معنای رزق طالب و مطلوب، رزق من حیث یحتسب و من حیث لا یحتسب چیست و چه ارتباطی با هم دارند؟

شیعه نیوز:
پرسش
معنای رزق طالب و مطلوب، رزق من حیث یحتسب و من حیث لا یحتسب چیست و چه ارتباطی با هم دارند؟
پاسخ اجمالی
بعضى از روزی‌ها چه انسان به دنبال آن برود، یا نرود، به سراغ او مى‌‏‌آیند. آیا مى‏‌توان انکار کرد که نور آفتاب بدون تلاش ما به خانه ما مى‌‏تابد و یا باران و هوا بدون کوشش و فعالیت به سراغ ما مى‌‏شتابد؟ آیا مى‏‌توان انکار کرد که عقل و هوش و استعدادى که از روز نخست در وجود ما ذخیره شده به تلاش ما نبوده است!؟
ولى این‌گونه مواهب به اصطلاح باد آورده و یا به تعبیر صحیح‌تر، مواهبى که بدون تلاش، به لطف خدا، به ما رسیده اگر با تلاش و کوشش خود از آن به طور صحیحى نگه‌دارى نکنیم آنها نیز از دست ما خواهند رفت، و یا بى‌‏اثر مى‏مانند.
حدیث معروفى که از امام على( علیه السلام ) نقل شده است: و اعلم یا بنى! ان الرزق رزقان رزق تطلبه و رزق یطلبک»[1] بدان فرزندم، روزى دو گونه است، یک نوع آن همان روزی هایى است که تو باید به جست وجویش برخیزى(رزق مطلوب)، و گونه دیگرش روزی هایى است که خودش در جست وجوى تو است و به سراغ تو مى‏آید(رزق طالب). این حدیث نیز اشاره به همین حقیقت دارد.
این‌را نیز نمى‌‏توان انکار کرد که در پاره‏اى از موارد، انسان به دنبال چیزى نمى‌‏رود، ولى بر اثر یک سلسله اتفاقات، موهبتى نصیب او مى‌‏شود، این حوادث گرچه در نظر ما اتفاقی است، اما در واقع و از نظر سازمان آفرینش، حسابى در آن است. بدون شک حساب این‌گونه روزی‌ها از روزى‏‌هایى که در پرتو تلاش و کوشش به دست مى‌‏آیند جدا است، و حدیث بالا ممکن است اشاره به اینها نیز باشد.
به هر حال نکته اساسى این است که تمام تعلیمات اسلامى به ما مى‌‏گوید براى تأمین زندگى بهتر چه مادى و چه معنوى، باید تلاش بیشتر کرد، و فرار از کار به گمان مقسوم بودن روزى غلط است.[2]
آنچه مسلم است در کنار همه این بحث‌ها، اساس و پایه کسب روزى، تلاش و فعالیت صحیح و مثبت و سازنده و دور از هر گونه افراط و تفریط است که همان روزی مطلوب و من حیث یحتسب(قابل پیش­بینی) است، و اما روزى‏‌هایى که بدون تلاش به انسان مى‌‏رسد، جنبه فرعى دارد نه اساسى، و شاید به همین دلیل، على( علیه السلام ) در سخنانشان در درجه اول، روزى‏‌هایى را ذکر مى‌‏کند که انسان به دنبال آن مى‌‏رود، سپس آنها که به دنبال انسان مى‌‏آید.[3]
و در کافى از محمد بن یحیى، از احمد بن محمد، و عده‏‌اى از اصحاب ما (فرقه امامیه)، از سهل بن زیاد، از ابن محبوب، از ابى حمزه ثمالى، از امام باقر( علیه السلام ) روایت آورده که گفت: رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم ) در حجة الوداع فرمود: آگاه باشید که روح الامین به قلبم انداخت که هیچ انسانى نمى‏‌میرد مگر وقتى که رزقش را تا حد کمال خورده و دیگر در نزد خدا رزقى نداشته باشد.
پس از خدا بترسید، و در راه به دست آوردن رزق منحرف نشوید، راه صواب را به دست گیرید، و دیر رسیدن بهره‌‏اى از رزق، شما را به نافرمانى خدا واندارد، براى این که خداى تعالى رزق حلال را بین خلقش تقسیم کرده، و آن‌را به طور حرام تقسیم ننموده، و خلاصه آنچه را خدا تقسیم کرده رزق حلال است، نه حرام، پس هر کس از خدا پروا کند، و خویشتن‌‌‏دارى نماید، رزقش از راه حلال خواهد رسید، و هر کس پرده حرمت خدا را پاره نموده، و رزقش را از غیر راه حلال بگیرد، رزق حلالش را به عنوان قصاص از او خواهند گرفت، در نتیجه همان مقدارى را که باید از حلال مى‏‌خورد از حرام خورده، و نه بیشتر، با این تفاوت که حساب آن‌را باید پس دهد.[4]
امّا رزق «من حیث لا یحتسب» برگرفته از آیات قرآن است؛ یعنی رزق غیر قابل پیش بینی همان روزی‌ای است که طالب است.
الف. و هر کس تقواى الهى پیشه کند، خداوند راه نجاتى براى او فراهم مى‏‌کند، و او را از جایى که گمان ندارد روزى مى‌‏دهد و هر کس بر خدا توکّل کند، کفایت امرش را مى‌‏کند خداوند فرمان خود را به انجام مى‏‌‌رساند و خدا براى هر چیزى اندازه‏‌اى قرار داده است![5]
ب. خداوند، او [مریم‏] را به طرز نیکویى پذیرفت و به طرز شایسته‌‏اى، (نهال وجود) او را رویانید (و پرورش داد) و کفالت او را به «زکریا» سپرد. هر زمان زکریا وارد محراب او مى‏‌شد، غذاى مخصوصى در آن‌جا مى‏دید. از او پرسید: «اى مریم! این را از کجا آورده‏‌اى؟!» گفت: «این از سوى خدا است. خداوند به هر کس بخواهد، بى‌حساب روزى مى‌‏دهد.»[6]
خلاصه این‌که برخی از اوقات ما به سراغ روزی می‌رویم سعی و تلاش می‌کنیم و به آن می‌رسیم که این روزی مطلوب و من حیث یحتسب(قابل پیش­بینی) است، امّا در برخی از اوقات نیز بدون این‌که سراغ روزی برویم و سعی و تلاش کنیم حتی بدون این‌که فکرش را بکنیم یک روزی‌ای به ما می‌رسد که به این روزی، طالب و من حیث لا یحتسب(غیر قابل پیش­بینی) گفته می‌شود.

