به گزارش «شیعه نیوز»، 4 مرداد ماه سالروز استقرار سلسله صفویه یکی از مهمترین رویدادهای تاریخی کشور است که برخی مورخان تاریخ این خطه را به قبل و بعد از آن تقسیم می‌کنند.
شاه اسماعیل صفوی از نوادگان شیخ صفی الدین اردبیلی در چنین تاریخی توانست با اعلام رسمی حکومتی منسجم وحدت ملی و دینی را در کشور حاکم کرده و با برافراشتن پرچم شیعه، اتحاد سیاسی و مذهبی را در کشوری که با حکومت‌های ملوک الطوایفی پاره پاره شده بود، موجب شود.
خدمات شیخ صفی و فرزند وی شاه اسماعیل صفوی در حالی ایران را به انسجام رسانید که تا به امروز برکات آن ملموس بوده و به عینه قابل مشاهده است اما در طرح، اطلاع‌رسانی و تبیین آن ضعف‌های قابل توجهی مشاهده می‌شود که موجب شد موضوع ثبت این روز تاریخی در تقویم رسمی کشور طی سال‌های اخیر به مطالبه جدی اصحاب فرهنگ استان تبدیل شود.
کودک 13 ساله وحدت ملی را رقم زد
4 مرداد روزی بود که شاه اسماعیل صفوی از نوادگان شیخ صفی الدین عارف نامدار توانست سرحدات کشور ایران را به انسجام سیاسی برساند. اما شاه اسماعیل که بود؟
25 رجب 892 ه.ق کودکی در مشکین شهر متولد می‌شود. یک سال از تولد نوزاد سپری نشده که مرگ پدر، موجب می‌شود تا به تصمیم صوفیان صفویه، علی برادر بزرگتر به عنوان جانشین شیخ حیدر انتخاب شود. اما قدرت صفویان سال‌ها است که هراسی بر دل دشمنان به ویژه همسایگان انداخته و بی‌شک بعد از کشته شدن حیدر در جنگ با شروانشاهیان نباید فرزندان وی نیز زنده مانده و قدرت می‌گرفتند.
همین بس که «مارتا» سه کودک خود، علی، ابراهیم و اسماعیل را به فارس برد و بیش از 4 سال در غربت زندانی شد. در کتب تاریخی متعددی از جمله فتوحات شاهی نوشته هروی، جهان گشای خاقان که مجهول المولف است، حبیب السیر میر خان و ذیل حبیب السیر خان میر واحسن التواریخ نوشته حسن روملو اشاراتی به سرنوشت اسماعیل کوچک شده که سال‌ها اسارات و گریز از دشمنان را در سنین کوچک تجربه کرده است.
اسماعیل بعد از چند سال پنهان شدن از دید دشمنان و تعلیم و تربیت به مرور زمان به مرکزیت اتصال مریدان بدل می‌شود. تا جایی که سال 906 ه. ق سالی سرنوشت‌ساز برای ایران است.
پژوهشگر تاریخ اردبیل در این خصوص می‌گوید: در سال 906 قمری به دنبال جنگی که با امرای آق قوینلو اتفاق می‌افتد، اسماعیل موفق به شکست آن‌ها به یاری مریدان خود می‌شود.
امیر رجبی تصرح کرد: به استناد منابع تاریخی اسماعیل با پیروزی قاطعانه کنترل آذربایجان را دست گرفته و در تابستان 907 ه. ق در تبریز تاج گذاری می‌کند و با تاسیس سلطنت صفوی، مذهب شیعه را به عنوان مذهب رسمی ایران اعلام می‌کند.
زندگی‌نامه
صَفی‌ُالدّین اَردبیلی (۶۵۰-۷۳۵ق)، معروف به شیخ صفی اردبیلی، عارف و شاعر قرن هشتم هجری قمری، مرید و داماد شیخ زاهد گیلانی و نیای شاه اسماعیل اول مؤسس سلسله صفویان.
درباره سیادت و تشیع صفی الدین، بین مورخان و محققان اختلافاتی وجود دارد. پادشاهان صفوی، بر سر قبر او بنای بسیار باشکوهی ساختند که اکنون به بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی معروف است و از بناهای باشکوه تاریخی ایران به‌شمار می‌رود.
