شیعه نیوز: اغلب افراد لحظاتی را تجربه می کنند که واپسین نفس ها را می کشند و به تدریج روح از بدن خارج می شود. لحظه جان دادن را حالتِ «احتضار» و کسی را که در حال جان دادن است «مُحتَضَر» گویند و گاهی این حالت طول می کشد.
برای اهل ایمان، جان دادن، حال خوشایندی است. از تنگنای تن و دنیا رها می گردند و به وسعت ابدیت متصل می شوند. هنگام مرگ، فرشتگان الهی به آنان تحیت و سلام می دهند و به نعمت های الهی و بهشت جاویدان بشارتشان می دهند. اما کافران و گناه کاران، سخت جان می دهند و صحنه های هولناکی در نظرشان پدید می آید و مرگشان، آغاز ورود به مرحله سختی و عذاب ها و فشارهاست. از این رو مرگ برای آنان ناخوشایند است.
در روایات، برای لحظه مرگ مؤمنان و فاسقان، تشبیهاتی بیان شده است. رسول خدا
فرمود: «شیعیانی که محبتشان به ما بیشتر باشد، لحظه مرگشان مثل آن است که کسی در تابستانی گرم، جرعه ای آب خنک بنوشد.»(۱ بحار الانوار، ج ۶، ص ۱۶۲.) در بعضی روایات، لحظات جان دادن مؤمن، لذت بخش توصیف شده است؛ مثل بوییدن گل. در حدیث معراج حضرت رسول هم آمده است: «هنگام مرگ مؤمن، فرشتگان بالای سر او می ایستند و جام هایی از کوثر و شراب بهشتی در دست دارند تا او جان دهد و او را بشارت می دهند به بهشت و رضای پروردگار».(۲بحارالانوارج ۷۴، ص ۲۷.)
اما کافران و فاسقان، با مرگی ناخوشایند و دردناک روبه رو می شوند و به سختی جان می دهند و به تعبیر قرآن، فرشتگان بر صورت ها و پشت های آنان می زنند.(۳ محمد، آیه ۲۷.) از این رو در دعاها آمده است که از خداوند بخواهید «سَکَرات مرگ» و لحظه جان دادن را بر شما آسان
کند. اهل بیت و امیر مؤمنان هنگام مرگ مؤمن، بر بالین او حاضر می شوند و به او مژده می دهند. به تعبیر امام علی هر مؤمن پرهیزگاری که بمیرد، هنگام مرگ، مرا می بیند. شاعران نیز به این موهبت و لحظات خوش اشاره دارند که گفته اند:
ای که گفتی «فَمَن یَمُت یَرَنی»*** جان فدای کلام دل جویت
«سکرات موت» همان حالت های سخت و از خود بی خود شدنی است که در حال احتضار به انسان دست می دهد. امام علی در ترسیم آن لحظات می فرماید:
«دنیاپرستان… رنگ می بازند و آرام آرام، مرگ در آنان نفوذ می کند و همه اندام را می گیرد؛ زبان از سخن بازمی ماند؛ میان بستگان در بستر می افتد… کم کم زبان و گوشش از کار می افتد، ولی نگاهش به چهره اطرافیان است؛ می بیند و می شنود که حرف هایی می زنند، ولی نمی فهمد چه می گویند؛ اندک اندک چشمش هم از کار می افتد؛ روح از بدنش جدا می شود و پیکرش به صورت لاشه ای در بین خانواده می ماند. اطرافیان کم کم از بودن در
کنارش وحشت می کنند و از او دور می شوند. دیگر نه گریه کننده ای را تسلّی می دهد و نه صدا کننده ای را پاسخ می دهد. سپس او را به گورستان می برند و به خاک می سپارند و او را با عمل هایش تنها می گذارند و بازمی گردند».(۱نهج البلاغه، خطبه ۲۰)
از آداب حالت احتضار آن است که شخص را در آن حالت، رو به قبله بخوابانند؛ به گونه ای که کف پاهایش به سوی قبله باشد؛ روی او را سبک کنند؛ دکمه هایش را باز کنند؛ شهادتین و مسائل اعتقادی را در آن هنگام برایش بازگو کنند و ذکرها و دعاهایی را به او تلقین کنند و آداب دیگری که در کتاب های فقهی آمده است.(۲توضیح المسائل (احکام محتضر))
کفن ودفن مرده
مسلمانی که از دنیا می رود، باید با جنازه او محترمانه رفتار شود و آن را به خاک بسپارند. از احکام شرعی پس از مرگ، آن است که مرده را غسل می دهند؛ در سه پارچه سفید کفن می کنند؛ بر او نماز میت می خوانند؛ بدن را تا گورستان تشییع می کنند و با آداب خاصی دفن می کنند. حضرت رضا می فرماید:
«از این جهت واجب است مرده را به خاک بسپارند، تا زشت شدن چهره و فاسد و متلاشی شدن بدن و بو گرفتن جسد بر دیگران آشکار نشود و مردم از بوی او یا آفات دیگر، آسیب نبینند و اذیت نشوند. از چشم دوستان و دشمنان پوشیده باشد، تا نه دشمنانش شماتت و بدگویی کنند، نه دوستانش اندوهگین شوند».(۱شیخ حرّ عاملی،)
کفن و دفن یک مسلمان از واجبات کفایی به شمار می رود. از این رو یاد گرفتن احکام
آن نیز لازم است. بهتر است در دفن مرده، شتاب کنند و بی سبب به تأخیر نیندازند و پس از دفن، بر سر قبر او دعا و قرآن تلاوت کنند و برای شادی روحش احسان بدهند و کارهای نیک دیگر انجام دهند. مدفن اموات و گورستان ها، مایه عبرت است. سرانجام همه، آن جا خواهد بود. شعری که پروین اعتصامی برای سنگ قبر خویش سروده، چنین آغاز می شود:
این که خاک سیهش بالین است*** اختر چرخ ادب، پروین است
در اسلام بر تشییع جنازه مؤمن تأکید فراوان شده است و نوعی تکریم او شمرده می شود. به احترام مسلمانی که از دنیا می رود، مؤمنان پیکر او را همراهی و تشییع می کنند تا لحظه ای که به خاک سپرده می شود و تشییع کنندگان به خانه های خود بازمی گردند.
