رونمایی از مصحف مشهد رضوی: کامل‌ترین دستنویس قرآنی به خط حجازی از سدۀ نخست هجری

شیعه نیوز | امروز پنجشنبه 25 آبان 1402 با حضور جمعی از علما، فقها، مسئولان فرهنگی و اساتید دانشگاه، در مراسمی در محل تالار قدس کتابخانه مرکزی حرم مطهر رضوی، «مصحف مشهد رضوی» رونمایی شد.

به گزارش «شیعه نیوز»، مصحف مشهد رضوی یا Codex Mashhad عنوانی است برای مجموع دو نسخۀ قرآنی با خط حجازی کهن، به شماره‌های 18 و 4116 در کتابخانۀ آستان قدس رضوی (مشهد) که بر روی هم یک قرآن را تشکیل می‌داده‌اند. این اثر اکنون با 252 برگ، کامل‌ترین مجموعه اوراق از یک قرآن کامل از سدۀ نخست هجری در سراسر جهان به شمار می‌آید که بیش از 95% متن قرآن را در بر دارد. با توجه به ویژگی‌های متنی این مصحف، ویژگی‌های رسم، غرائب املائی، اختلاف قرائات، چینش یا ترتیب بندی سوره‌ها، و نهایتاً بر پایۀ آزمایش‌های متعدد کربن 14، اکنون روشن شده است که بخش اصلی این نسخه در سدۀ نخست هجری کتابت شده است. به گفتۀ مرتضی کریمی‌نیا، پژوهشگر این اثر، مجموع ویژگی‌های این مصحف، در کمتر نسخه‌ای از قرآن‌های کهن به خط حجازی یافت می‌شود. از این رو، «مصحف مشهد رضوی» یکی از مهم‌ترین اَسناد عینی در شناخت ما از تحولات تاریخ متن قرآن کریم در سدۀ نخست هجری است.

مصحف مشهد رضوی بر روی پوست در قطع بزرگ (حدوداً 50×35 سانتی متر) در سدۀ نخست هجری در مدینه یا کوفه کتابت شده و تا چند دهه بعد احتمالاً در کوفه بوده است. این اثر در قرون بعدی به خراسان انتقال یافته و در اختیار عالمان و مُقریان نیشابور بوده است. در اواخر قرن پنجم هجری، مالک این نسخه با نگارش وقف‌نامه‌ای در آغاز نسخه، آن را بر حرم امام رضا عیه السلام وقف کرده است. بنا به یادداشت واقف و مالک نسخه، مصحف مشهد رضوی در هنگام وقف در اواخر سدۀ پنجم هجری، در دو جلد مجزا تدوین و صحافی شده بوده است. اکنون پس از گذشت 9 قرن از زمان وقف، بخش نخست مصحف به شمارۀ 18 و بخش دوم آن به شمارۀ 4116 در کتابخانۀ آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.

مصاحف حجازی کهن‌ترین دستنویس‌های قرآنی به‌جا مانده از سدۀ نخست و اوایل سدۀ دوم هجری‌اند که در ظاهر خط آنها حالت مایل و افتادگی به سمت راست دارد. تعداد این مصاحف شناخته شده در سراسر جهان به کمتر از پنجاه نمونه می‌رسد که از برخی از آنها (مثلا قرآن بیرمنگهام)، تنها دو یا چند برگ باقی مانده است. در این میان، مصحف مشهد رضوی با دارا بودن 252 برگ، و اشتمال بر بیش از 95 درصد متن قرآن، پُربرگ‌ترین و کامل‌ترین سند دستنویس قرآنی از سدۀ نخست هجری به شمار می‌آید.

نمونه‌ای از صفحات مصحف مشهد رضوی به خط حجازی (نسخۀ ش 18 آستان قدس رضوی)

وقف‌نامۀ آغازین مصحف مشهد رضوی، در نسخۀ ش 18 آستان قدس رضوی

نسخه برگردان یا چاپ فاکسیمیله از مصحف مشهد رضوی

با انجام برخی پژوهش‌های نسخه‌شناختی طی ده سال گذشته، جایگاه و اهمیت این اثر منحصر به فرد در میان سایر قرآن‌های کهن کتابخانۀ آستان قدس رضوی بیشتر هویدا شده است. متن کامل «مصحف مشهد رضوی» اکنون با تحقیق و توضیحات و مقدمه‌ای مشروح به دو زبان عربی و انگلیسی، از سوی «مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث» در سال 1401-1402 (2022-2023 میلادی) به صورت فاکسیمیله منتشر شده است.

چاپ فاکسیمیلۀ مصحف مشهد رضوی همراه با پژوهش‌های نسخه‌شناختی، متنی و تاریخی دربارۀ کلمات و آیات قرآنی در این مصحف صورت پذیرفته است. تصویربرداری با کیفیت عالی، چاپ نفیس بر روی کاغذ گلاسۀ مات، مدیریت رنگ در طراحی و چاپ، و سرانجام جلدسازی، قاب سازی، و صحافی منحصر به فرد، از دیگر ویژگی‌های نسخه برگردان یا چاپ فاکسیمیلۀ مصحف مشهد رضوی است. پیشگفتار از سید جواد شهرستانی / تحقیق، پانویس و مقدمه: مرتضی کریمی‌نیا / صفحه آرایی و تحقیق فنی در مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران / مدیریت هنری: مجید فدائیان / مدیریت رنگ: مانی نورایی / و صحافی و جلدسازی با گروه جلدسازی تُرنج (شهاب متین رضا) بوده است.

