بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ
همانا ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم و تو چه می‌دانی که شب قدر چیست شب قدر از هزار ماه بهتر است، در آن شب فرشتگان و روح به اذن پروردگارشان بر هر کاری (که مقدّر شده) فرود می‌آیندآن شب تا سپیده صبح سراسر (برکت و رحمت) و سلام است.
این سوره مبارکه (قدر) در مکه نازل شده و در رابطه با شب قدر و عظمت آن و نزول قرآن، آمده است. از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) وارد شده که فرموده است: «من قرأها اعطى من الأجر کمن صام رمضان و أحیى لیله القدر». هر کس سوره (قدر) را بخواند مانند کسی است که ماه رمضان را روزه گرفته و شب قدر را احیاء (بیداری) داشته باشد.[۱]
و عن ابی عبدالله (سلام الله علیه) «مَنْ قَرَأَ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی فَرِیضَهٍ مِنَ الْفَرَائِضِ نَادَاهُ مُنَادٍ یَا عَبْدَ اللَّهِ قَدْ غُفِرَ لَکَ مَا مَضَى فَاسْتَأْنِفِ الْعَمَلَ»[۲] امام صادق (سلام الله علیه) فرموده: هر کس «انا انزلناه» را در یکی از نمازهای واجبش بخواند خداوند گناهانش را می‌آمرزد.
و از امام جواد (سلام الله علیه) روایت شده: هر کس سوره قدر را بعد از نماز صبح ده بار و بعد از نماز عشاء هفت بار بخواند در پناه خدا از بلاها محفوظ خواهد بود.[۳]
اول سوره قدر با کلمه (إِنّ) و جمله فعلیه که دلالت بر تأکید دارد، آغاز شده است و این جمله مفید قصر قلب است چنانکه در علم بلاغت و معانی بیان ثابت شده است؛ زیرا مشرکین می‌گفتند، قرآن کلام خدا نیست. خداوند متعال به صیغه متکلم مع الغیر می‌فرماید ما قرآن را از طریق فرشتگان و با واسطه آنان در شب قدر نازل کردیم. و مشهور از مفسران می‌فرمایند قرآن مجید دو بار نازل شده نزول دفعی و نزول تدریجی:
اما نزول دفعی؛ در شب (در ماه رمضان) بوده که تمام قرآن یکجا از لوح محفوظ الهی بر قلب پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل شده چنانکه فرموده: {إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی لَیْلَهِ الْقَدْرِ …}.
اما نزول تدریجی؛ در طول ۲۳ سال در دوران نبوت مطابق با حوادث زندگی و نیازهای بشر نازل می‌شده است چنانکه در سوره إسراء فرموده: {وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلى مُکْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزیلاً}[۴]
و تعبیرات قرآن در این رابطه گاهی با کلمه (نَزَّلْناهُ) از باب تفعیل است که دلالت بر نزول تدریجی دارد مانند {وَ نَزَّلْناهُ تَنْزیلاً}.[۵] و {إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ}.[۶] و گاهی با کلمه (انزلنا) که از باب افعال است و اعم از تنزیل می‌باشد، اداء شده است. و انزال، اعم است دفعی و تدریجی را شامل می‌گردد و توسط قرینه معیّنه، معلوم می‌گردد مانند «الْأَعْرابُ أَشَدُّ کُفْراً وَ نِفاقاً وَ أَجْدَرُ أَلاَّ یَعْلَمُوا حُدُودَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ عَلى رَسُولِهِ».[۷]
از برخی آیات قرآن استفاده می‌شود که پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) قبل از نزول تدریجی قرآن ؛ عالم به قرآن بوده و تمام قرآن یک دفعه بر قلب او نازل شده است مانند قوله تعالی: {وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُقْضى إِلَیْکَ وَحْیُهُ}.[۸] و قوله تعالی: «لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ».[۹]