نسب صفی الدین را با ۱۹ واسطه به امام موسی کاظم(ع)، امام هفتم شیعیان امامیه رسانده‌اند. در ریحانة‌الادب، صفاتی چون «برهان الاصفیاء»، «قطب‌الاقطاب» و «شیخ‌العارفین» برای او ذکر شده است.
ابدال زاهدی(درگذشته ۱۱۰۰ق) در کتاب سلسلة النسب صفویه، نسب شیخ صفی‌الدین را تا امام کاظم (ع) نام برده است. خواندمیر نیز شجره‌نامۀ صفی الدین را همانند زاهدی ذکر کرده با این تفاوت که یکی از اجدادش را به جای «محمد بن حسن»، «محمد بن حسین» نام برده است.
وجود القابی چون سید برای شیخ صفی، در برخی اسناد قدیمی (قبل از تاسیس سلسلۀ صفویه)، نشان از سیادت وی داشته است. القابی که بعضاً در مکاتباتِ مخالفان این خاندان هم یافت می‌شده است. به عنوان نمونه، شروانشاه خلیل الله، جنید (جدّ شاه اسماعیل) را در نامه‌ای (که موجود است) از زمره سادات برشمرده است؛ یا سلطان بایزید دوم عثمانی نیز، درباره شیخ حیدر از عناوینی استفاده می‌کند که نشان دهنده سید بودن این خاندان است.
برخی پژوهشگران معاصر، در سیادت و تشیع شیخ صفی الدین تردید دارند و معتقدند که در دوره صفویان، برخی منابع مربوط به زندگی نامه و نسب شیخ صفی را به صورت هدفمند تحریف کرده اند.ادوارد براون نوشته است که کتاب صفوة الصفا(منبع اصلی زندگی نامه صفی الدین) در زمان شاه طهماسب و به امر او به دست ابوالفتح حسینی تصحیح شد. ابوالفتح رنگ تسنن را از آن محو کرد و کلمه سید را برای اسامی شاهان صفویه افزود.
اخیرا برخی پژوهشگران مدعی شده‌اند که مدارکی دیگر دال بر سیادت صفویان یافته‌اند و در این باره مقالاتی نیز نوشته‌اند. یک محقق ایرانی نیز اظهار داشته است که قدیمی‌ترین سنگ نوشته مرتبط با گرایش مذهبی و سیادت شیخ صفی را در اردبیل کشف کرده که سیادت او و خاندانش را اثبات می‌کند.
صفی‌الدین فرزند مردی زارع بود و در سال ۶۵۰ق در روستای کلخوران، واقع در شمال‌غربی اردبیل، زاده شد. به‌جز مدتی که به فارس و گیلان سفر کرد، تا پایان عمر در همان روستا ساکن بود. شیخ صفی در کودکی توجه خاصی به امور مذهبی نشان می‌داد. در جوانی قرآن را حفظ کرد و ضمن تحصیل علوم مقدماتی به زهد و ریاضت پرداخت. گاهی در مزار شیخ فرج اردبیلی و گاهی در مرقد شیخ ابوسعید اردبیلی به عبادت مشغول می‌شد.
درگذشت
شیخ صفی در پایان زندگی به حج رفت و پیش از رفتن، پسرش، صدرالدین، را به جای خود گماشت. وی در بازگشت از این سفر بیمار شد و پس از دوازده روز بیماری، در صبح روز دوشنبه ۱۲ محرم ۷۳۵ق در ۸۵ سالگی، در اردبیل، زندگی را بدرود گفت. فرزندان او، به‌ویژه پادشاهان صفوی، بر سر قبر او بنای بسیار باشکوهی ساختند که اکنون به بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی معروف است و از بناهای باشکوه تاریخی ایران به‌شمار می‌رود.
شاه اسماعیل میراث دار تفکر و اندیشه شیخ صفی
خدمت شاه اسماعیل تنها در انسجام سیاسی سرحدات کشور نبود. معرفی مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی کشور نیز شاخص‌ترین اقدام وی است اما در کنار آن شاه اسماعیل و حاکمانی که بعد از وی در سلسله صفویه بر ایران حکم راندند، میراث‌دار اندیشه و تفکر شیخ صفی الدین بودند.