تشییع جنازه، هم برای فرد درگذشته سودمند است و از دعا و آمرزش خواهی تشییع کنندگان و نمازی که بر بدن او می خوانند بهره مند می شود، و هم برای تشییع کنندگان ثواب و آمرزش و رحمت الهی در پی دارد و مایه پند و عبرت است.
ادب تشییع جنازه آن است که انسان، با آرامش و وقار حرکت کند؛ ذکر بگوید؛ چهره غمگین داشته باشد؛ بیشتر اندیشه کند و کمتر حرف بزند و در مسیر تشییع نخندد. امام صادق فرمود: «وقتی در تشییع جنازه ای شرکت کردی، خیال کن این تویی که بر تابوت حمل می شوی، و گویا از خدایت خواسته ای که به دنیا باز گردی و خواسته ات پذیرفته شده است؛ پس به کار نیک بپرداز و در اعمالت بازنگری کن.(۱میزان الحکمه)
امیر مؤمنان در تشییع جنازه ای شرکت داشت. شنید که کسی می خندد؛ بر او اعتراض کرده، فرمود:
«مردگانی که در گوری می آرامند و ما میراث خود و آنان می شویم، گویا ما پس از آنان جاودانه ایم! چرا هر مایه وعظ و پند را فراموش می کنیم؟!(۱)
چند باشی به این و آن نگران *** پند گیر از گذشتن دگران
واعظت، مرگ همنشینان بس ***اوستادت فراق اینان بس
داغ فرزند و هجر همسالان ***همه دیدی، نمی شوی نالان؟
شب اول قبر
پس از دفن میّت در گور، بستگان و دوستان و آشنایان بازمی گردند و او زیر انبوهی از خاک، همراه اعمالش تنها باقی می ماند. «شب اول قبر» شب تنهایی و وحشت، شب سؤال و جواب، شب دوری از بستگان، شب کوتاه شدن دست از دنیا و هرچه در آن است. پیامبر
خدا فرمود:
«اِنّ القبر اوّلُ منازِلِ الآخره …»؛(۱بحار الانوار، ج ۶، ص ۲۴۲.) (= قبر، نخستین منزلگاه آخرت است).
از مهم ترین مراحل مربوط به قبر، سؤالات شب اول است. امیرمؤمنان می فرماید: «وقتی تشییع کنندگان و مصیبت دیدگان بازگشتند، مرده را در قبر می نشانند و مورد سؤال قرار می دهند.»(۲نهج البلاغه، خطبه ۸۳.) در تلقین میت نیز گفته می شود: «بدان که سؤال نکیر و منکر در قبر، حق است.» نکیر و منکر، نام دو فرشته ای است که در قبر حاضر می شوند و از مرده سؤال می کنند. سؤالات قبر درباره خدا و پیامبر و دین و قبله و ائمه و کتاب آسمانی و… است. امام سجاد می فرماید:
«تصور کن که شب اول قبر است و تو را در این خانه جدید، تنها گذاشته اند. دو فرشته نکیر
و منکر سراغت آمده اند تا از تو سؤال کنند. اولین چیزی که از تو می پرسند، پروردگاری است که او را می پرستیدی و از پیامبری که به سوی تو فرستاده شده و از دینی که به آن اعتقاد داشتی و از کتاب و قرآنی که آن را می خواندی و از امامی که ولایت او را داشتی. سپس از عمر تو می پرسند که در چه راهی صرف کردی و از مال و ثروتت که از کجا آوردی و کجا خرج کردی. پس به هوش باش و در خویش بنگر و پیش از امتحان و سؤال، پاسخی آماده کن».(۱ بحار الانوار، ج ۷۵، ص ۱۴۳.)
شبیه این حدیث از امام صادق نیز نقل شده است. در روایتی از آن حضرت آمده است که اگر میت در پاسخ نکیر و منکر گفت که پروردگار من «الله» و پیامبرم «محمد» و دینم «اسلام» است، قبر او تا جایی که چشمش می بیند، وسیع می شود و از طعام های بهشتی برای او می آورند و شادی و روح و ریحان بر او وارد می شود.
انتخاب از کتاب رهنما ۸۸ (مرگ و برزخ)
در آن شب، کسی از پاسخ به این سؤالات سربلند بیرون می آید که در دنیا ایمان به آنها داشته باشد. کسی که در دنیا به خدا، دین، قرآن و ولایت کافر باشد و نتواند پاسخ دهد، قبرش پر از آتش خواهد شد.
در روایت دیگری، امام صادق می فرماید: «در قبر از میت درباره پنج چیز سؤال می کنند: از نمازش، زکاتش، حجش، روزه اش و از ولایت او نسبت به ما اهل بیت».