شیعه نیوز: شما اولین همبازی کودکتان و فرد مورد علاقهٔ او هستید. کودک از شنیدن صدای شما، دیدن صورتتان و تماس دست‌هایتان خوشحال می‌شود. کودک با کمک شما با افراد دیگر هم آشنا می‌شود و کم‌کم از مصاحبت آن‌ها لذت می‌برد و این شروع شکل‌گیری مهارت‌های اجتماعی فرزند شماست. در این مطلب می‌توانید با زمان و شروع شکل‌گیری اجتماعی شدن کودک، روند این شکل‌گیری، راهکار‌های والدین برای کمک به کودک، تأخیر در این مرحله از رشد و مرحله‌ای که بعد از این توانایی کودک ایجاد می‌شود آشنا شوید.
شروع اجتماعی شدن کودک
از زمانی که کودک متولد می‌شود، شروع به ارتباط با دیگران خواهد کرد. توانایی او برای اجتماعی شدن در سال‌های ابتدایی زندگی‌اش تنها به ارتباط با شما محدود می‌شود. تمام تلاش‌های او در این زمان به کشف توانایی‌هایش مانند قاپیدن و برداشتن اشیا خلاصه می‌شود. حتی زمانی که هنوز قادر به صحبت کردن نیست، گفت و گوی شما با او باعث رشد مهارت‌های زبانی‌اش خواهد شد. از سن دو سالگی کودک کم‌کم شروع به بازی کردن و لذت بردن از ارتباط با بچه‌های دیگر می‌کند. مانند سایر مهارت‌های اجتماعی، این مهارت هم نیاز به آزمون و خطا دارد.
زمان و شروع شکل‌گیری اجتماعی شدن کودک
کودک از همان لحظهٔ تولدش به دیگران واکنش نشان می‌دهد. در سال اول زندگی، از آنجا که او بیشتر تلاش‌های خود را صرف این می‌کند که بفهمد چه کار‌هایی را خودش می‌تواند انجام دهد مثل قاپیدن و برداشتن اشیا، راه رفتن و دیگر مهارت‌ها و توانایی او برای معاشرت و تعامل فقط محدود به شماست.
حتی قبل از اینکه کودکتان غان و غون کردن را شروع کند، شما با صحبت کردن با او مهارت‌های زبانی‌اش را رشد خواهید داد. اگرچه شاید به نظر برسد که با خودتان حرف می‌زنید، اما کودکتان از تعامل با شما وقتی که برایش کتاب می‌خوانید یا با او صحبت می‌کنید لذت می‌برد.
در حدود دو سالگی، کودک شما از بازی موازی با کودکان دیگر لذت می‌برد. مثل هر مهارت دیگری، مهارت‌های اجتماعی کودک نیازمند اصلاح و صیقل دادن از طریق آزمون و خطاست. کودک در ابتدا ناتوان از شریک شدن اسباب‌بازی‌هایش با دیگران است، اما همچنان که یاد می‌گیرد با دیگران همدل باشد همبازی بهتری خواهد شد. وقتی سه ساله می‌شود به خوبی پیشرفت کرده و در حال رسیدن به مرحلهٔ دوست‌یابی است.
نحوه و روند شکل‌گیری مهارت‌های اجتماعی کودک
کودک شما با بزرگ شدنش، کم‌کم مرتبط بودن خود با دیگر انسان‌ها را می‌فهمد و شروع به دوست پیدا کردن می‌کند. به طور معول، روند شکل‌گیری مهارت اجتماعی شدن کودک به شکل زیر است:
یک ماهگی: کودک شما از همان لحظهٔ تولد موجودی اجتماعی است. او دوست دارد لمس شود، در آغوش گرفته شود، با او صحبت شود و به او لبخند بزنند. کودکتان حتی از همان ماه اول کار خود را با شکلک درآوردن برای شما شروع می‌کند. او از تماشای صورتتان لذت خواهد برد و حتی ممکن است برخی از حالات چهرهٔ شما را تقلید کند. می‌توانید زبانتان را دربیاورید تا او هم همان کار را تکرار کند.
کودک همچنین به صدا‌هایی که از دهان شما خارج می‌شود گوش می‌کند و از آن‌ها می‌آموزد. تماس چشمی اهمیت زیادی دارد، بنابراین وقتی با او صحبت می‌کنید به چشم‌هایش نگاه کنید. کودک به زودی از مرحلهٔ گریه کردن و غان و غون به قات و قوت یعنی سخنان نامفهوم که همگی در رشد زبانی او ضروری است می‌رسد.
