اهل سنت و تشکیل جماعات و نماز جمعه و عیدین

در چهارچوب عقیدتی اهل تسنن، رکن اصلیِ انعقاد امامت در جامعه اسلامی، برپایی امور اجتماعی و حکومتی است چنان‌که قوشچی، متکلم مشهور اهل سنت می‌نویسد:

إنَّ الشارِعَ أمَرَ بِإقامَةِ الحُدُودِ وَ سَدِّ الثُّغُورِ وَ تَجْهيزِ الجُيُوشِ لِلجِهادِ وَ كَثيرٍ مِنَ الاُمُورِ المُتَعَلِّقَةِ بِحِفْظِ النِّظامِ وَ حِمايَةِ بَيْضَةِ الإسْلامِ مِمّا لايَتِمُّ إلّا بِالإمامِ (1)

شارع، همه‏ ى مسلمانان را به برقراری اموری (اجتماعى) ، نظير: اقامه‏ى حدود و حفظ مـرزهاى بـلاد اسـلامى و آماده كردن لشكر براى جهاد و از اين قبيل امور كه به حفظ نظام جامعه و بقاى شوكت اسلام بستگى تام دارد امر كرده ‏است و اجراى اين گونه واجبات، بدونِ وجود رهبر، امكان پذير نيست.

ابن تیمیه می‌نویسد:
يَجِبُ أنْ يُعْرَفَ أنَّ وِلايَةَ أمْرِ النّاسِ، مِنْ أعْظَمِ واجِباتِ الدّينِ بَلْ لاقِيامَ إلّا بِها،... لأنَّ اللَّهَ أوْجَبَ الأمْرَ بِالمَعرُوفِ وَ النَّهىَ عَنِ المُنْكَرِ وَ لايَتِمُّ ذلِكَ إلّا بِقُوَّةٍ وَ إمارَةٍ وَ كَذلِكَ سائِرُ ما أوْجَبَهُ مِنَ الجِهادِ وَ العَدْلِ وَ إقامَةِ الحَجِّ وَ الجُمَعِ وَ الأعيادِ وَ نَصْرِ المَظلُومِ وَ إقامَةِ الحُدُودِ، لاتَتِمُّ إلّا بِالقُوَّةِ وَ الإمارَةِ. (2)

بايد دانست كه ولايت بر مردم از بزرگ‏ترين واجبات دين است بلكه دين جز به ولايت اقامه نمى‏شود ... چرا كه خداوند امر به معروف و نهى از منكر را واجب كرده ‏است و اين امر جز با قدرت و زمام‏دارى تمام نمى‏شود. هم‏چنين است واجبات ديگر نظير: جهاد و عدل و اقامه‏ى حج و نماز جماعت و نمازهاى عيد و يارى ستمديده و اقامه‏ى حدود الهى كه جز با قدرت و امارت كامل نمى‏شود.
 
 تأکید بر این امر تا جایی است که در روایات و فتاوای آنان، چنین مضامینی مکرراً مشاهده می‌شود: «الصلاة خلف کل بَرٍّ و فاجر»: «نماز گزاردن پشت سر هر نیکوکار و فاسق»
از احمد بن حنبل، پیشوای حنابله نقل شده که در بحث از ضرورت پذیرش ولایت والیان «چه نیکوکار و چه فاسق» بدان‌جا می‌رسد که: ... و دفع الصدقات إليهم جائز ، من دفعها إليهم أجزأت عنهم، برا كان أو فاجرا و صلاة الجمعة خلفه و خلف كل ولي، جائزة إقامته و من أعادها فهو مبتدع . (3)

پرداخت صدقات به آنان جائز است و هر که بپردازد، تکلیفش ادا می‌شود، اگر چه (آن ولیّ) نیکوکار و یا فاسق باشد، و اقامه نماز جمعه پشت سر او و هر ولیّی جایز است و اگر کسی این نماز را اعاده کند، بدعت‌گزار است.
جهت‌گیری سخنان فوق، تأکید بر جنبه اجتماعی نماز است که با شئون حاکم ارتباط می‌یابد و این امر، البته در نماز جمعه و عیدین (فطر و قربان) تجلی بیشتری دارد.

در کتاب «الفقه علی المذاهب الاربعة» ئألیف عبدالرحمن الجزیری، که منبع مهمی در باب احکام فقهی چهار مذهب اهل سنت است، درباره وجوب نماز جمعه از صحیح مسلم، این سخن منتسب به رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله نقل شده که «لقد هممت أن آمر رجلا يصلي بالناس ثم أحرق على رجال يتخلفوا عن الجمعة بيوتهم» (جلد1، صفحه 589): «قصد کردم شخصی را امرکنم تا نماز جمعه را با مردم اقام کند، سپس خانه متخلفان از نماز جمعه را بر آنان به آتش بکشم.»

مؤلف سپس می‌نویسد: «و قد انعقد الاجماع على أن الجمعة فرض عين»: «اجماع بر این تحقق یافته که نماز جمعه، واجب عینی است.»

وی در ادامه، فصلی را تحت عنوان «تعدد مساجدی که نماز جمعه در آن‌ها اقامه می‌شود» گشوده است و پس از ذکر برخی منافع و مقاصد اجتماعی از برگزاری این نماز می‌نویسد: «و مما لا ريب فيه أن تعدد المساجد لغير حاجة يذهب بهذه المعاني السامية لأن المسلمين يتفرقون في المساجد ... فمن أجل ذلك قال بعض الأئمة : إذا تعددت المساجد لغير حاجة فإن الجمعة لا تصح إلا لمن سبق بها في هذه المساجد...» (جلد1، صفحه 600): «تردیدی نیست که تعدد مساجد (در برگزاری نماز جمعه) بدون نیاز به این کار، این اهداف بلند را از بین می‌برد، زیرا مسلمانان در مساجد پراکنده می‌شوند ... به همین جهت، بعضی پیشوایان (فقه) گفته‌اند: اگر مساجد، بدون ضرورت متعدد شود، نماز جمعه جز در نخستین مسجد از میان آن‌ها، صحیح نیست...» وی سپس توضیح می‌دهد که سایر مساجد، باید نماز ظهر اقامه کنند.
حکم نماز عیدین نیز مشابه نماز جمعه است و در بسیاری عبارات روایی و فقهی آنان، تعبیر «صلاة الجمعة و العيدين» در کنار هم آمده است.

در کتاب فوق‌الذکر، بابی تحت عنوان «مکانی که نماز عید در آن برگزار می‌شود» گشوده شده و از عبارات آن به‌دست می‌آید که نماز فطر و قربان باید به‌صورت مجتمع، توسط حاکم جامعه اسلامی برگزار گردد، به‌عنوان مثال، نظر مالکیه را بدین شرح نقل کرده: «صلاة العيدين كالجمعة تؤدي في موضع واحد وهو المصلى مع الإمام متى كان الشخص قادرا على الخروج لها» (جلد1، صفحه541): «نماز عیدین، مانند نماز جمعه در محل واحدی یعنی مصلی و همراه امام، توسط کسانی که توان خارج شدن برای آن را داشته باشند، برگزار می‌شود.»

1- شرح المقاصد فی علم الکلام، جلد2، صفحه 273
2- السیاسة الشرعیة، 217
3-مقالات الاسلامیین، ابوالحسن اشعری،323 – المغنی، عبدالله بن قدامه حنبلی، 2/26