شیعه نیوز | همزمان که ایران بیشتر در بحران‌هایی که در حال حاضر در خاورمیانه در جریان است درگیر می‌شود، تهران به همکاری بیشتر با همسایه مسلمان شیعه خود چشم دوخته است، همسایه‌ای که مدت‌هاست روابط آن با دشمن اصلی خود را بیش از حد نزدیک می‌داند.
به گزارش «شیعه نیوز»، حرکت ایران برای بهبود روابط با آذربایجان علیرغم مشارکت فزاینده باکو با اسرائیل، تغییر قابل توجهی را در منطقه‌ای نشان می‌دهد که در تقاطع قاره‌ها و منافع رقابتی قدرت‌های بزرگ از جمله روسیه و ایالات متحده قرار دارد. اما اصطکاک‌های ریشه‌دار در داخل قفقاز و خارج از آن همچنان تهدیدی برای شعله‌ور کردن مجدد رقابت‌ها و از بین بردن مشارکت در حال رشد و شکننده بین باکو و تهران است.
به نوشته نیوزویک، تنها چند روز پس از آغاز جنگ غزه در اکتبر گذشته، ایران یک توافقنامه تاریخی را با آذربایجان برای ایجاد یک مسیر ترانزیتی موسوم به کریدور ارس امضا کرد که به آذربایجان اجازه دسترسی به استان نخجوان را از طریق خاک ایران می‌دهد. این معامله به عنوان گامی حیاتی در جهت جلوگیری از یک گزینه بحث برانگیزتر، معروف به کریدور زنگزور، تلقی می‌شد که می‌توانست باعث شود آذربایجان تلاش کند به زور از ارمنستان عبور کند.
پرچم‌های آذربایجان و اسرائیل در ۹ اکتبر ۲۰۲۳ در مقابل سفارت اسرائیل در باکو
پیش از این، دو رقیب قفقاز جنوبی برای دهه‌ها بر سر منطقه جدایی طلب قره باغ کوهستانی، درگیر بودند، مانعی که در سپتامبر گذشته در بحبوحه پیروزی آذربایجان، با کمک اسرائیل و ترکیه برچیده شد.
ایران که به طور سنتی از ارمنستان حمایت می کند، به سمت تنظیم مجدد رویکرد خود حرکت کرده است. در بحبوحه تلاش‌های مداوم برای بهبود روابط با باکو، حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران تا آنجا پیش رفت که اخیراً در دیدار با جیحون بایراموف، همتای آذربایجانی خود، «فصل جدیدی» در روابط ایران و آذربایجان را اعلام کرد.
اما همانطور که امیل آودالیانی، استاد دانشگاه اروپایی در تفلیس، گرجستان، به نیوزویک گفت: «این بدان معنا نیست که جمهوری اسلامی از توازن قدرت در قفقاز جنوبی خوشحال است».
یک هدف مشترک
محرک اصلی آشتی جمهوری آذربایجان و ایران، تمایل متقابل برای ثبات منطقه‌ای، حسن نیت ژئوپلیتیکی و چشم اندازهای اقتصادی است، به ویژه کریدور حمل و نقل بین المللی پیشنهادی شمال-جنوب (INSTC) که یک مسیر ریلی بلندپروازانه را پیش بینی می‌کند که هند را از طریق آذربایجان و ایران، به روسیه متصل می‌کند.
آودالیانی گفت: «ایران و آذربایجان اکنون هر دو علاقمند به نزدیکی هستند زیرا تجارت آنها رشد می‌کند، عملیات کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب در حال گسترش است و به نظر می‌رسد باکو جاه‌طلبی‌های خود را برای باز کردن کریدور زنگزور کاهش داده است.
آودالیانی افزود: «این در استراتژی سیاست خارجی ایران می‌گنجد که تهران در تلاش برای عادی سازی روابط پیچیده سنتی خود باشد. از طرفی، آذربایجان نمی‌تواند تحمل کند که اوضاع آشفته‌ای با ایران داشته باشد، زیرا این کشور هنوز باید با ارمنستان به توافق صلح دست یابد و در حال حاضر از زمان سقوط قره‌باغ، از سوی غرب مورد انتقاد قرار گرفته است.»
کریدور شمال-جنوب به طول ۷۰۰۰ کیلومتر در صورت تحقق، می‌تواند مسیری ضد تحریم برای تجارت جهانی برای ایران و روسیه فراهم کند، در زمانی که هر دو کشور با محدودیت‌های اقتصادی فزاینده اعمال شده توسط واشنگتن مواجه شده‌اند.