سه ماهگی: اکنون کودک شما بسیاری از ساعات بیداری‌اش را صرف تماشای آنچه در اطرافش می‌گذرد می‌کند. او حتی اولین لبخند واقعی‌اش را خواهد زد که برای تمام والدین عزیز و مهم است. او به زودی در «گفت‌وگوی لبخندی» مهارت پیدا می‌کند و با لبخند زدن و غان و غون همزمان، با شما معاشرت می‌کند.
چهار ماهگی: کودک شما در سن چهار ماهگی نسبت به افراد جدید پذیراتر می‌شود و با سروصدای شادش از آن‌ها استقبال می‌کند. با این حال هیچ‌کس به پای مامان و بابا نمی‌رسد. کودکتان پرشورترین واکنش‌هایش را برای شما نگه می‌دارد که نشانهٔ وجود پیوند عاطفی بین شما و اوست. کودکتان ممکن است در این سن شروع به سخنان نامفهوم کند و شما احتمالاً متوجه جهشی در توانایی او برای برقراری ارتباط با خودتان می‌شوید. برای تشویق این توانایی، هر زمانی که می‌توانید و حتی وقتی در حال انجام کار‌های خانه یا فعالیت‌های روزمره هستید با او صحبت کنید.
هفت ماهگی: در بیشتر اوقات کودکتان آن‌قدر مشغول تمرین و کار روی مهارت‌های خود است که با کودکان دیگر تعاملی نمی‌کند. وقتی دو کودک زیر یک سال را با مقداری اسباب بازی کنار هم می‌گذارند آن‌ها معمولاً تنها بازی می‌کنند و نه با یکدیگر. اکنون که کودکتان تحرک بیشتری پیدا کرده، ممکن است علاقه‌ای گذرا به بچه‌های دیگر پیدا کند. بیشتر تعامل او با کودکان دیگر، محدود به نگاه کردن و دست زدن به آنهاست، اما گهگاهی هم به آن‌ها لبخند می‌زند، غان و غون می‌کند یا صدا‌های کودک دیگر را تقلید می‌کند. کودکتان هنوز خانوادهٔ خودش را به دیگران ترجیح می‌دهد. تا چند ماه دیگر حتی ممکن است کم‌کم از افراد ناآشنا بترسد و دچار اضطراب جدایی شود.
با مراحل اجتماعی شدن کودک بیشتر آشنا شوید
۱۲ ماهگی: در اواخر سال اول زندگی‌اش، کودک ممکن است ضداجتماعی به نظر برسد. وقتی از کنارش دور می‌شوید گریه می‌کند و وقتی به آغوش کسی غیر از شما و همسرتان داده شود پریشان می‌شود. بسیاری از کودکان دچار اضطراب جدایی می‌شوند که بین ۱۰ تا ۱۸ ماهگی به اوج خود می‌رسد. کودکتان بودن شما را به همهٔ افراد دیگر ترجیح می‌دهد و ممکن است وقتی نزدیکش نیستید مضطرب شود. گاهی اوقات تنها حضور شماست که او را آرام خواهد کرد.
۱۲ تا ۲۳ ماهگی: کودک به جهان علاقه‌مند است، به ویژه به اینکه چیز‌هایی که در این جهان هست چه ارتباطی با او پیدا می‌کند. وقتی صحبت کردن و برقراری ارتباط با دیگران را یاد می‌گیرد، پیدا کردن دوست را هم یاد خواهد گرفت. او اکنون از مصاحبت کودکان دیگر، هم کودکان همسالش و هم کودکان بزرگ‌تر لذت خواهد برد.
با این حال، کودک بین یک و دو سالگی از اسباب‌بازی‌هایش به شدت محافظت می‌کند و این می‌تواند برای والدینی که فکر می‌کنند کودکشان باید تقسیم کردن با دیگران را یاد بگیرد سخت باشد. ممکن است متوجه شوید که کودکتان از دوستانش تقلید می‌کند و زمان زیادی را صرف تماشای کار‌های آن‌ها می‌کند. او همچنین اکنون می‌خواهد استقلالش را تصریح کند. برای مثال با امتناع از گرفتن دست شما وقتی در خیابان راه می‌روید یا با داد و فریاد وقتی به او می‌گویید که نمی‌تواند آب‌میوه‌اش را به اتاقش ببرد.
