کرده و رفع کند .

کسي که نفس خود را هر روز محاسبه کند و به تدريج ضعف هاي خود را با دعا و تلقين و عمل رفع کند بتدريج اصلاح مي شود .

براي افزايش روح صفا و صميميت در خانواده بايد از خوبي هاي يکديگر تعريف کنيم ، و سعي کنيم حرمت همسر را حفظ کنيم .

حفظ عيوب واسرار همسر و خانواده:

خداوند مي فرمايد همسرانتان لباس شما وشما لباس آنها هستيد.؛ لباس از سرما و گرما و خطرات حفظ مي کند لذا زن و شوهر هم بايد آبرو و حيثيت و اسرار يکديگر را حفظ کنند.

لباس زينت است ، زن و شوهر هم بايد با ادب و کمال خود نسبت به هم زينت بخش باشند و مايه سربلندي يکديگر گردند.

لباس عيب ها را مي پوشاند، زن و شوهر هم بايد ستارالعيوب باشند و از افشاي اسرار خانه و عيوب يکديگر خودداري کنند.

رسول خدا فرمودند: " روز قيامت بدترين مردم مرد يا زني است که اسرار خانه اش را به همه بگويد".

انصاف داشتن:

انصاف به معناي دادگري، عدالت، خدمت و احسان به ديگران، و به عبارتي آن چه براي خود مي پسندي

(از خوبي ها و پاکي ها) براي ديگران هم بپسند، و آنچه را براي خود زشت مي داري براي ديگران هم نخواه.

اميرالمؤمنين عليه السلام فرموده اند: " ألا اِنّه من ينصف الناس من نفسه لم يزده الله الّا عزِاً".

آگاه باشد کسي که از جانب خود به تمام مردم انصاف مي دهد و حق مردم را رعايت مي کند، خداوند جز عزّت و بزرگي به او اضافه نمي کند.[17] 

امام جعفر صادق عليه السلام: سه چيز سرور اعمال انسان است:

1-انصاف دادن به مردم اين است که همه منافع را براي خود نخواهي، و حقوق مردم را بدهي.

2-هرچه تو را خشنود مي کند براي مردم هم بخواهي (البته حلال باشد ، چون گاهي بعضي از گناه وحرام خوششان ميايد و ميخواهد همه از لذت آني آن حتي اگر عاقبتش شوم باشد لذت ببرند! ).

3-همدردي با برادران ديني .[18]

مدارا و نرم خويي:

پيامبر رحمت صلي الله عليه و اله در مورد مدارا با مردم کلام زيبايي دارند و مي فرمايند:

"ما من عملٍ أحَب الي الله تعالي و رسوله من الايمان بالله و الرفق بعباده ، و ما من عملٍ أبغض الي الله تعالي من الإشراک بالله تعالي و العنف علي عباده"[19].

عملي نزد خداوند و رسولش محبوب تر از ايمان و نرم خويي و رفاقت به بندگان خدا نيست.و عملي در پيشگاه حق و رسولش منفور تر از شرک و خشن رفتار کردن با بندگان نيست.

امام صادق درباره اندازه حسن خلق و نرم خويي فرموده اند: "اندازه حسن خلق اين است که فروتن و نرمخو باشي، سخنت پاک و پاکيزه باشد و باروي باز و گشاده با برادران ديني ات روبرو شوي"[20] 

نرم خويي ، پاکيزه گويي و گشاده رويي سه ويژگي است که اگر در کسي جمع باشد مي توان او را خوش اخلاق شمرد..

نيروي محرکه و موتور اصلي حسن خلق نرم خويي است و اساسش اين است که انسان در ناملايمات و حالات فوق العاده و اخلاق تند و تيز ديگران و ناگواري ها يزندگي هرگز جوش نياورد و بر غضبش مسلط باشد و خودنگه دار و آرام باشد.

ائمه معصومين و پيامبر اسلام عليهم السلام منتهاي حلم و بردباري و تأنّي را داشتند و بر نفس امّاره خود کاملاً مسلط و آن را در هر حال تحت کنترل خود داشتند.