در تفسیر «صافی» از اصول کافی از امام صادق (سلام الله علیه ) روایتی نقل می‌کند که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در عالم رؤیا؛ خواب دید که بنی‌امیّه بر محراب و منبر مسلّط شده‌اند، غمگین شد، جبرائیل از طرف خداوند
سوره (قدر) را آورد و او را تسلی داد که «لیله القدر» به تو داده‌ایم که از هزار ماه حکومت بنی‌امیه افضل است.[۱۰]
و در تفسیر "درالمنثور" آمده است که پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: یکی از بنی‌اسرائیل هزار ماه لباس جنگ را از تن خود بیرون نیاورد و همواره جهاد (یا آماده جهاد) در راه خدا بود برخی از اصحاب گفتند: ای کاش ما چنین بودیم. سوره قدر نازل شد.[۱۱]
اما کلمه قدر در «لیله القدر»؛ممکن است به معنای مقام و منزلت باشد و ممکن است به معنی تقدیر باشد. اما مقام و منزلت چنانکه خداوند فرموده: {وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ}[۱۲]
پس لیله القدر به معنی شب با عظمت است. چنانکه در شریعت حضرت موسی (علیه السلام)؛ روز اژدها شدن عصا و معجزه ید بیضاء و غرق شدن فرعون خیلی با عظمت بوده و خداوند فرموده: «وَ ذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللَّهِ».[۱۳]
در شریعت اسلام نیز لیله القدر با عظمت است تا جایی که به پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) خطاب شود
{وَ ما أَدْراکَ ما لَیْ لَهُ الْقَدْرِ}.[۱۴] مانند {وَ ما أَدْراکَ ما یَوْمُ الدِّینِ}[۱۵] {وَ ما أَدْراکَ مَا الْعَقَبَهُ فَکُّ رَقَبَهٍ}.[۱۶]
شب قدر در ماه رمضان است
از انضمام سوره قدر {إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی لَیْلَهِ الْقَدْرِ} با آیه ۱۸۵ سوره بقره {شَهْرُ رَمَضانَ الَّذی أُنْزِلَ فیهِ الْقُرْآنُ}.[۱۷] و آیه ۳ سوره دخان {إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی لَیْلَهٍ مُبارَکَهٍ}.[۱۸] استفاده می‌شود که لیله القدر در هر سال در ماه رمضان وجود دارد و اختصاص به زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ندارد چنانکه از جمله (تَنَزَّلُ الْمَلائِکَهُ) که صیغه مضارع است و برای تجدید می‌باشد استفاده می‌شود.[۱۹]
اما این شب قدر چه شبی از شب‌های ماه مبارک رمضان است؟ گفتگو بین مفسرین زیاد شده است که شب هفدهم یا نوزدهم یا بیست و یکم یا بیست سوم یا بیست و هفتم یا بیست و نهم است.
صاحب تفسیر نور الثقلین روایتی از امام صادق (سلام الله علیه) نقل می‌کند که فرمود: «التقدیر فی لیله القدر تسعه عشر و الإبرام فی لیله احدى و عشرین، و الإمضاء فی لیله ثلاث و عشرین».[۲۰] مقدرات الهی در شب نوزدهم و تحکیم آنها در شب بیست و یکم و امضاء در شب بیست و سوم است.
صاحب مجمع البیان می‌نویسد شاید إخفاء (معیّن نکردن) شب قدر به خاطر آن باشد که مردم به تمام شب‌های ماه رمضان اهمیت بدهند مانند صلاه وسطی که در بین صلوات مخفی است و خداوند فرموده: {حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلاهِ الْوُسْطى}.[۲۱] و مانند اسم اعظم الهی که در بین اسماء مخفی است و ساعت اجابت دعا در روز جمعه که معلوم نیست.[۲۲] بیدار بودن شب قدر از طریق اهل‌بیت (علیهم السلام) سفارش شده مخصوصاً شب بیست و سوم ماه رمضان.
