به گزارش «شیعه نیوز»،در قرن ۱۷ میلادی یعنی زمان نزول آیه‌های قرآن کریم، هیچ‌کس نمی‌دانست آهنی که در دل زمین پنهان شده، از کجا و به چه شکلی آمده است. همان روز‌های جهل انسان بود که خداوند قرآن را بر رسولش نازل فرمود و راز‌های زیادی را برای مردم آشکار کرد. هرچند که درک کردن شگفتی‌های آفرینش نیاز به پیشرفت علم انسان دارد تا همه حقایق قرآن کریم فهمیده شود. اما امروز بعد از گذشتن بیشتر از یک هزار و چهارصد سال از زمان نزول قرآن کریم، می‌توان تا اندازه‌ای مفاهیم عمیق قرآن و از جمله سوره مبارکه حدید (به معنای آهن) را درک کرد.
عجایب آفرینش یک عنصر میان آیات الهی/ اشاره به اعجاز‌های علمی آهن در قرآن
خبرنگار ما به منظور مرور و آشنایی بیشتر با رمز و راز‌های قرآن کریم از منظر دانش روز و علومی مانند فیزیک، شیمی، ستاره‌شناسی، زیست‌شناسی و پزشکی گفت‌وگویی با دکتر محسن فلاح، استاد و پژوهشگر دینی، انجام داده تا به بررسی بخشی از اعجاز‌های فوق‌العاده موجود در سوره مبارکه حدید (به معنای آهن) بپردازد.
آن طور که این کارشناس قرآنی شرح می‌دهد، قرآن کریم را از منظر علوم گوناگونی می‌توان مورد بررسی قرار داد و هر بار به ذره‌ای از اعجاز‌های این کتاب الهی پی برد. در این میان، عنصر آهن که نام آن در قرآن کریم شش بار تکرار شده، به عنوان منبع مهمی در زندگی‌ها کاربرد دارد که بخشی از نکات کشف شده امروز را این کتاب الهی چهارده قرن پیش عنوان کرده است. چه‌بسا رمز‌ها و اسرار بسیار دیگری در قرآن کریم وجود دارد که هنوز علم انسان به آن اندازه فراخ و گسترده نشده تا به آن نکات پی ببرد.
آهن در قرآن
چرا در قرآن کریم از آهن نام برده شده و حتی آن را به عنوان نام یکی از سوره‌های قرآن انتخاب کرده‌اند؟
کلمه «حدید» به معنی آهن، شش بار در قرآن کریم آمده است: سوره اسراء آیه ۵۰، سوره کهف آیه ۹۶، سوره حج آیه ۲۱، سوره سباء آیه ۱۰، سوره ق آیه ۲۲ و سوره حدید آیه ۲۵. در تمام آیه‌ها و سوره‌های قرآن به جز سوره ق، منظور از «حدید» همان فلز آهن است، اما در سوره ق به معنی تیز به کار رفته و می‌فرماید: «فَبَصَرُک الیومَ حَدِید؛ و دیده‌ات امروز [قیامت]تیز است.»
چرا در زبان عرب به آهن حدید گفته شده؟ آیا این نام‌گذاری دلیل خاصی دارد؟
بله. به این علت به آهن، حدید گفته‌اند که از ریشه «ح-د-د» به معنی شدت و حدت گرفته شده و قرآن کریم هم به همین ویژگی آن اشاره فرموده است. همان طور که در آیه ۲۵ سوره مبارکه حدید می‌فرماید: «وَ أنزَلنَا الحَدِیدَ فِیه بَأسٌ شَدِیدٌ وَ مَنافِعُ لِلنّاسِ؛ آهن را که در آن نیروی شدید و سود‌هایی برای مردم است، فرو فرستادیم.»
در آیه ۵۰ سوره اسراء هم می‌فرماید: «کونوا حِجارَةً أو حَدیداً؛ شما سنگ و آهن باشید» در این آیه شریفه خداوند به انکارکننده‌های قیامت می‌فرماید زنده کردن استخوان پوسیده که سهل است، اگر شما مثل سنگ و آهن سخت هم باشید باز هم خداوند در روز معاد زنده‌تان می‌کند.
از طرف دیگر همین ویژگی سختی و محکم بودن آهن موجب شده تا یکی از پرکاربردترین فلز‌ها باشد و در بیشتر شغل‌ها و صنعت‌ها به کار ما بیاید.
شیمی و فیزیک آهن در قرآن
آن طور که پژوهشگران علوم قرآنی در زمینه علم ریاضی، فیزیک و شیمی بر آیات قرآن پژوهش کرده‌اند، ظاهراً خصوصیاتی مثل عدد اتمی یا تعداد الکترون‌های آهن هم در قرآن آمده است.