پيامبر اسلام  صلي الله عليه و آله فرمودند: "خدايم مرا به مداراي با مردم فرمان داده، همان گونه که به اداي واجبات دستور داده است"[21].

اصل مدارا از مهم ترين اصول مديريت در منزل و جامعه در تربيت مردم است.

اميرالمؤمنين عليه السلام فرموده اند: در تمام حالات با همسرتان مدارا کنيد.

از پيامد هاي مدارا و نتايج آن چند چيز حاصل مي شود:

1-خير و برکت در زندگي 

2- رفق و مدارا در هرکاري باشد زينت آن کار است.

3-خوشبختي مي آورد.

4-امنيت مي دهد ، هرکس با مردم مدارا کند، از مکر آنان در امان مي ماند و امنيت مي يابد.

5-محبت و کينه زدايي مي کند.

"اميرالمؤمنين علي عليه السلام مي فرمايند: چيزي به اندازه سخاوت ، مدارا و خوش اخلاقي محبت به وجود نمي آورد"[22].

وفاي به عهد:

حفظ پيمان ها در عقد و پيمان ازدواج دو همسر از واجبات است.و همه پيمان ها حتي با دشمنان بايد حفظ و انجام شود و شکستن پيمان حرام است.

قرآن مي فرمايد: " أوفوا بالعهد انّ العهد کان مسئولا" [23]

به پيمان ها وعهد خود وفا کنيد ، که در قيامت نسبت به پيمان ها بازخواست خواهيد شد.

امام صادق عليه السلام درباره وفاي به عهد مي فرمايند:

" الأمانة الي البِرّ و الفاجر و الوفاء بالعهد للبرّ و الفاجر، و بِرّ الوالدين بِرّين کانا او فاجرين"[24]

اداء امانت به انسان هاي خوب وبد ، وفاي به عهد به مؤمن وفاجر ، و نيکي به پدر مادر چه مؤمن باشند يا کافر ، از واجبات است وعذري در آنها نيست.

وفاي  به عهد در خانواده :

يا أَيهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ[25]. 

اي مؤمنان! به همه قراردادهاي [ خانوادگي، اجتماعي، سياسي، اقتصادي ، نذرها و سوگندها] وفا کنيد.

 در خانواده نه زن و نه مرد نبايد متکبر و مستبد و خود رأي باشند و همه چيز را بر ديگران تحميل کنند.

هرگز نبايد خود را أعلم از ديگران بدانيد و بي نياز از مشورت، مشورت عامل نجات دهنده از خطرات است ، زيرا هر عقلي فکري دارد و تجاربي را در خود اندوخته است.

قرآن در سوره شوري آيه 36 درباره مشورت کردن مي فرمايد : " و شاورهم في الامر" در امور مختلف با مردم مشورت کنيد. (البته با آنان که صاحب نظر و مطمئن اند).

اميرالمؤمنين علي عليه السلام در مورد کسي که خود رأي است و مشورت نمي کند و ضرر هاي آن مي فرمايند: "خاطَر بنفسه من استغني برأيه " [26]

خود رأي و مستبد خود را در خطر ها گرفتار مي کند.

اسلام عزيز مي گويد: در اموري که مربوط به زنان است از جمله امور خانه داري ، تربيت فرزندان، و.آنچه درباره آن نظر دارند مشورت کنيد.

تواضع وفروتني:

انساني که خود را بنده خدا مي داند ، تمام نعمت هاي مادي و معنوي که دارد منشأش را از خدا مي داند و خود را امانت دار خدا مي پندارد، و همه مردم را بهتر از خود به حساب مي آورد، آيا جز فروتني در برابر خدا وخلق خدا روش ديگري دارد؟

مردي که خود را خدمتگزار خانواده مي شناسد، و زن و بچه را امانت حق در خانه خود مي انگارد، با زن و فرزندانش هم خوش برخورد و متواضع است.