در برخی روایات آمده که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در دهه آخر ماه رمضان بیشتر خواب خود را جمع می‌کرد و به عبادت مشغول بود و این تقارن شب قدر (به معنی شب تقدیر) یا شب نزول قرآن شاید به خاطر آن باشد که به انسان آگاهی دهد که سرنوشت بشر وابسته به قرآن است چنانکه فرموده {مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْری فَإِنَّ لَهُ مَعیشَهً ضَنْکاً}.[۲۳]
فرشتگان حق همراه (با روح القدس ،جبرائیل) در هر سال در شب قدر بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) نازل می‌شدند و بعد از رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) بر امام معصوم همچون امام امیرالمؤمنین و فرزندان معصومش (علیهم السلام) و در این زمان بر حضرت بقیه الله (صلوات الله علیه) نازل می‌شوند و امور انسان را به او گزارش می‌دهند.[۲۴] «سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ»
سلام مصدر است یا اسم مصدر، خبر است برای ضمیر از باب زید عدل للمبالغه آن شب قدر – سلام است یا آنکه فرشتگان بر عبادت‌کنندگان شب قدر تا صبحگاه سلام می‌کند. چنانکه با اهل بهشت سلام می‌کند {وَ الْمَلائِکَهُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ}.[۲۵]
سزاوار است در این شب‌ها ضمن دعا و مناجات به یاد شهید ولید الکعبه و شهید المحراب و خلیفه الرسول و ابوالحسن و الحسین (علیهما السلام) امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب (صلوات الله علیه) باشیم که هنگام شهادت فرمود:« فزتُ و رب الکعبه» و جبرائیل ندا در داد «تهدمت و الله ارکان الهدی قتل ابن عم المصطفى قتله اشقی الأشقیا».
بار الها در دنیا و آخرت بین ما و محمد و آلش صلوات الله علیهم اجمعین جدایی مینداز، رحمت و برکت و سعادت را در این ماه به ویژه در این شب‌ها بر ما گنهکاران نازل بفرما و بیماران اهل اسلام را لباس عافیت بپوشان . اللهم آمین
سید محمدتقی دیباجی اصفهانی
۱۸ رمضان المبارک ۱۴۴۱
منابع :
[۱] . مجمع البیان، ج ۹ و ۱۰، ص ۷۸۴٫
[۲] . مجمع البیان، ج ۹ و ۱۰، ص ۷۸۴٫
[۳] . سفینه البحار، ج ۷، ص ۲۷۳٫
[۴] . سوره مبارکه اسراء آیه ۱۰۶٫
[۵] . سوره مبارکه اسراء آیه ۱۰۶٫
[۶] . سوره مبارکه حجرآیه ۹٫
[۷] . سوره مبارکه توبه آیه ۹۷ (مفردات راغب ماده نزل، ص ۷۰۳٫
[۸] . سوره مبارکه طه آیه ۱۱۴٫
[۹] . سوره مبارکه قیامه آیات ۱۶ – ۱۷٫
[۱۰] . تفسیر صافی، ج ۵، ص ۳۵۱٫
[۱۱] . الدر المنثور، ج ۶، ص ۳۷۱٫
[۱۲] .سوره مبارکه انعام ایه ۹۱٫
[۱۳] . سوره مبارکه ابراهیم آیه ۵٫
[۱۴] . سوره مبارکه قدر آیه ۲٫
[۱۵] . سوره مبارکه انفطار آیه ۱۷٫
[۱۶] . سوره مبارکه البلد آیات ۱۱ – ۱۲٫
[۱۷] . سوره مبارکه بقره آیه ۱۸۵٫
[۱۸] . سوره مبارکه دخان آیه ۳٫
[۱۹] . تنزیل در اصل تنزل بوده است.
[۲۰] . نور الثقلین، ج ۵، ص ۶۲۶٫
[۲۱] .سوره مبارکه بقره آیه ۲۳۸٫
[۲۲] . مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۷۸۹٫
[۲۳] . سوره مبارکه طه آیه ۱۲۴٫
[۲۴] . تفسیر صافی، ج ۴، ص ۴۰۴٫
[۲۵] . سوره مبارکه الرعد آیه ۲۳٫