همین طور است. این هم یکی از جنبه‌های اعجازگونه قرآن است که نشان‌دهنده الهی بودن آیات دارد.
به عنوان مثال همان طور که اشاره شد، در عربی به آهن «حدید» گفته می‌شود که به حروف ابجد معادل ۲۶ است، یعنی حدید (به حروف ابجد) ح: ۸، د:۴ ی:۱۰، د:۴ که جمع آن‌ها برابر ۲۶ است. جالب این است که عدد اتمی آهن در جدول مندلیف هم ۲۶ است که مشخص می‌کند ۲۶ پروتون در هسته اتم این فلز وجود دارد و در حالت خنثی، به همین تعداد الکترون هم دارد.
از طرف دیگر سوره حدید، پنجاه و هفتمین سوره در قرآن کریم است و جالب اینکه ۵۷ عدد جرمی یکی از ایزوتوپ‌های پایدار آهن است. به عبارت دیگر یکی از انواع آهن در طبیعت وجود دارد که مجموع تعداد پروتون‌ها و نوترون‌های هر اتم آن برابر ۵۷ است.
حالا اگر ۵۷ (شماره سوره حدید و عدد جرمی آهن) را از ۲۶ (حدید به حروف ابجد و عدد اتمی آهن) کم کنیم به عدد ۳۱ خواهیم رسید:۳۱ =۲۶-۵۷ و ۳۱ تعداد نوترون‌ها در ایزوتوپ آهن با عدد جرمی ۵۷ است.
نکته مهم دیگر این است که کلمه آهن در آیه ۲۵ از سوره ۵۷ قرار دارد و تعداد کل آیه‌ها در سوره حدید برابر ۲۹ است. اگر این دو را از هم کم کنیم ۴=۲۵-۲۹ به دست می‌آید که برابر تعداد ایزوتوپ‌های آهن است، به بیان ساده‌تر این که چهار نوع آهن در طبیعت وجود دارد که از نظر مجموع پروتون و نوترون‌ها با هم تفاوت دارند. در عین حال تعداد لایه‌های اصلی الکترونی در اتم آهن هم چهار لایه است.
از این موارد اعجاز دیگری هم درباره آهن وجود دارد که در قرآن به آن اشاره شده باشد؟
بله. مورد دیگر درباره انرژی یونیزاسیون آهن است که برابر با ۲۹۵۷ کیلوژول بر مول است. اگر ۲۹ که تعداد آیه‌های سوره حدید است و ۵۷ که شماره سوره حدید است را به دنبال هم بیاوریم، سومین انرژی یونیزاسیون آهن یعنی ۲۹۵۷ کیلوژول بر مول را به دست می‌آوریم. یعنی برای جدا کردن سومین الکترون آهن و رسیدن به یون پایدار آن، مقدار ۲۹۵۷ کیلوژول بر مول انرژی لازم داریم.
علم نجوم و سوره حدید
یکی از سؤالاتی که شاید برای تلاوت کنندگان قرآن کریم در سوره حدید مطرح شود، این است که خداوند از نازل شدن آهن یاد کرده است. گویا آهن در جای دیگری بوده و بعد بر زمین یا دنیایی که ما در آن زندگی می‌کنیم، فرود آمده. نازل شدن آهن یعنی چه؟
این مطلب هم نکته مهمی است. خداوند متعال در آیه ۲۵ سوره مبارکه حدید می‌فرماید: «وَ أَنزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَ مَنَافِعُ لِلنَّاسِ؛ و آهن را نازل کردیم که در آن نیروی شدید و منافعی برای مردم است.» مفهوم این آیه را می‌توان با تأمل در سیاره زمین و سایر اجرام منظومه شمسی درک کرد. یعنی در این مورد باید به سراغ علم نجوم برویم.
فلز‌های سنگین مثل آهن معمولاً در داخل هسته ستاره‌های بزرگی که دمای آن‌ها به چند صد میلیون درجه می‌رسد، تولید می‌شوند. زمانی هم که دما به حد مشخصی می‌رسد، ستاره دیگر توان نگهداری فلزی مثل آهن را ندارد و به همین دلیل منفجر می‌شود. این پدیده که ستاره‌شناس‌ها به آن «پدیده نو اختر» می‌گویند، موجب می‌شود شهاب‌سنگ‌های آهنی در فضای جهان پراکنده شود.
از آیه ۲۵ سوره مبارکه حدید که به نزول آهن اشاره شده، می‌توان نتیجه گرفت که طبق گفته ستاره‌شناس‌های امروزی، آهن در زمین تولید نمی‌شود بلکه توسط شهاب‌سنگ‌ها به زمین آورده شده است. یعنی آن چیزی که ستاره‌شناس‌ها در چند سال گذشته به آن رسیده‌اند، هزار و چهارصد سال قبل در قرآن کریم عنوان شده است.