۲۴ تا ۳۶ ماهگی: بین سن دو تا سه سالگی، کودکتان احتمالاً بسیار خودمحور خواهد بود. او علاقه‌ای ندارد که خود را جای دیگران بگذارد و فکر می‌کند دیگران هم همان احساسی را دارند که او دارد.
نگران نباشید، زیرا هرچه بزرگ‌تر می‌شود و در کنار کمک و راهنمایی شما، تقسیم کردن چیز‌ها با دیگران و نوبتی بازی کردن را یاد می‌گیرد و حتی ممکن است یک یا دو دوست صمیمی پیدا کند.
اهداف اجتماعی شدن
هدف‌های بنیانی فرایند اجتماعی شدن را می‌توان به قرار زیر خلاصه کرد:
۱- شخص باید مهارت‌های ضروری را که برای زندگی در جامعه ضروری است فراگیرد.
۲- شخص باید بتواند به‌صورت مؤثری با دیگران ارتباط برقرار کند و توانایی خواندن، نوشتن و سخن گفتن پیدا کند.
۳- فرد باید بتواند نیاز‌های بدنی خود، همچنین قضای حاجت را به شیوه‌های قابل‌قبول جامعه فرا گیرد.
۴- فرد باید ارزش‌ها و اعتقادات اساسی جامعه خود را در ذهن متمرکز کند.
خود: فرد حین اجتماعی شدن می‌آموزد که خود را یک ذات جدا، مشخص و مستقل در نظر بگیرد و از همه اشخاص و اشیا متمایز کند. «خود» دارای هویت مشخصی است که دیگران در برابر او واکنش نشان می‌دهند. نوزاد انسان هنگام تولد مفهومی از خود ندارد و در واقع در فرایند اجتماعی شدن از هویت خود آگاه می‌شود.
تصویر فرد از خود، سهم مهمی در مشخص ساختن چگونگی نقشی که او کم و بیش باید ایفا کند دارد. اعتماد به نفس در انجام هر کار، اثری فراوان بر انجام موفقیت‌آمیز آن عمل می‌گذارد و به آن وابسته است. عدم‌اعتماد، از سوی دیگر، غالبا به شکست یا ناکامی می‌انجامد. به‌عنوان مثال چنانچه نوجوانی در مدرسه بخواهد تحصیلات خود را با موفقیت به پایان برساند باید نخست معلمین و والدینش در او اعتماد به نفس ایجاد کنند. درصورتی که دانش‌آموز تکالیف خود را با اعتماد به نفس کمی انجام دهد شانس موفقیت او در تحصیلات به‌صورت چشمگیری تنزل پیدا خواهد کرد.
انواع اجتماعی شدن
اجتماعی شدن ممکن است به‌گونه‌ای رسمی و غیررسمی انجام شود. نهاد‌های آموزشی و نظامی، نمونه نهاد‌های رسمی‌ای است که به‌صورت دستگاه ساخت یافته تری، مسئول انتقال شیوه‌های پذیرفتن عمل و اندیشه جامعه به فرد است. در عین حال اجتماعی‌شدن ممکن است از طریق روابط متقابل با گروه‌های همبازی یا عضویت در گروه‌های غیررسمی و باشگاه‌ها نیز صورت گیرد.
چارلز هورتون کولی (جامعه شناس) بر این باور است که طبیعت اجتماعی انسان بر اثر ارتباط و تماس مستمر با دیگران به‌وجود می‌آید. وی با بررسی خاص در مورد فرایند اجتماعی شدن کودکان، افرادی که به‌تدریج وارد دنیای کودک می‌شوند را به دو دسته خانواده و همبازی‌ها و سایرین تقسیم می‌کند.
کودک ضمن ارتباط با افراد دسته اول (خانواده و همبازی‌ها) به احساس موجودیت خویش می‌رسد و این از راه توجهی حاصل می‌شود که آن‌ها به رفتار کودک دارند، سپس کودک در ارتباط با دسته دوم (دیگران) نظر آن‌ها را نسبت به خویش درمی‌یابد و پی‌می‌برد که دیگران نسبت به او چه نظری دارند. از این طریق کودک درباره خویش عقیده خاصی پیدا می‌کند.