زن و همسري که غرور و تکبر ندارد و حسب و نسب و موقعيت خانوادگي پدر و مادري اش را به رخ ديگران نمي کشد ، و اگر مدرک داشت آن را براي خود برتري نمي داند، و فرزندانشان هم با همين روش نيکو بزرگ مي شوند.، آنان از سيره پيامبر خدا و ائمه اطهار عليهم السلام آموخته اند که تواضع سرفرازي مي آورد ، فروتني خانه را با صفا و گرم نگه مي دارد و محبت و الفت را بين اعضاي خانواده گسترش مي دهد.

برعکس خود بزرگ بيني و تکبر دشمنان را براي انسان زياد مي کند و هميشه بي دوست و رفيق و تنها مي ماند.

امام جعفر صادق عليه السلام مي فرمايند:

" انّ التواضع أن يرضي الرجل بالمجلس دون المجلس و أن يسلّم من يلقي و أن يترُک المراء و اِن کان مُحقاً، ولا يحب أن يحمد علي التقوي". یعنی تواضع آنست که در هرجای مجلس بنشیند فرقی نداشته باشد ، و به کوچک و بزرگ سلام کند ، از هرگونه مجادله و جر و بحث دوری کند و توقع نداشته باشد همه از او تمجید کنند.

پاکيزگي وآراستگي:

زن و شوهر چنانچه بخواهند زندگي زيبا و به دور از تشويش و ناراحتي داشته باشند، يکي از عوامل آن رعايت پاکيزگي است.حتي اگر مرد در بيرون خانه کارهاي سخت و خشن و کثيف دارد، سعي کند پيش از ورود به منزل لباس تميز داشته باشد و دست و صورت خود را پاکيزه کند تا محبت همسرش را بدست آورد.

رسول خدا صلي الله عليه وآله فرمودند: " شما بايد براي همسرتان مرتب و آراسته و پاکيزه باشيد، همان طور که دوست داريد او هم خود را بيارايد و براي شما مهيا و آراسته باشد"[27].

هم مرد و هم زن زماني که مي خواهند براي شام و ناهار کنار هم بنشينند ، بايد با لباس مناسب و پوشيده باشند و سر و صورت و موي خود را تميز کنند تا محبت ها و جاذبه شان افزون شود.و همه مي دانيم که رعايت پاکيزگي و نظافت از ايمان شخصي است و هرچه تميز تر و خوشبو باشيم ايمانمان بيشتر است و زندگي مان پايدار تر.

در زمينه آراستگي در روايات آمده است :

1-تميزي لباس و بدن و حمام رفتن هر چند روز و تميز نگه داشتن لباس.

2-استعمال بوي خوش و آرايش البته براي زن در منزل جايز است ولي در بيرون نبايد آرايش کند.

3-لباس و پوشش زيبا به خصوص در منزل هم بايد زن و مرد لباس تميز و زيبا و جذاب بپوشند.

روان شناسان مي گويند زن موفق در خانواده بايد سه هنر خوب داشته باشد:

1-خود آرايي براي شوهر

2-سفره آرايي

3-خانه آرايي

پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله هم براي آراستگي زنان و حتي مردان در خانواده براي يکديگر فرموده اند:

اي کساني که ايمان آورده ايد چيز هاي پاکيزه را که خداوند براي شما حلال کرده بر خود حرام نکنيد، من هرگز به شما نگفته ام که همچون کشيشان مسيحي و راهبان دنيا را ترک کنيد.رهبانيت امت من در جهاد و (تلاش براي خدا) است.

رسول اکرم صلي الله عليه و آله فرمودند: " زن بايد خودش را براي شوهرش به خوشبوترين عطرها معطر کند ، و زيبا ترين لباس هايش را بپوشد، نيکوترين آرايش ها را براي جذب شوهرشانجام دهد و پيوسته خود را به شوهرش عرضه کند".