توضیحاتی برای شیوۀ استفاده از چاپ فاکسیمیلۀ مصحف

نسخه برگردان یا چاپ فاکسیمیله از مصحف مشهد رضوی، همراه با تحقیق بر روی متن این قرآن و بازخوانی تمام کلمات آن صورت گرفته است. تمام تصاویر دو نسخۀ قرآن به شماره‌های 18 و 4116 از کتابخانۀ آستان قدس رضوی به ترتیب صحیح در صفحات سمت راست قرار گرفته و بازخوانی متن هر صفحه همراه با نکات مقایسه‌ای و توضیحات محقّق اثر در برابر آن (در صفحات سمت چپ) قرار گرفته است. در بالای صفحات چاپ فاکسیمیله، شمارۀ برگ در هر یک از دو نسخۀ 18 و 4116 و نیز آدرس دقیق آیات ذکر شده در آن صفحه به دو زبان عربی و انگلیسی ذکر شده است.

در بخش تحقیق (صفحات سمت چپ)، متن آیات قرآن عیناً به همان صورت که در اصل نسخه (صفحات سمت راست) آمده، بازنویسی شده است. در کنار هر سطر، شمارۀ آن سطر قرار داده شده است تا خواننده به سهولت بتواند هر سطر قرآنی را در اصلِ نسخه و متن بازنویسی شده مقایسه کند. از آنجا که کتابت مصحف مشهد رضوی حاوی برخی تفاوت های متنی است، برای سادگی و سهولت خواننده، تفاوت‌های این متن کهن با یکی از مصاحف متداول و رسمی جهان اسلامی یعنی «مصحف القاهرة» یا «المصحف الأمیری» در ستون جداگانه‌ای نشان داده شده است. این تفاوت‌ها شامل اختلاف رسم (یا املاء)، اختلاف قرائات و اختلاف در شمارش آیات و مانند آن است. به علاوه، بخش‌های ناپیدا یا مبهم از متن آیات، اصلاح یا بازنویسی متن با قلم متأخر، و نیز اشتباهات یا سهوهای کاتب نیز مشخص شده است. برای دقت بیشتر، تمامی این تفاوت‌ها با رنگ‌های مختلف مشخص شده و جدولی در کنار صفحات (سمت چپ) معنا و مفهوم هر یک از این رنگ‌ها را توضیح داده است.

جدول راهنمای رنگ‌ها برای استفاده از تحقیق در متن مصحف مشهد رضوی

برای کمک بیشتر به خواننده، محقّقِ اثر کوشیده است در پانویس‌های هر صفحه به شرح و توضیح بیشتر دربارۀ مهم‌ترین مطالب تاریخی، تفسیری و نسخه‌شناختی موجود در مصحف مشهد رضوی بپردازد، از جمله: غرائب الرسم، اختلاف قرائات، اختلاف مصاحف الامصار، عدّ الأی، نام سوره‌ها، و اشتباهات کاتب. دربارۀ برخی از نمونه‌های خاص املایی (که با رسم المصحف مطابق نیستند)، علاوه بر اشاره به روایات و گزارش‌های کهن عالمان اسلامی راجع به آن رسم و املاء، کتابت مشابه یا متفاوت با مصحف مشهد رضوی در میان سایر مصاحف کهن به خط حجازی و کوفی از قرون نخست در کتابخانه‌های سراسر جهان گزارش شده است.

مشخصات کتابشناختی اثر انتشار یافته به دو زبان عربی و انگلیسی چنین است:

مصحف المشهد الرضوي: الجامع للنّسختين المرقّمتين 18 و 4116 في مكتبة العتبة الرضوية بمشهد، تصدير: جواد الشهرستاني، دراسة وتحقيق: مرتضی کريمي‌نیا، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحياء التراث، 1401ش/ 1444ق/ 2022م. 1024ص. شابک: 8-664-319-964-978.

Codex Mashhad: Qurʾān Manuscripts Nos. 18 & 4116 in the Āstān-i Quds Library, edited by: Morteza Karimi-Nia, foreword by: Jawad al-Shahrestani, Qom: The Alulbayt Islamic Heritage Institute, 1444/2022, 1024pp. ISBN: 978-964-319-664-8.

مصحف المشهد الرضوي: تاريخه وخصائصه، تأليف: مرتضی کریمي‌نیا، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحياء التراث، 1402ش/ 1445ق/ 2023م. 192ص. شابک: 3-665-319-964-978.

Codex Mashhad: An Introduction to its History and Contents, Morteza Karimi-Nia, Qom: The Alulbayt Islamic Heritage Institute, 1445/2023, 192pp. ISBN: 978-964-319-665-3.

نسخۀ تحقیق شده و چاپ شده از مصحف مشهد رضوی به صورت فاکسیمیله، همراه با مقدمۀ عربی و انگلیسی