پس آهن که شهاب‌سنگ‌ها به زمین حمل کرده‌اند، همان آهنی است که کارگران و زمین شناسان از زمین استخراج می‌کنند؛ بنابراین کلمه «انزلنا» که به صورت «فرو فرستادیم» ترجمه شده، برای آهن استفاده شده و می‌تواند به صورت ابتکاری برای نشان دادن فواید آهن باشد.
اما زمانی که به معنی لغوی کلمه توجه می‌کنیم یعنی «فرستاده شدن به طور فیزیکی از آسمان» به همان صورت که باران و پرتو‌های خورشید هستند متوجه می‌شویم که این آیه به معجزه علمی قرآن کریم اشاره می‌کند.
نکته دیگری که در این باره جالب به نظر می‌رسد این است که سوره حدید، آیه پنجاه و هفتم سوره قرآن است یعنی در وسط قرآن که دارای ۱۱۴ سوره است، قرار گرفته. در عین حال وسط و مرکز زمین هم از جنس آهن است.
زیست‌شناسی در سوره حدید
چرا در میان تمام خواص آهن، در قرآن کریم به این صراحت به قوت و منافع آهن اشاره شده است؟
یکی از مواردی که خداوند متعال درباره فلز آهن یادآوری فرموده، قوت و نیروی شدید آن است: «وَ أَنزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَ مَنَافِعُ لِلنَّاسِ؛ و آهن را نازل کردیم که در آن نیروی شدید و منافعی برای مردم است.»
درباره قوت آهن و تأثیر آن در بدن انسان موارد بسیاری قابل بررسی است. یکی از مهم‌ترین این موارد آن است که به تازگی دانشمندان درصدد درمان بیماری سرطان با آهن هستند. ماجرا از این قرار است که یک تیم پزشکی در بیمارستانی در کشور آلمان، توانستند سلول‌های سرطانی یک جوان ۲۶ ساله را با استفاده از ذرات اکسید آهن از بین ببرند، به طوری که تا سه ماه بعد از این روش هیچ سلول سرطانی دیگری در بدن او دیده نشد.
در عین حال آهن مهم‌ترین ماده اولیه برای ساخته‌شدن گلبول‌های قرمز خون است که برای ادامه زندگی همه ما ضروری است. اهمیت این ماده در بدن ما به اندازه‌ای است که اگر برای ساختن گلبول‌های قرمز به مقدار کافی آهن در دسترس بدن نباشد، ابتدا فرد از ذخایر آهن بدن خود استفاده می‌کند و در صورتی که آهن تمام شود، دچار کم‌خونی و فقر آهن می‌شود.
پزشکی و گیاه‌شناسی در سوره حدید
با این وجود، چرا عنوان شده که «آهن در زمین فرو فرستاده شده»؟
همین آهنی که خداوند بر زمین فرو فرستاده و در قرآن کریم از آن یاد کرده، وارد گیاهان روی زمین می‌شود و وقتی حیوانات از آن‌ها تغذیه می‌کنند و در چرخه غذایی به بدن ما می‌رسد، از خواصش بهره‌مند می‌شویم.
به عنوان مثال منابع آهن، انواع گوشت قرمز و سفید، تخم‌مرغ و حبوباتی مانند عدس و لوبیا است که باید هر روز استفاده شود. کاهو، کلم، انواع سبزی‌های خوردنی و مرکبات دارای ویتامین c هم باعث افزایش جذب آهن در بدن می‌شوند. یعنی اگر حتی مقدار کمی گوشت به غذا‌های گیاهی مانند سویا اضافه کنیم جذب آهن غذا افزایش پیدا می‌کند. میان وعده‌های مفیدی مانند انواع خشکبار و برگه‌ها و کشمش و خرما هم منابع آهن هستند و جوانه زدن در غلات و حبوبات مقدار آهن را دو برابر افزایش می‌دهند.
از طرف دیگر کمبود مواد دارای آهن در رژیم غذایی، دفع زیاد آهن به دلیل انواع خونریزی، ابتلا به انگل گوارشی و اسهال مزمن، شروع نکردن به موقع تغذیه تکمیلی و یا نامناسب بودن آن در کودکان، عادت‌های غذایی نامناسب مانند مصرف چای با غذا یا تا یک ساعت بعد از آن، خوردن از نان‌هایی که با خمیر ورنیامده تهیه شده و بارداری‌های با فاصله کمتر از سه سال در خانم‌ها، فرد را دچار کمبود آهن می‌کند.