خلوص نيت و اخلاص :

 امام صادق عليه السلام فرمودند: احسان و نيکو کاري يعني کار را با اخلاص براي رضاي خدا انجام دهد و با کيفيت و نيت الهي باشد، و اينکه نخواهي جز خدا براي کا ربا اخلاص از تو قدر داني کند.

اگر انسان نيت خود را در ازدواج براي خدا خالص کند، در حقيقت عبادتي بزرگ انجام داده است و تا حد فرشتگان بالا مي رود.

امام علي عليه السلام فرموده اند: " هيچ عملي از انسان به اندازه عمل خالص قبول شده توسط خدا ارزش ندارد، پس اخلاص و خلوص نيت براي رضاي خدا در پيشگاه خدا بالا ترين ارزش انسان است.

به يک نمونه اخلاص حضرت موسي توجه کنيد:

زماني که موسي گوسفندان شعيب را آب داد و دختران شعيب خبر را به پدرشان رساندند، شعيب موسي را طلبيد و موسي به خانه شعيب وارد شد.

حضرت شعيب غذا را حاضر کرد و به موسي گفت : تناول کن.

موسي گفت : پناه به خدا مي برم!

شعيب پرسيد: چرا؟ مگر گرسنه نيستي؟

موسي گفت: آري اما مي ترسم اين شام در عوض زحمتي باشد که براي شما متحمل شدم و پاداش آنست، ما اهل بيتي هستيم که چيزي از عمل براي رضاي خدا را در مقابل پول و شام عوض نمي کنيم!

شعيب گفت: جوان ما چنين قصدي نداريم! عادت من و پدرانم پذيرايي از مهمان و اطعام است سپس موسي شروع به خوردن کرد[28].

رسول رحمت صلي الله عليه واله مي فرمايند: " اَخلصوا اعمالکم لله فانّ الله لايقبل الّا ما خلص له "

تمام اعمال خود را براي رضاي خدا خالص گردانيد ، همانا خداوند جز آنچه براي او خالص باشد قبول نمي کند."[29]

تقوا وعدالت:

کسب تقوي گرچه صفت مشکلي است اما نا شدني نيست ، با تمارين مستمر انسان مي تواند از گناه وظلم و زشتي ها و بدخلقي ها و رفتار هاي ناپسند و هرچه براي خود و ديگران نتيجه اش ضرر و بدبختي و غضب خداوند است ، پرهيز کند و از خدا پروا کند يعني از عدالت خدا بترسد .

 عدالت يعني دوري از هرگونه افراط و تفريط يا زياده روي و کوتاهي در هر کار، و قرار دادن هرچيز به جاي اصلي خودش، تا هر حرف و عمل با اعتدال و تعادل و انصاف انجام شود.

خداوند مهربان در بسياري از کارها تکاليف و مسئوليت هاي زن را کم کرده و قدرت بدني و روحي زن را در نظر گرفته و از مردان خواسته رعايت حال زنان را بکنند و از کارهاي سنگين او را معاف دارند.البته دوران حاملگي و زايمان و به خصوص اگر طبيعي باشد براي زنان مؤمن بسيار دشوار و طاقت فرساست و مردان در اين شرايط بايد با محبت و حوصله و قدرداني گفتاري وعملي مسئوليت سنگين بچه داري و شوهر داري و خانه داري همسرانشان را جبران كنند.يعني هم تقواي الهي و هم عدالت و انصاف را در نظر داشته باشند.

اميرالمؤمنين عليه السلام در مورد زنان فرموده اند:

" فانّ المرأة ريحانة و ليست بقهرمانه "

همانا زن گل خوشبوو لطافت  است ، نه منبع قدرت و زورگویی .