شیخ صفی عارف نامدار که از او به عنوان یکی از قلل مرتفع عرفان کشور یاد می‌شود، بعد از دریافت تعلیم از شیخ زاهد گیلانی و به دستور وی خانقاهی در اردبیل دایر کرد.
به استناد کتب تاریخی از شیخ صفی الدین به عارفی که توجه توام به شریعت و طریقت داشته یاد می‌شود.
درس و تعلیم وی متمایز وی موجب شد تا آوازه این تعلیمات به کشورهای دیگر رسیده و یاران و مریدان شیخ به اردبیل سفر و دقایقی محضر وی را درک کنند.
در ادامه با فوت این عارف نامدار، فرزند وی مرقدی در کنار خانقاه و حرم خانه شیخ دایر کرد و پایه‌های اندیشه شیخ صفی از طریق یک بنای تاریخی انتقال یافت.
اولین و موثرترین تحولات ساختمانی در زمان حیات صدرالدین موسی فرزند شیخ صفی الدین اردبیلی پیرامون این بنا شکل گرفته است، و در طول حکومت شهریاران صفوی بخش‌های مختلفی به این بنا اضافه شده است.
با توسعه فعالیت طریقت صفوی و گسترش آن نوادگان شیخ صفی الدین اردبیلی به ویژه صدر الدین موسی اردبیلی و نوه او خواجه علی سیاهپوش، زاویه شیخ صفی الدین اردبیلی به محل امن و کانون اصلی نجات جان انسان‌ها تبدیل شد.
به عبارتی هسته اصلی بنیاد معماری مجموعه مذهبی شیخ صفی الدین از اوایل قرن هشت هجری با احداث زاویه و فضاهای مسکونی توسط شیخ صفی الدین آغاز شد و در زمان حاکمان صفوی به هیبت یک مجموعه منسجم مذهبی و زیارتی مطرح گردید.
در طول حکومت شهریاران صفوی بخش‌های مختلفی از جمله فضاهای آموزشی و تربیتی از جمله مسجد، مدرسه، دارالحدیث، دارالحفاظ، خانقاه یا خلوت سرا احداث شده است.
همچنین فضاهای معیشتی از جمله آشپزخانه، نانوایی، خانه‌های متعلق به خاندان سلسله صفوی، آسیاب، مغازه ها، کاروان سرا و فضاهای خدماتی شامل شربتخانه، شفاخانه، رختشویخانه، عصارخانه، حمام های وقفی چهارگانه بیش از چهار سده توانسته است کلیه نیازهای جسمانی و روحی مخاطبان و طالبان خویش را برآورده سازد.
مسئولیت خطیر مسئولان در تبیین هویت تاریخی
بزرگداشت سالانه هفته استان اردبیل از 4 مرداد به مدت یک هفته، راه‌اندازی پژوهشکده صفویه شناسی، حمایت از رساله‌های مرتبط با صفویه، همایش علمی سالانه صفویه شناسی، مرمت، صیانت و معرفی مجموعه جهانی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی و سایر اقدامات صورت گرفته از گذشته در راستای تبیین هویت تاریخی دوره صفوی انجام شده است.
با این وجود مسئولان ثبت 4 مرداد در تقویم رسمی کشور را نقطه عطف برنامه‌های خود توصیف کرده‌اند که با تحقق آن مسئولیت خطیری متوجه اصحاب فرهنگ و دستگاه‌های فرهنگی خواهد شد.
از جمله نقش صفویه در شکوفایی هنر و معماری، تاثیر بانوان دوره صفوی در شکل‌گیری رویدادهای تاریخی، اثرات ماندگار در فرهنگ کشور، تغییر ادبیات با اعلام زبان فارسی به عنوان زبان رسمی کشور، رویدادهای برون مرزی و بین المللی که در عهد صفوی به وقوع پیوست و اثرات آن همچنان باقی است و تاثیر تصمیمات شاه اسماعیل و حاکمان بعد از وی در وضعیت سیاسی امروز کشور نیازمند تحقیق و پژوهش است.