[1]. نهج البلاغه، ص 404، دار الهجره، قم.
[2]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏9، ص 22 و 23، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، 1374ش.
[3]. همان، ج ‏11، ص 320، با اندکی تصرف.
[4]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج 5، ص 80، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1365ش، «عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص فِی حَجَّةِ الْوَدَاعِ أَلَا إِنَّ الرُّوحَ الْأَمِینَ نَفَثَ فِی رُوعِی أَنَّهُ لَا تَمُوتُ نَفْسٌ حَتَّى تَسْتَکْمِلَ رِزْقَهَا فَاتَّقُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَجْمِلُوا فِی الطَّلَبِ وَ لَا یَحْمِلَنَّکُمُ اسْتِبْطَاءُ شَیْ‏ءٍ مِنَ الرِّزْقِ أَنْ تَطْلُبُوهُ بِشَیْ‏ءٍ مِنْ مَعْصِیَةِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى قَسَمَ الْأَرْزَاقَ بَیْنَ خَلْقِهِ حَلَالًا وَ لَمْ یَقْسِمْهَا حَرَاماً فَمَنِ اتَّقَى اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ صَبَرَ أَتَاهُ اللَّهُ بِرِزْقِهِ مِنْ حِلِّهِ وَ مَنْ هَتَکَ حِجَابَ السِّتْرِ وَ عَجَّلَ فَأَخَذَهُ مِنْ غَیْرِ حِلِّهِ قُصَّ بِهِ مِنْ رِزْقِهِ الْحَلَالِ وَ حُوسِبَ عَلَیْهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ».
[5]. طلاق، 2 و 3، «وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدْراً».
[6]. آل عمران، 37، «فَتَقَبَّلَها رَبُّها بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَ أَنْبَتَها نَباتاً حَسَناً وَ کَفَّلَها زَکَرِیَّا کُلَّما دَخَلَ عَلَیْها زَکَرِیَّا الْمِحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً قالَ یا مَرْیَمُ أَنَّى لَکِ هذا قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ».
آیات مرتبط

سوره البقرة (212) : زُيِّنَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا وَيَسْخَرُونَ مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا ۘ وَالَّذِينَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ۗ وَاللَّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ
سوره آل عمران (37) : فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَأَنْبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا وَكَفَّلَهَا زَكَرِيَّا ۖ كُلَّمَا دَخَلَ عَلَيْهَا زَكَرِيَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقًا ۖ قَالَ يَا مَرْيَمُ أَنَّىٰ لَكِ هَٰذَا ۖ قَالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ ۖ إِنَّ اللَّهَ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ
سوره النور (38) : لِيَجْزِيَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَيَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ ۗ وَاللَّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ
سوره الطلاق (3) : وَيَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُ ۚ وَمَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ ۚ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ ۚ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيْءٍ قَدْرًا

T