(براي کار هاي سنگين خلق نشده است. )[30]

زنان هم بايد توجه داشته باشند که مرد ها براي تهيه نفقه حلال ناچارند مسکن و پوشاک و خوراک پاک براي همسر وفرزندانش آماده کنند، و اين امور با سختي و رنج و سرما و گرما و کار و تلاش فراوان به دست مي آيد و لذا زن وظيفه دارد زماني که همسرش از کار يا سفر برمي گردد با بهترين رفتار محبت آميز ، به استقبال همسرش برود و فضاي خانه را براي جلب عواطف شوهر، معطر سازد..همين صفات و کار ها از تقوا و عدالت منشأ مي گيرد، يعني لبخند رضايت و تشکر از زحمات همسر (چه مرد و چه زن) و برخورد محبت آميز، از دو طرف بايد انجام شود تا خانواده گرم و صميمي و با برکت و پايدار باشد.

.مرد مالک زن نيست تا دست به هرکاري و ستمي بزند و نيز زن هم صد در صد آزاد نيست تا هرچه دلش بخواهد بدون رضايت شوهر انجام دهد..چنانچه آزادي هاي زوجين بي حد و حصر باشد و حقوق طرفين رعايت نشود آرامش زندگي بهم مي خورد.و خانواده متزلزل مي شود.

خداوند در قرآن و پيامبرش با گفتار و سيره حسنه شان براي مرد و زن در خانواده تکاليف خاصي گذاشته اند و چنانچه هريک از همسران از اين وظايف خاص افراط يا تفريط يا ستم کنند ، مورد غضب خدا واقع مي شوند حتي اگر شب و روز نماز و روزه و عبادت کنند.

اميرالمؤمنين عليه السلام  فرموده اند: " بئس الزاد الي المعاد ، العدوان علي العباد"

بدترين توشه براي عاقبت وآخرت انسان،ستم بر بندگان خداست.[31]

رعايت تقوي در خانواده (عامل اساسي دوام خانواده سالم):

ريشه تقوي از " وقي" است. يعني خودنگهداري ، پرواپيشگي، حفظ ظاهر و باطن خود در برابر حرام ها و منکر است.با تمرين ترک گناه و مراقبت از نفس در برابر خلاف و گناه و لذت هاي حرام.

صبر و تحمل يکديگر :

صبر به معناي مالکيت نفس وقدرت خويشتن داري است و از نظر امام علي عليه السلام صبر (استقامت) و شجاعت است.(الصبر شجاعه)[32]

امام جعفر صادق عليه السلام فرموده اند: "خداوند متعال به رسولش محمد مصطفي صلي الله عليه و آله دستور صبر و پايداري در مقابل گفته هاي مخالفان بردباري نما و با بهترين شيوه از آنان دوري گزين"[33]

صبر به معناي بازداشتن از آنچه عقل ودين و خدا ما را نهي کرده اند، کنترل نفس در مصيبت ها يعني جَزَع و بي تابي و گله گذاري نکنيم و به زمين و زمان بد نگوييم و ناشکري نکنيم..

صبر يعني مقاومت و شکيبايي در برابر گناه و دوري از آن، و صبر در سختي هاو پستي بلندي هاي زندگي و داشتن ظرفيت بالاي روحي ، تاجايي که برنفس اماره مان چيره وغالب باشيم.

صبر به معناي استقامت در برابر دشمنان دين و تقويت اراده الهي و پايداري بر عقيده حق؛.صابر حقيقي کسي است که در برابر حوادث و طوفان هاي زندگي وسعت روح و ظرفيت بالا داشته باشد و تحمّل اخلاق هاي مختلف مردم يا در خانه و فاميل را داشته ياشد.حتي در مرگ بهترين عزيزانمان گريه کردن اشکال ندارد از عاطفه انساني است ولي هرگز انسان صبور حرفي يا کاري نمي کند که خدا خشمگين شود و درد و دل هايش را به مردم بازگو نمي کند و ناله وبي صبري نمي کند، بلکه بر بلا ها و ناملايمات صبر و شکيبايي پيشه مي کند و اين صبر جميل است.

در اين صورت خداوند بر صابرين حقيقي صلوات و درود مي فرستد، و مشمول رحمت الهي مي شوند و خدا او را به صراط مستقيم هدايت مي کند.رحمت الهي نزول نعمت هاي مادي و معنوي در دنيا و آخرت است.