اسرائیل نفوذ خود را گسترش می‌دهد.
اما تنش‌های زیربنایی همچنان پویایی بین باکو و تهران را تحت الشعاع قرار داده است، به ویژه روابط رو به رشد بی سر و صدا بین آذربایجان و اسرائیل که از زمان آغاز جنگ تمام عیار بر سر قره باغ در سپتامبر ۲۰۲۰ تشدید شده است. اسرائیل اکنون یک تامین کننده اصلی تسلیحات آذربایجان و بزرگترین مشتری نفت باکو شده است. در میان سایر زمینه‌های همکاری، تل‌آویو و باکو همچنین مکانیسم‌های اشتراک اطلاعاتی ایجاد کرده‌اند.
فواد شهبازوف، تحلیلگر سیاسی، گفت شراکت بین آذربایجان و اسرائیل «پدیده جدیدی نیست، اگرچه پس از جنگ دوم قره باغ در سال ۲۰۲۰ به طور چشمگیری عمیق‌تر شد.»
با این حال، جنگ اخیر تغییرات اساسی در منطقه ایجاد کرد و ایران با تجمیع نیرو‌های خود در نزدیکی مرز‌های خود با ارمنستان و آذربایجان به درگیری پاسخ داد و در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ نیز میزبان رزمایش‌های نظامی گسترده در این مرز بود.
شهبازوف گفت، آذربایجان به نوبه خود «گامی به عقب برنداشت، بلکه آشکارا و با صدای بلند در رسانه‌های دولتی از مشارکت دفاعی با تل‌آویو تمجید کرد، زیرا اسرائیل یکی از معدود طرف‌هایی است که فناوری‌های پیشرفته و مدرن دفاعی آذربایجان را تامین می‌کند».
وی با اشاره به مبادلات اطلاعاتی آذربایجان و اسرائیل افزود: «بنابراین، باکو برای مشارکت خود با اسرائیل ارزش زیادی قائل است و آن را وزنه‌ای در برابر ایران می‌داند.»
در واقع، شهبازوف گفت پس از جنگ ۲۰۲۰، «شرکت‌های اسرائیلی برای مشارکت در بازسازی قره‌باغ پس از جنگ، به‌ویژه در زمینه کشاورزی، به سمت آذربایجان هجوم بردند. آذربایجان حتی شراکت خود را با اسرائیل برای دستیابی به مهمات مدرن بیشتر و پهپاد‌های احتمالی افزایش داد.»
دلیلی برای سازش
در حالی که کمبودی در نقاط تنش در روابط آذربایجان و ایران وجود ندارد، نیکیتا اسمگین، کارشناس شورای امور بین‌الملل روسیه، گفت که همکاری بین آذربایجان و اسرائیل تنها «بی اعتمادی بین باکو و تهران را تشدید می‌کند.»
با این حال، او به نیوزویک گفت: «شایان ذکر است که همکاری به تنهایی لزوماً به این معنی نیست که آذربایجان به‌عنوان نیروی نیابتی اسرائیل عمل می‌کند».
او گفت: «بنابراین، در شرایط کنونی، مشارکت عمل‌گرایانه بین ایران و آذربایجان امکان‌پذیر است، اگرچه روابط باکو با اسرائیل احتمالاً به عنوان یک عامل منفی برای توسعه آن تلقی خواهد شد».
با ارائه یک ارتباط فریبنده بین در زمانی که ایران و روسیه در حال تقویت روابط اقتصادی، نظامی و سیاسی خود از سوی INSTC هستند، سمگین توضیح داد که چگونه روابط تجاری با مسکو برای تهران "حیاتی" است. اهمیت مشارکت ایران و روسیه در بحبوحه گزارش‌هایی مبنی بر اینکه ایران هواپیما‌های بدون سرنشین روسیه را برای جنگ در اوکراین در اختیار روسیه قرار داده است و قول مسکو برای ارائه سکو‌های پیشرفته هوایی و ضد هوایی به تهران افزایش یافته است.
سمگین گفت: حفظ روابط مثبت با باکو برای ایران ضروری است، زیرا بخش قابل توجهی از محموله بین روسیه و ایران از آذربایجان عبور می‌کند. ایجاد کریدور ارس فرصت‌ها را برای روابط تجاری روسیه و ایران و توسعه INSTC بیشتر می‌کند.