کودک نمی‌تواند تصویر واقعی خویش را چنان که هست مشاهده کند، بلکه ملاک عمل او از خوب یا بد بودن رفتارش آن است که عقیده سایرین را درباره خود مورد توجه قرار دهد؛ بنابراین در اجتماعی شدن کودک خانواده و جامعه نقش مهمی را ایفا می‌کنند و چنانچه کودک در سال‌های اولیه زندگی خود از جامعه یا خانواده دور افتد آسیب‌های جبران‌ناپذیری بروی وارد خواهد آمد. به‌عنوان نمونه باید به مطالعات «کینگزلی دیویس» در مورد رفتار کودکان وحشی که دور از اجتماع رشد یافته‌اند توجه کرد. او اخلاق و رفتار دو کودک را بررسی کرده است.
این دو کودک به هنگامی که در جنگل‌های هندوستان کشف شدند شباهت بیشتری به وحشیانی که در جنگل زندگی می‌کردند داشتند تا انسان؛ چون حیوانات چهار دست و پا حرکت می‌کردند، به سخن گفتن آشنا نبودند و حرکات و علائم نا‌مفهومی از خود بروز می‌دادند، فاقد احساسات و عواطف موجود در جامعه انسانی بودند و از گوشت خام استفاده می‌کردند.
دوری از جامعه و افراد انسانی آسیبی جدی در خلق و خو و رفتار این کودکان وارد کرده بود که در اینجا اهمیت خاص اجتماعی شدن در جامعه هویدا می‌شود. نتیجه آنکه اجتماعی شدن در زندگی فرد نقشی اساسی دارد، بنابراین نقش خانواده، جامعه و به‌خصوص رسانه‌های ارتباط جمعی در آگاه‌سازی و درونی کردن ارزش‌ها و هنجار‌های اجتماعی در فرد از سال‌های نخست زندگی از ضرورت‌های غیرقابل انکار به‌شمار می‌رود.
باید‌هایی برای اجتماعی شدن کودک
* در چند ماه اول به طور مرتب در دسترس کودک باشید و به او توجه نشان دهید. او توجه را دوست خواهد داشت و از دیدن چهره شما لذت می‌برد.
* در صورت مشاهده نشانه‌های اضطراب جدایی در کودک، نگران نشوید. این نشانه‌ها معمولا از ابتدای هفت ماهگی آشکار است.
* کودکان نوپا از دیدن و وقت گذراندن با افراد پیر و جوان و هم سن و سال خود لذت می‌برند، مخصوصا به این دلیل که آن‌ها سرشان را گرم می‌کنند.
* اگر کودک با رفتن به آغوش بقیه گریه می‌کند، او را از آغوش طرف مقابل بگیرد و سعی کنید به او آرامش و احساس امنیت دهید. در حالی که طرف مقابل کنار شما ایستاده، کودک را در آغوش خود نگاه دارید. سپس با او وارد صحبت شوید و بازی کنید.
* سپس برای مدت کوتاهی کودک را تحت نظارت خودتان، تحویل شخص مطمئنی دهید و خودتان در همان نزدیکی‌ها بمانید تا عکس‌العمل کودک را مشاهده کنید. اگر کودک داد و بیدا کرد، یک بار دیگر امتحان کنید.
به جنگ نگرانی‌ها بروید
* اگر فرزندتان جز شما و پدرش نسبت به افراد دیگر علاقه‌ای نشان نمی‌دهد، صرف نظر از اینکه چه قدر تلاش می‌کنید تا او را از این وضعیت خارج کنید، مشورت با پزشک را در برنامه‌های خود قرار دهید.
* کودکان نوپا (یک تا سه سال) ممکن است رفتار غیر‌دوستانه‌ای با بچه‌های دیگر داشته باشند، مخصوصا زمانی که پای اسباب‌بازی‌ها در میان باشد.
* اگر کودک بیش از حد رفتار‌های پرخاشگرانه‌ای دارد و قادر نیست بدون کتک زدن، هل دادن یا ضربه زدن با دیگران ارتباط برقرار کند، حتما او را نزد پزشک ببرید. (اکثر این رفتار ناشی از احساس ترس و ناامنی در کودکان است). اگرچه کودکان گاهی اوقات رفتار‌های غیر‌دوستانه‌ای از خود نشان می‌دهند، اما بروز رفتار‌های پرخاشگرانه به طور همیشگی، غیر عادی است و باید جدی گرفته است.
راهکار‌های توصیه در این مقاله برای اجتماعی شدن کودک و سپری کردن اصولی و مفید مراحل آن، سودمند است. می‌توانید به عنوان پدر و مادر شرایطی را فراهم کنید که او هر چه بیشتر در جمع قرار بگیرد و مهارت‌هایش را در این زمینه ورزیده کند.