رسول خدا صلي الله عليه وآله فرمودند: " زني که هنگام تنگدستي شوهرش صبر کند، و زني که با بد اخلاقي شوهرش بسازد، و زني که مهرش را به شوهر بي بضاعتش ببخشد با فاطمه زهرا سلام الله عليها محشور مي شود."[34]

اقسام صبر:

1-صبر بدني: صبر در بيماري هاي سخت و يا صبر در عبادت خدا

2-صبر نفساني: صبر در برابر شهوات شکم و عورت، اين صبر را (عفت) مي نامند.گاه صبر خودداري از اموال حرام است، اين صبر (حفظ نفس) است.اگر صبر در جنگ و يا ميدان هاي نبرد با هواي نفس ويا شياطين باشد (شجاعت )است.

اگر صبر در فروبردن خشم و غضب باشد، (حلم )نام دارد.

اگر صبر در مصيبت ها و مشکلات باشد(سعه صدر) ناميده مي شود.

اگر صبر در رازداري اسرار همسر يا مردم باشد و غيبت نکند(کتمان سر)نام دارد.

اگر صبر دربرابر اسراف وزياده روي ها باشد(زهد) و (قناعت) است.

اما در مورد صبر بر طاعت و عبادت خدا مثلاً در روزه داري يا نماز يا رعايت حلال و حرام و احکام ديني، چون انسان ها غالباً از عبادت فرار مي کنند يا صدقات و خمس وزکات نمي دهند و بخيلند، و از جهاد با دشمن پرهيز دارند، سخت است و اگر خود را با تمرين وتلقين و شناخت عظمت خدا و پاداش هاي دنيوي و اخروي خدا ايمانش قوي شود، عبادت و اطاعت خدا هم آسان مي شود و صبر بر عبادت هم مشکل و مهم است.البته بايد از عبادت خود به عُجب و خود برتر بيني نرسد.

-چگونه به مقام صبر برسيم؟

.با حوصله و به تدريج و تمارين و تلقين هاي مستمر بايد با تفکر و خودسازي اخلاقي و مطالعه کتب خودسازي و نمونه انسان هاي با اخلاق والا، پاداش صابران را بشناسد، با مقابله تدريجي با هواي نفس، لذت  غلبه بر وساوس شياطين را لمس کند.پس هرکس بر نفس و هواي دل خويش به تدريج و تمرين غلبه کند و خود را عادت به انجام کارهاي سخت و خلاف نفس و راحتي و دلخوشي هاي خود کند، و بر آن تحمل و شکيبايي ورزد ، البته توجه داشته باشد که الگويش روانشناسان غربي نباشد که اصل را بر تلقين و تقويت نفس و روان بدون اتکاء و توکل برخدا گذاشته اند، بلکه توفيق در هرکاري را از خدا طلب کند و يقين به ياري خدا داشته و بداند خداوند عالم مطلق، قادر مطلق و حکيم مطلق و کامل ترين است و همه چيز را از او درخواست کند، بي شک موفق به تغيير و کسب صبوري يا هرصفت کمال ديگر مي گردد.

رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمودند: "کسي که درباره دين و معنويات خود به بالاتر از خويش بنگرد و او را الگو قرار دهد، و درباره دنيا و ماديات به پايين تر از خود بنگرد و خداي را سپاس گويد، خداوند باريتعالي او را در صف شکرگزاران و بردباران ثبت کند"[35].

امام علي عليه السلام مي فرمايند: " صبر بر دو قسم است ؛يکي صبر بر مصيبت وآن صبر جميل است، و بهتر از آن صبر بر معصيت يا بر آن چيزي که خدا بر توحرام کرده است.(تو بايد خويشتن داري کني).