درباره نشانه‌های ابتلا به کم‌خونی و فقر آهن هم خوب است به رنگ‌پریدگی دائمی زبان و مخاط داخل لب و پلک چشم، خستگی زودرس، سیاهی رفتن چشم، سرگیجه، بی‌تفاوتی، سردرد، بی‌اشتهایی، حالت تهوع، خواب رفتن دست‌ها و پا‌ها و در مراحل پیشرفته‌تر کم‌خونی، تنگی نفس همراه با تپش قلب و تورم در قوزک پا توجه داشته باشیم.
کاربرد‌های قرآنی آهن
چه کاربرد‌های دیگری از این عنصر مفید وجود دارد که در آیات الهی هم مورد اشاره قرار گرفته است؟
همان طور که اشاره شد نام آهن شش بار در قرآن کریم آمده است و هر بار به چند مورد از خواص و کاربرد‌های این فلز مهم اشاره شده است. یکی از این موارد، صنعت نظامی است. بیشتر سلاح‌های نظامی از آهن ساخته شده‌اند.
در کتاب نور الثقلین نوشته شده که حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام عبارت «بأس شدید» در آیه «و أنزَلنا الحَدِیدَ فیهِ بأسٌ شَدیدٌ» را به اسلحه تفسیر فرمودند. در عین حال در آیه ۱۰ و ۱۱ سوره مبارکه سباء آمده است: «وَ ألَنّا لَهُ الحدِیدَ؛ أن اعمَل سَـبِغَـت وَ قَدِّر فِی السَّردِ؛ و آهن را برای او [داوود]نرم کردیم [و به او گفتیم:]زره‌های فراخ بساز و حلقه‌ها را درست اندازه‌گیری کن.» درواقع نرم کردن آهن، عمل بسیار مهمی است که خداوند به حضرت داود علیه السلام آموزش داد.
در کتاب قصص‌الانبیاء هم در این مورد نوشته شده که حضرت داود علیه السلام آهن را به شکل سیم‌های نازکی درمی‌آورد و با آن زره می‌ساخت و سلاح‌های معمول آن زمان را بدون ابزار تهیه می‌کرد.
گسترش عدالت
در آیه ۲۵ سوره حدید، آهن به عنوان وسیله‌ای برای گسترش عدالت معرفی شده است. منظور از این مطلب چیست؟
در آیه‌ای که اشاره کردید، خداوند می‌فرماید: «وَ أنزَلنا الحَدِیدَ فِیه بَأسٌ شَدِیدٌ وَ مَنافِعُ لِلنّاسِ وَ لِیعلَمَ اللّهُ مَن ینصُرُهُ وَ رُسُلَه بِالغَیبِ إنّ اللّهَ قَوِی عَزیزٌ؛ و آهن را که در آن نیروی شدید و سود‌هایی برای مردم است، پدید آوردیم تا خدا آشکار سازد که چه کسی در نهان، او و پیامبرانش را یاری می‌کند. آری، خدا نیرومند شکست‌ناپذیر است.» علامه طباطبایی در کتاب المیزان، هدف از فرو فرستادن آهن را آزمودن بندگان در دفاع از جامعه صالح و بسط کلمه حق در زمین عنوان کرده است.
سدسازی
امروزه از آهن در صنعت سدسازی استفاده زیادی می‌شود. اما گویا همین علم هم از آیات قرآن اقتباس شده است. درست است؟
بله. صنعت سدسازی هم هرچند امروز و در دنیای ما مورد استفاده است، اما خداوند در ۱۴ قرن قبل آن را به نبی مکرم خود آموزش داد تا به مردم ابلاغ کند. البته همین مطلب را هم پیش از آن به ذوالقرنین آموزش داده بود.
چنانکه در آیه‌های ۸۳ تا ۹۸ سوره کهف ماجرای ذوالقرنین و استفاده او از آهن آمده است. به این صورت که ذوالقرنین در راهی می‌رفت تا اینکه به کوهستانی رسید و در آنجا قومی را دید که هیچ زبانی نمی‌فهمیدند و از طرف گروه ظالمی به نام یأجوج و مأجوج در رنج بودند. ذوالقرنین هم بدون هیچ مزدی برای آن‌ها سدی ساخت و در سد خود از آهن استفاده کرد. به این صورت که از مردم خواست تکه‌های بزرگ و محکم آهن را در بین دو کوهی که راه ورود یأجوج و مأجوج بود، روی هم بچینند، آن با آتش داغ، داغ کنند و مس ذوب شده و گداخته بر روی آن بریزند.
دقت کنید که این روش مهمی در ساختن سد محکم است. چون وقتی آن ذوب شود و روی آن مس گداخته ریخته شود، به شدت سخت خواهد بود و هیچ منفذی نخواهد داشت. درواقع استحکام مخلوط آهن و مس بیشتر از آهن خالص است. با وجود آن سد محکم، یأجوج و مأجوج نتوانستند به آن مردم آسیبی برسانند.