نتايج صبر وپايداري در مصيبت ها چيست؟

اگر مصيبتي باشد که از سوي حضرت باري تعالي رسيده باشد، يقين بدانيد که تحمل آن به سود ما خواهد بود، هم از نظر مادي وهم از نظر معنوي و آخرتي بهره مند و پاداش مي گيريم.روح و روحيه مان قوي وتوانا مي شود، وبا پايداري دربرابر مصيبت هايي که نمي توان از آن پيشگيري کرد و قضا و قدر است، به مقامات عالي مي رسيم.کساني که با تنبلي و بي رنج به گنجي رسيده اند هرگز آن را نمي توانند حفظ کنند.خداوند متعال رحمت و نعمت خود را برکسي که در مصائب  صبور باشد ارزاني مي کند.

صبر دربرابر معصيت و گناهان:

پول و ثروت و جاذبه ثروت اندوزي از حلال و حرام وعدم رسيدگي به فقرا و يتيمان ونيازمندان گناه و معصيت خداوند است.صبر در اينجا يعني مقاومت در برابر زر اندوزي و اسراف و طغيان مالي.، ظلم به زير دستان و مردم و خشم و خشونت عليه مظلومين از جمله گناهان کبيره است، در اينجا صبر به معناي خويشتن داري و عدم تجاوز به حقوق مردم است.

 جاذبه هاي غريزي و جنسي غير مشروع و حرام و تجاوز به حقوق غير همجنس حتي با رضايت طرف مقابل از گناهان کبيره است، صبر در اينجا به معناي مقاومت در برابر نفس اماره.است.

نتیجه :

البته موارد زیادی در مورد اخلاق حسنه و پرهیز از بدیها و گناهان هست ولی برای کوتاه شدن مطلب فعلا به این مقدار بسنده میکنیم.

برای رسیدن به خلق متعالی و زیبایی اخلاقی باید بتدریج به خود تلقین کرد و کتب اخلاقی را مرور کنیم و هر روز با خود شرط کنیم و مراقبت کنیم تا کم کم زشتیهایمان ریشه کن شود و علف هرزها کنده شوند و بجایش شیوه های زیبا جایگزین شوند.

برخی منابع برای مطالعه :

معراج السعاده :  احمد نراقی

اخلاق اسلامی : نویسندگان متون درسی حوزه علمیه قم

صحیفه سجادیه دعای مکارم الاخلاق  دعای 20

غرر الحکم : عبد الواحد آمدی

کرانه سعادت : راغب اصفهانی

گناهان کبیره : دستغیب

[1] آل عمران : 159

[2] قلم :4

[3] ميزان الحکمة ، جلد 3،صفحه 137

[4] روم :21

[5] وسائل الشيعه ،حرّ عاملي، جلد 20 صفحه 78

[6] الکافي،جلد2 صفحه 103

[7] وسائل الشيعه ،جلد20 صفحه 23

[8] اصول کافي

[9] شافي،جلد 1

[10] آل عمران: 134

[11] بحار،جلد71 صفحه 400

[12] اعراف : 199

[13] شرح غرر الحکم ، ج1 ص : 175

[14] بحار ، ج74 ،  ص : 5س

[15] ميزان الحکمه ،جلد7 صفحه 268

[16] بقره : 187

[17] بحار،جلد72صفحه 33

[18]   الکافي جلد 3 صفحه 215

[19] بحار،جلد 72 صفحه 53

[20]  من لا يحفره الفقيه،جلد4 صفحه 412

[21] الکافي،جلد 2 صفحه 117

[22] غررالحکم،جلد 244

[23] اسراء :34

[24] بحار،جلد72 صفحه 92

[25] مائده :  1

[26] بحار،جلد72 صفحه 98

[27] مستدرک الوسائل ،جلد 2 صفحه 559

[28] بحار،جلد13 صفحه 21

[29] ميزان الحکمه،جلد 3 صفحه 62

[30] وسائل الشيعه ،جلد 20 صفحه 168

[31] ميزان الحکمه ،جلد 5 صفحه 595

[32] نهج البلاغه ،کلمات قصار،حکمت 4)

[33] الکافي جلد 2،صفحه 88)

[34] اثني عشريه،صفحه 91

[35] تاريخ يعقوبي صفحه 59